• ZNACZENIE RELIGIJNE • TRADYCJE • • ZWYCZAJE • CIEKAWOSTKI •
WESOŁYCH ŚWIĄT!
+ QUIZ WIEDZY O BOŻYM NARODZENIU
WSTĘP Boże Narodzenia to wyjątkowy czas. Czas, który przypomina o radosnej prawdzie wiary. Oto Bóg, który narodził się w betlejemskiej stajence, przychodzi do każdego człowieka. Za przykładem Maryi, św. Józefa, pastuszków i Trzech Mędrców przygotujmy się na Jego przyjście, aby zagościł On w kolebce naszych serc. Boże Narodzenie to jedno z najbardziej rodzinnych i radosnych świąt. Na przestrzeni dziejów wykształciła się bogata obrzędowość religijna i świecka tego święta. Niniejsza publikacja to swoiste kompendium wiedzy na temat Bożego Narodzenia. Książkę podzieliliśmy na cztery części. W pierwszej przedstawiamy biblijne i historyczne tło narodzin Syna Bożego. Wyjaśniamy w niej starotestamentalne proroctwa oraz prezentujemy osoby i wydarzenia związane z narodzeniem Jezusa. Druga część publikacji wprowadza w liturgię okresu Bożego Narodzenia. Wyjaśniamy istotę Adwentu. Opisujemy historię powstania i kształtowania się świąt Bożego Narodzenia. W trzeciej części prezentujemy ciekawostki związane ze Świętami. Odpowiadamy w niej m.in. na pytania: jak wyglądała Wigilia św. Jana Pawła II? Kim był prawdziwy św. Mikołaj? Ostatnia część publikacji dotyczy różnych zwyczajów i ludowej obrzędowości. Przedstawiamy w niej symbolikę opłatka, historię choinki, kolęd i pastorałek. Wyjaśniamy, jak spędza się ten czas m.in w Afryce, na Filipinach czy też w Niemczech. Co wiemy o Bożym Narodzeniu? W książce znajdują się pytania quizowe, które pozwolą sprawdzić zdobytą wiedzę o Świętach. Życzymy przyjemnej lektury i radości z narodzin Syna Bożego! Ireneusz Korpyś Redakcja Wydawnictwa Świętego Filipa Apostoła
3
NAWIEDZENIE ŚWIĘTEJ ELŻBIETY Po zwiastowaniu Maryja wyrusza do swojej krewnej, św. Elżbiety mieszkającej w Ain Karim (Ein Karim). Za natchnieniem Ducha Świętego Elżbieta dostrzega wielkie znaczenie macierzyństwa Maryi: „Błogosławiona jesteś między niewiastami i błogosławiony jest owoc Twojego łona” (Łk 1,42). Już pierwsze pokolenia chrześcijan, tak samo jak św. Elżbieta, zwracały uwagę na szczególne powołanie Maryi. Jako przyszła Matka Syna Bożego, została Ona zachowana przez Boga nie tylko od grzechów, jakich mogła się dopuścić do chwili poczęcia Jezusa, ale także od grzechu pierworodnego, który dziedziczymy jako synowie Adama i Ewy. Oznacza to, że Maryja została poczęta w łasce uświęcającej. Prawdę o niepokalanym poczęciu Maryi uroczyście ogłosił papież Piusa IX (pontyfikat 1846-1878) 8 grudnia 1854 r. bullą Ineffabilis Deus. W obecności św. Elżbiety Maryja wypowiedziała znamienne słowa, będące uwielbieniem dla wielkości Boga. Jej Magnificat to radosna pieśń dziękczynna inspirowana tekstami Starego Testamentu. Kantyk ten jest odpowiedzią Najświętszej Maryi Panny na tajemnicę zwiastowania. Jego nazwa pochodzi od pierwszych słów, jakie w Ewangelii wg św. Łukasza Maryja wypowiada po wysłuchaniu błogosławieństwa św. Elżbiety (Łk 1,46-55): „Wielbi dusza moja Pana...” (łac. Magnificat anima mea Dominum). Pieśń ta jest częścią Nieszporów. Miejscem, w którym wydarzyła się scena nawiedzenia, opiekują się od drugiej połowy XX w. franciszkanie. W latach 1939-1940
14
wzniesiono tu dwupoziomową świątynię z dziedzińcem, nazwaną Sanktuarium Nawiedzenia św. Elżbiety. Na jej dziedzińcu znajdują się tablice z Magnificat, które zostały ufundowane przez Polonię.
Święto Nawiedzenia św. Elżbiety obchodzone jest 31 maja. Wywodzi się ono z duchowości Kościoła wschodniego. W Kościele zachodnim większego znaczenia nabrało w XIV w. Papież Bonifacy IX (pontyfikat 1389-1404) w 1389 r. rozszerzył je na cały Kościół. Ojciec Święty pragnął, aby za wstawiennictwem Maryi chrześcijanie podzieleni przez wielką schizmę ponownie się zjednoczyli. Święto to zatwierdził Sobór w Bazylei (1441 r.).
QUIZ Po narodzinach św. Jana Chrzciciela, św. Zachariasz wyśpiewał błogosławieństwo. Jak nazywana jest ta pieśń? a) Radosna piosenka b) Pieśń po narodzinach c) Kantyk Zachariasza
15
Dzięki poparciu cesarza Oktawiana Herod zdołał poszerzyć granice królestwa. Był to okres rozkwitu gospodarki Judei oraz rozbudowy już istniejących miast i budowy nowych. Największym architektonicznym przedsięwzięciem Heroda była rozbudowa świątyni jerozolimskiej. Za jego panowania została ona niemal całkowicie rozebrana i z wielkim rozmachem wzniesiona na nowo. To w niej Jezus został ofiarowany Bogu osiem dni po narodzinach. Na jej dziedzińcu starzec Symeon i prorokini Anna błogosławili nowo narodzonego Mesjasza. W tej świątyni Maryja i św. Józef odnaleźli dwunastoletniego Jezusa siedzącego pośród uczonych w Piśmie. Drogi nie tylko Świętej Rodziny, ale także każdego Żyda prowadziły do świątyni jerozolimskiej. Odgrywała ona niebagatelną rolę w społeczeństwie izraelskim. Była jedynym miejscem składania ofiar Bogu. To wokół niej koncentrowało się życie religijne, a kapłani, którzy sprawowali w niej posługę, byli również elitą polityczną ówczesnego narodu żydowskiego. Choć Jerozolima stanowiła najważniejszy ośrodek miejski i administracyjny królestwa Heroda, to jednak nie w tym mieście, lecz w małym Betlejem miał narodzić się Mesjasz. Betlejem w języku hebrajskim oznacza „dom chleba”, a w języku arabskim „dom mięsa”. W czasach patriarchów miejscowość ta nazywana była również Efrata, co oznaczało „płodne pole”. W związku z tą etymologią niektórzy 28
bibliści i historycy uznają Betlejem za miejsce niezwykle urodzajne. Zlepek obu tych nazw (Betlejem i Efrata) był często stosowany, aby odróżnić tą miejscowość od drugiego Betlejem, tego położonego w Galilei. Pierwsza wzmianka o „Domie chleba” pochodzi z Księgi Rodzaju. W okolicy Efrata została pochowana Rachela, żona patriarchy Jakuba. Tam też mieszkali przodkowie króla Dawida. W tym mieście działał prorok Samuel i tam też Dawid został namaszczony na monarchę. Z tego powodu nazywane było ono „Miastem Dawida”. W kolejnych wiekach sława Betlejem zaczęła przygasać. Mieszkańcy zajmowali się przede wszystkim uprawą roli oraz pasterstwem. Znajdujące się wokół niego groty były przeznaczane na budynki mieszkalne dla biedniejszej ludności lub na stajnie dla stad owiec i kóz. W jednej z takich grot narodził się Jezus. Dziś Jerozolima i Betlejem nie są tymi samymi miastami, co w czasach narodzin Chrystusa. Oba zostały nadgryzione zębem czasu i wielokrotnie wystawione na próby historii. Zdobywane, łupione i niszczone, przechodziły z rąk jednych okupantów w ręce drugich. Odcisnęło to swoje piętno na architekturze oraz układzie ulic.
QUIZ Która z wymienionych osób próbowała ustalić datę narodzenia Jezusa? a) Dionizy Mały b) Pompejusz Wielki c) Sentius Saturninus
29
NA PASTERKĘ W Polsce Pasterka jest jedną z ważniejszych tradycji religijnych. Jest to pierwsza Msza Święta Bożego Narodzenia. Stanowi centralny punkt obchodów świąt bożonarodzeniowych. Odprawiana jest w nocy z 24 na 25 grudnia, najczęściej o północy. Jej nazwa pochodzi od pasterzy, którzy pierwsi przybyli do Betlejem, gdzie w stajence narodził się Jezus. W kazaniu kapłani mówią o tajemnicy Wcielenia. Pierwszą Pasterkę odprawiono w VI w. Od tamtej pory ta wyjątkowa Msza Święta stanowi ważny element Świąt. Szczególnie uroczyście jest obchodzona nie tylko w Polsce, ale także w Austrii, Bawarii, Hiszpanii, Włoszech i Irlandii Północnej. W Polsce najbardziej znane są Pasterki na Jasnej Górze w Częstochowie oraz w kopalni soli w Wieliczce, 100 metrów pod ziemią.
UROCZYSTOŚĆ NARODZENIA PAŃSKIEGO Liturgia Narodzenia Pańskiego odkrywa przed nami tajemnicę Wcielenia. Już w Starym Testamencie Bóg zapowiadał przyjście na świat Mesjasza, który wyzwoli ludzi z grzechu i śmierci. Zapowiedź ta spełniła się w osobie Jezusa. Syn Boży narodzony z Dziewicy Maryi, przyjął ludzkie ciało i ludzką naturę. W Nim dokonało się zjednoczenie tego, co boskie, z tym, co ludzkie. Oznacza to, że posiada On dwie natury (ludzką i boską) zjednoczone w jednej osobie. W taki oto sposób, w ubogiej betlejemskiej stajence (lub grocie), Syn Boży wkracza w historię ludzkości.
44 44
QUIZ Jakie wydarzenie odbyło się w ósmym dniu życia Jezusa? a) Obrzezanie b) Chrzest c) Koronacja
45 45
OKTAWA BOŻEGO NARODZENIA Oktawa to okres liturgiczny obejmujący osiem dni, na które składa się ważna uroczystość, oraz siedem kolejno następujących po niej dni. Termin ten pochodzi z łaciny od słowa octavus – ósmy. Owa liczba ma wymowne znaczenie. Oznacza wejście w nowy wymiar czasu, jakim jest wieczność. Obecnie w kalendarzu liturgicznym mamy kilka oktaw, ale najważniejsze są dwie: pierwsza związana jest z Wielkanocą, druga – z Bożym Narodzeniem. Oktawa Narodzenia Pańskiego ukształtowała się w VII w. W tym czasie obchodzi się wspomnienia: Świętej Rodziny, św. Szczepana, św. Jana Apostoła, świętych Młodzianków. Pamiętajmy o tym, że świętując oktawę Narodzenia Pańskiego, obchodzi się ją jako jeden dzień świąteczny. Tym samym przedłuża ona uobecnienie tajemnicy Wcielenia, jak również radość i nadzieję związaną z przyjściem Jezusa na świat.
46 46
ŚWIĘTO ŚW. SZCZEPANA, PIERWSZEGO MĘCZENNIKA Liturgia drugiego dnia świąt Bożego Narodzenia skłania nas do kontemplacji postawy św. Szczepana. Był on jednym z siedmiu diakonów powołanych przez Apostołów. Zajmował się prowadzeniem pracy charytatywnej, szczególnie wśród wdów. Będąc człowiekiem charyzmatycznym, nie ograniczał się tylko do niesienia pomocy ubogim. Dbał także o sferę duchową, głosząc Ewangelię. Za to właśnie został posądzony przez Sanhedryn o wystąpienie przeciwko Prawu i świątyni. Było to niezwykle poważne oskarżenie. Nad św. Szczepanem zawisło widmo kary śmierci. Pomimo czyhającego na niego niebezpieczeństwa, publicznie wyznał wiarę w Chrystusa, co dało pretekst członkom Sanhedrynu do ukarania go. W roku 36 św. Szczepan został ukamienowany. Tym samym stał się pierwszym męczennikiem, który oddał życie w obronie wiary.
QUIZ Co wydarzyło się w czterdziestym dniu życia Jezusa? a) Bierzmowanie b) Chrzest c) Ofiarowanie w świątyni
47 47
KTO NAPRAWDĘ PRZYNOSI PREZENTY?
W Niemczech do dzieci przylatuje na miotle Frau Berta. Wygląda przerażająco – ma wielki nochal i ogromne stopy. Do domów wlatuje przez kominy. Grzecznym dzieciom zostawia prezenty na schodach lub parapetach, nieco rzadziej pod poduszką lub w skarpecie. W Austrii Mikołajowi towarzyszą diabły nazywane Kampusami. W Finlandii na świętego mikołaja mówią Joulupukki, a imię to oznacza bożonarodzeniowego kozła. Początkowo wyglądał jak staruszek w zniszczonym szarym ubraniu. Obecnie, tak jak i u nas, nosi czerwony płaszcz. Podróżuje saniami ciągnionymi przez renifery. W przygotowaniach do świąt pomagają mu karły zwane tonttu. Joulupukki mieszka wraz z żoną w Laponii na górze Korvantunturi. W Danii prezenty rozdaje Julemanden. Jest to niski brodaty mężczyzna ubrany w szare futro, w czerwonym kapeluszu na głowie. Mieszka on na Grenlandii. Uwielbia pudding ryżowy z cynamonem, cukrem i odrobiną masła. Nie tylko przynosi prezenty, często płata też psikusy w domach, przedszkolach i szkołach. Jego świtę stanowią elfy nazywające się Nisser. Julemanden jeździ saniami lub chodzi pieszo. 60 60
W krajach anglosaskich do świętego mikołaja (ang. Santa Claus) dzieci przesyłają listy, które lecą do niego z dymem, gdy spali się je w kominku. Santa przynosi prezenty 24 grudnia i chowa je do specjalnych skarpet zawieszonych na kominku lub przyczepionych do łóżek. Obowiązkowo w podziękowaniu za prezenty trzeba zostawić szklankę mleka i ciasteczka. W Rosji rolę mikołaja pełni Dziadek Mróz, który podobno mieszka w mieście Wielki Ustiug w obwodzie wołogrodzkim. Nosi rosyjską czapkę uszankę i biały, srebrny lub niebieski sięgający ziemi płaszcz związany sznurem. Podróżuje saniami ciągnionymi przez trójkonny zaprzęg, a prezenty rozdaje w noc sylwestrową. Czasami towarzyszy mu jego wnuczka Śnieżynka. W czasach komunizmu zdarzało się, że Dziadek Mróz przybywał do Polski. W Czechach i na Słowacji niejaki Miklas spływa z nieba na ziemię po złotej nici 6 grudnia. Towarzyszą mu anioł i czart lub przebierańcy. Słowacki Miklas przybiera czasem postać upiora z kosą w ręku. W północnym regionie Czech, tak jak na polskim Śląsku, zamiast mikołaja prezenty wręcza Dzieciątko.
QUIZ Jak (w kulturze masowej) nazywają się pomocnicy świętego mikołaja? a) Chochliki b) Elfy c) Mikołajownicy
61
CHOINKA Wiecznie zielone drzewo iglaste jest symbolem życia i odrodzenia, dlatego też chrześcijanie przyjęli je jako symbol zmartwychwstałego Jezusa Chrystusa. W Polsce choinkowa ozdoba domów stała się popularna na przełomie XVIII i XIX w. Zwyczaj strojenia drzewka wigilijnego znany był w Niemczech już od XV w. i to stamtąd przywędrował do nas wraz z niemieckimi protestantami. Do lat 20. ubiegłego wieku o miejsce w polskich izbach rywalizowała ze swojską podłaźniczką. Dzisiaj jest niekwestionowaną królową wśród bożonarodzeniowych dekoracji. Gospodarz przynosił choinkę do domu w dzień wigilijny wcześnie rano. Początkowo ozdabiano ją tak jak wiechę – jabłkami, orzechami, bibułkowymi i słomianymi ozdobami. Dzisiaj na jej gałęziach wieszamy głównie szklane lub plastikowe bombki, łańcuchy oraz elektryczne lampki. Każda ozdoba ma swoje znaczenie: • łańcuch to symbol więzi rodzinnej, • światełka i lampki chronią przed złymi mocami, są też symbolem światła Chrystusa, • jabłka nawiązują do drzewa wiadomości dobrego i złego oraz rajskiego owocu, zapewniają zdrowie i urodę, • dzwoneczki mają przywoływać dobre wiadomości, • orzechy zawijane w sreberka są symbolem dobrobytu i siły, • aniołki chronią rodzinę i opiekują się nią. Szczególnie ważny jest jednak czubek choinki. Ozdabia się go gwiazdką (nawiązując do Gwiazdy Betlejemskiej), aniołkiem lub piką (szklanym lub plastikowym szpicem). Wierzono, że czubek choinki pomaga w powrocie krewnych 74 do domu z dalekich stron.
74 74
Z choinką wiąże się również zwyczaj dawania prezentów. Na początku tradycja ta znana była jedynie wśród bogatej szlachty i mieszczaństwa, dzisiaj jest celebrowana w niemal wszystkich domach.
Ustawiono drzew ko na środku pok oju, w dużym dre naczyniu, pełnym wnianym piasku, ale tego n ie było widać, gd osłonięto zieloną yż naczynie materią, a pod n im na podłodze sty kobierzec. (… był kwieci) Panienki i służb a przystrajały ją na wyścigi; wie i zdobiły szano na jej ziel onych gałązkach ste, pełne prześ siatki złocilicznych cukierkó w, pierniki, jabłk orzechy, różnobar a złocone, wne błyskotki i cu kierki, nici złote podobne do prom i srebrne, ieni słońca, cudow ne lalki, podobne świeczki i ptaszki do dzieci, , a na najwyższej gałązce umieszcz srebrzystą. ono gwiazdę M. Dąbrowska
, Choinka.
QUIZ Co jest najpopularniejszym elementem dekoracyjnym choinki bożonarodzeniowej? a) Bombki b) Pluszowe prosiaczki c) Książki
75 75
BOŻE NARODZENIE NA ŚWIECIE AFRYKA
Na Czarnym Lądzie czas Adwentu i Bożego Narodzenia wypada w okresie letnim. Rodziny zbierają się przy kolacji i śpiewają kolędy. Na wschodzie kontynentu jada się pieczonego kozła, na południu – indyka i ciepły pudding (przepisy przywiezione zostały przez kolonizatorów z Wielkiej Brytanii). Mieszkańcy Ghany serwują przecier warzywny fufu i zupę z okry (roślina tropikalna).
AUSTRIA
O godzinie piątej Austriacy stojąc w oknach dzwonią maleńkimi dzwoneczkami. To znak, że zaraz zasiądą do wigilijnej kolacji. W Wiedniu główną potrawą jest karp, w Karyntii – pieczona kaczka. Oprócz tego na stole są pierniki, gorące kasztany i pieczone migdały. Po kolacji mieszkańcy zbierają się na rynkach i wspólnie śpiewają kolędy. Tradycja ta jest pielęgnowana szczególnie w Tyrolu.
CZECHY I SŁOWACJA
86 86
24 grudnia w obu krajach jest dniem postu. Tradycją jest składanie sobie życzeń, łamanie się opłatkiem i dawanie sobie prezentów. Potem wszyscy zasiadają do wspólnej kolacji. Wśród potraw króluje vánočka, białe ciasto drożdżowe plecione w warkocz. W Czechach podczas kolacji jada się zupę grzybową, na Słowacji – kapuśniak. W obu krajach przyrządza się potrawy z ryb (głównie z karpia). 86 Wierni, chociaż w ciągu roku nie chodzą do kościoła, tego dnia biorą udział w uroczystej Mszy Świętej i śpiewają kolędy.
DANIA
W Danii niezwykle ważny jest czas Adwentu. Adwentowe wieńce są mocowane do sufitu. Oprócz tego popularne są świece-kalendarze, dzięki którym odlicza się kolejne dni do Świąt. Duńczycy ozdabiają choinki małymi chorągiewkami zwanymi Dannebrog, czerwonymi kwiatami, lampkami i świecami. Przed ratuszem w Kopenhadze jest ustawiana choinka jedna z największych na świecie. Obowiązkową potrawą wigilijną jest pieczona kaczka faszerowana jabłkami i suszonymi śliwkami podana z ziemniakami, buraczkami, czerwoną kapustą i konfiturą z żurawin. Na deser jest ryż l`amande (słodki ryż z cynamonem lub owocami, polany gorącym wiśniowym sosem). W nim gospodyni ukrywa migdał. Ten, kto na niego trafi podczas jedzenia, otrzyma marcepanową świnkę, a to niesie szczęście przez cały rok.
FILIPINY
Świętowanie zaczyna się już w listopadzie. Domy zdobi się kwiatami i liśćmi palmy. Popularne są także parole (lampiony w kształcie Gwiazdy Betlejemskiej z papieru, celofanu lub suchych liści).
QUIZ Dla kogo zostawiane jest puste miejsce przy stole wigilijnym? a) Dla św. Mikołaja b) Dla niespodziewanego gościa c) Dla teścia
87 87
WSZYSTKO
O BOŻYM NARODZENIU ZNACZENIE RELIGIJNE, TRADYCJE, ZWYCZAJE, CIEKAWOSTKI
• tradycje i obrzędy religijne; + • modlitwy i poezja bożonarodzeniowa; • geneza i znaczenie adwentu oraz Bożego Narodzenia; • przedstawienie sylwetek postaci związanych z Bożym Narodzeniem; • zwyczaje, przesądy, zabawy; • świąteczna kuchnia; • święta Bożego Narodzenia na świecie; • anegdoty, ciekawostki, cytaty, porzekadła; • galeria zdjęć i obrazów związanych z Bożym Narodzeniem; • quiz wiedzy o Bożym Narodzeniu wraz z odpowiedziami.
QUIZ
BOŻONARODZENIOWE WYDANIE SPECJALNE Patronat medialny:
Poleca:
Cena 14,99 zł (w tym 5% Vat)
www.swietyfilip.pl ISBN 978-83-8077-001-0
9 788380 770010
www.swietyfilip.pl
WYDAWNICTWO ŚWIĘTEGO FILIPA APOSTOŁA