Geldersch Landschap & Kasteelen
Mooi Gelderland Voorjaar
2021 Jaargang 18 nummer 1
Rode wouw terug op de Veluwe Eenheid hersteld op landgoed Bonenburg Als muren konden praten...
Geuren & kleuren
Nummer 1
Veerkracht
Foto: Rob Schouten
Bizar, verdriet, frustratie, creativiteit, veerkracht. Er zijn allerlei woorden waarmee je de afgelopen periode zou kunnen aanduiden, maar daarvan spreekt veerkracht mij het meeste aan. Ik zie het bij veel mensen en ik zie het in onze natuur: geniet u ook zo van de eerste bolletjes boven de grond? Ruikt u het ontluikende groen en kijkt u al uit naar de broedende vogels? De seizoenen gaan gewoon door en de lente is wat mij betreft een toost op het leven. Het is mooi dat Nederland de waarde van het buiten zijn heeft herontdekt. Die toegenomen belangstelling voor natuur en erfgoed merken wij ook. Op onze fiets- en wandelpaden is het drukker dan ooit en de mooiste plekjes worden massaal bezocht. Het verlangen is groot, we zijn blij dat GLK hierin een rol kan vervullen. Veel mensen zeggen dat we meer natuur en landschap nodig hebben en dat onderschrijven wij volledig. Maar laten we vooral datgene wat we hebben, goed beschermen en in stand houden. Dat is al uitdagend genoeg want de natuur staat onder druk; u kent de discussies omtrent droogte, stikstof en klimaatverandering. We moeten nu echt voorkomen dat er door industriële ontwikkelingen en menselijk handelen toch steeds weer stukken van natuurgebieden worden afgeknabbeld. Als we ons hier samen sterk voor maken, kunnen veel mensen van onze veerkrachtige natuur blijven genieten en hoeven we daarvoor niet speciaal naar het buitenland. Om u alvast te inspireren, staat deze Mooi Gelderland in het teken van geuren. De geuren die je kunt beleven tijdens een bezoek aan onze prachtige terreinen. Zeker in het voorjaar! Peter van den Tweel directeur-bestuurder Geldersch Landschap & Kasteelen
Colofon >>> Kwartaaltijdschrift van Geldersch Landschap & Kasteelen, Postbus 7005, 6801 HA Arnhem, T (026) 355 25 55, info@glk.nl, www.glk.nl. Oplage 55.000 exemplaren. Mooi Gelderland wordt gedrukt op FSC-gecertificeerd papier en verpakt in composteerbare biofolie. Redactieraad: Louis van de Geijn, Herma van Eijk, Marjolein den Hartog, Jeanine Perryck, Theo Meeuwissen, Leo Cleiren, Ellen Hendrix, Jennie Burgers. Hoofdredacteur: Ine Haanappel. Eindredactie: René Bremer, tijdschrift@glk.nl. Vormgeving: Harald Slaterus. Nieuwe donateurs, afmeldingen, wijzigingen, bezorging tijdschrift: donateurs@glk.nl, T (026) 355 25 33.
2
10
De ‘parfumerie’ van bloemen- en planten. Wat weten we ervan?
Volg ons op Facebook
Download de app Landschap en kastelen
Mooi Gelderland – Voorjaar 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
GelderschLandschapKasteelen
Volg ons op Instagram gelderschlandschapkasteelen
Voorjaar 2021
6
Rode wouw en andere soorten terug in Gelderland!
4 6 8 9 10 13 14 16 17 18 20 21 22 24 26 28 30 32
22 Volg onze boswachters en kastelen www.glk.nl/ socialmedia
Mooi en nieuw Nieuwkomers en herintreders #GLK Vroeger & nu Wordt de Veluwe weer nat? Het grote geurenmysterie Locatie GLK Landgoed Zwaluwenburg Project onder de loep Herstel landgoed Bonenburg Mooi meegenomen Groot & klein Thuis bloemenparfum maken Ook een streling voor de neus? Bijzondere donateur ‘Wensen familie en GLK kwamen samen’ Dank u wel Liefde voor het vak Als muren konden praten... Mooi portret Sinan Can GLK tot de kern Bomen kappen? Mooi beeld Gelderse paden Pronkstuk Portret met een luchtje
Taco Hermans: gefascineerd door kastelen
24 Sinan Can ‘Natuur is helend voor mij’
Mooi Gelderland – Voorjaar 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Coverfoto: In mei kunt u op landgoed Duno genieten van de geuren en kleuren van azalea’s. Het Azalea laantje werd in de negentiende eeuw aangelegd. U komt er langs als u de rode paaltjesroute volgt vanaf kasteel Doorwerth. Foto: Nico van Haastrecht
3
Mooi & nieuw
Kijk voor meer informatie en actuele berichten ook op www.glk.nl
Schatgraven naar de geschiedenis van Biljoen
Donateursexcursie 2021? Op dit moment is nog niet te zeggen of het mogelijk zal zijn om de donateursexcursie te organiseren. Wel hebben wij op voorhand enkele alternatieven klaar liggen en twee data ingepland. Dus mocht de excursie, in welke vorm dan ook, doorgaan dan zal deze op zaterdag 5 juni en maandag 7 juni plaatsvinden. Zodra hierover meer bekend is, leest u dat in onze digitale nieuwsbrief. Mocht u deze nog niet ontvangen, dan kunt u zich hiervoor aanmelden via www.glk.nl/nieuwsbrief.
Maak kennis met Freek de Vos! Onze nieuwsgierige en avontuurlijke mascotte van SuperSpeurder heeft sinds kort een naam: Freek de Vos. We kregen veel inzendingen waaruit de illustrator van het vosje, Jan Jutte, de winnende naam heeft gekozen. Freek laat kinderen tot 12 jaar kennismaken met prachtige natuur gebieden en erfgoederen in Gelderland. Vier keer per jaar stuurt hij tips en hij organiseert ook de jaarlijkse Super Speurdersdag. Zodra de kastelen opengaan en er excursies zijn, kunnen alle SuperSpeurders weer met de ontdekkaart op stap naar de leukste locaties van GLK! Op elke plek is een sticker te verdienen! Word jij ook SuperSpeurder van GLK? www.glk.nl/superspeurders
4
Mooi Gelderland – Voorjaar 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Het in december verschenen boek Biljoen - kasteel, bewoners, landgoed bevat tal van nieuwe inzichten en wetenswaardigheden. Zo blijkt een wapensteen in de kasteelgevel niet toe te behoren aan een negentiende-eeuwse adellijke familie, maar verwijst deze naar de stichter van het kasteel Karel van Egmond. Hij was hertog van Gelre en liet Biljoen in 1531 bouwen. Bekende auteurs als Luuc Kooijmans, Ileen Montijn en Luc Panhuysen plaatsen het verhaal van kasteel Biljoen in een breed cultuur historisch kader. Op 18 december nam Commissaris van de Koning John Berends het eerste exemplaar in ontvangst. Het boek is voor € 39,95 (inclusief verzendkosten) te bestellen via www.books.com.
Oude veldoven op landgoed Brakel
Torckschool aangekocht
Tijdens groot onderhoud op landgoed Brakel stuitte een graafmachine op een plek met een rode gloed en ernaast zwarte aarde. Waarschijnlijk zijn hier de stenen gebakken voor huis Brakel. Een archeoloog onderzocht de plek en stelde vast dat het om een veldoven moest gaan. Er waren ook andere ontdekkingen, zoals een nest van marterachtigen in de oude moestuin. Inmiddels zijn de werkzaamheden afgerond: in de vijver voor huis Brakel is de beschoeiing vervangen door natuurlijke oevers en is overtollig slib verwijderd. www.glk.nl/brakel
Foto: Olaf Smit
De Torckschool in Rozendaal werd in 1842 gebouwd in opdracht van Assueer Lubbertus Adolf Torck, de heer van Rosendael, voor het geven van onderwijs aan bewoners van het landgoed. GLK heeft de school van de gemeente gekocht en eind 2020 is dit bijzondere erfgoed overgedragen. Met deze aankoop wil GLK de bestem ming voorlopig niet veranderen en het huidig gebruik respecteren. Tegenwoordig oefent de Koninklijke Rozendaalsche Kapel in het gebouw.
Herstel Tongerense Heide: hartelijk dank! Doorwerth én Cannenburch kidsproof!
Jonge museuminspecteurs bezoeken en beoordelen elk jaar de GLK-kastelen. Bij minimaal zestig inspecties en een gemiddeld cijfer van 8 of meer wordt een museum uitgeroepen tot ‘Kidsproofmuseum’. Aan het eind van 2020 werden de 52 musea bekend gemaakt die hieraan voldoen. Kasteel Doorwerth en voor het eerst ook kasteel Cannenburch stonden op de lijst! Ze kregen allebei fantastische beoordelingen en mogen zich in heel 2021 kidsproof noemen. Een mooi resultaat, ook nog eens bereikt in een moeilijk jaar. Hopelijk mogen we binnenkort weer veel kinderen op de kastelen verwelkomen! www.museumvereniging.nl
Met gulle giften van in totaal € 70.000 heeft u bijgedragen aan ons project ‘Natuurherstel Tongerense Heide’. Hiermee kunnen we de belangrijke verbindingszone tussen het Wisselse Veen en de Tongerense Heide herstellen en de biodiversiteit vergroten. In het gebied is inmiddels de Amerikaanse vogelkers gedeeltelijk verwijderd. Er zijn andere boomsoorten aangeplant, waaronder eik, lijsterbes, boswilg, ratelpopulier, haagbeuk, zoete kers en linde. In de loop van 2021 volgt een wandelpad met een klaphek en bebording. Een meer geleidelijke overgangszone tussen de natte graslanden en het bos van de Tongerense Heide moet het gebied aantrekkelijk maken voor de grasmus, spotvogel, tuinfluiter, vlinders en muizen. Hartelijk dank voor uw bijdrage!
Mooi Gelderland – Voorjaar 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
5
Boswachters en beheerders van Geldersch Landschap & Kasteelen (GLK) zijn dagelijks bezig om de natuur te beschermen. De vestiging van een nieuw dier of een zeldzame plant zorgt altijd weer voor een goed humeur. We stellen graag enkele opmerkelijke nieuwkomers en herintreders voor, waaronder de rode wouw. Tekst: Frans Bosscher
Nieuwkomers en
Foto: J.Schwiebbe www.birdphoto.nl
herintred Rode wouw 6
Mooi Gelderland – Voorjaar 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Dan komt de melding. Iemand heeft een dierof plantensoort gevonden waar die eerder niet was. In een van de terreinen waarvoor jij zorgt! Het is zo’n bericht waar boswachters en beheerders blij van worden. Helemaal als je jarenlang de maatregelen hebt genomen om een gebied geschikt te maken juist voor deze plant of dit dier. Een grotere erkenning is nauwelijks denkbaar. Kleiner spul Natuurlijk verschijnt er een grote grijns als blijkt dat een oehoe, otter, bever of zelfs een wolf zich in je gebied heeft gevestigd. Maar minstens zoveel voldoening geeft het ‘kleinere spul’. Zoals de beekoeverlibel die op landgoed Staverden is gezien. Beheerder Patrick Smits: “Deze komt eigenlijk alleen voor bij beken, plassen en vennen met kwelwater, water dat uit de bodem omhoog welt. Als je dan een beekoeverlibel langs een oever ziet jagen, weet je dat het ook met de waterkwaliteit de goede kant opgaat.” Al net zo’n mooie verrassing is het bergherts hooi dat in het najaar op landgoed Duno bij Doorwerth staat te bloeien. De vrij hoge plant met lichtgele bloemen komt nog maar op twee plekken op de Veluwe voor, en verder alleen in Zuid-Limburg. Door na de bloei de groeiplekken vrij te maken, zorgen de
Schoon, stromend water is een must voor de elrits
boswachters met hulp van vrijwilligers ervoor dat er voldoende licht en ruimte blijft en de berghertshooi zijn zaad kan verspreiden. Rode wouw En wat te denken van broedende rode wouwen op twee locaties van GLK op de Veluwe? De sierlijke roofvogel met net zo’n gevorkte staart als een zwaluw broedt pas tien jaar weer in ons land. Sinds 2015 neemt het aantal broedgevallen toe; vorig jaar waren het er ongeveer twintig in heel Nederland. Om te achterhalen wat er nodig is voor een definitieve vestiging van rode wouwen op de Veluwe en elders, voorzien onderzoekers jaarlijks een aantal jongen van een zender. Zo kunnen ze bijvoorbeeld achterhalen of de jongen terugkeren naar hun geboortegrond en daar ook zelf gaan broeden. Ook krijgen ze inzicht in de bedreigingen. Tot nu toe blijken de jonge wouwen nogal eens dood te gaan door onnatuur lijke oorzaken, zoals verkeer of windturbines, of door gif dat boeren gebruiken om van knaagdieren af te komen. Boswachter Clara Wilken: “Het jong van het broedgeval op de Zuid-Veluwe is helaas in het nest doodgegaan. Zeer waarschijnlijk een gevolg van verstoring door de vele vogelaars en fotografen die van de paden zijn afgegaan.”
Foto: Ruud Knol
ders Beekoeverlibel: teken van goede waterkwaliteit
Draadgentiaan Het Wisselse Veen, tussen Apeldoorn en Epe, is momenteel wellicht het meest dankbare gebied voor de boswachters. Hier is veel werk verzet om de oorspronkelijke waterhuishouding te herstellen. Sloten zijn gedempt en de Mooi Gelderland – Voorjaar 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
overbemeste bovenlagen van graslanden zijn afgegraven. Water dat soms honderden jaren geleden op de Veluwe is gevallen, kan hier weer aan de oppervlakte komen. Wat is het dan mooi als op een dag de witte of roze bloemen van de kleine valeriaan opduiken tussen allerlei grassen. Of dat je draadgentiaan ziet, een van de kleinste bloeiende plantjes in ons land. Seniorbeheerder Remco Oosterkamp: “Deze soort met zijn minuscule gele bloemetje was nagenoeg uit ons land verdwenen. In het Wisselse Veen is hij terug. En houdt hij stand, want zijn groeiplek blijft open doordat er kwelwater overheen stroomt.” Elrits en beekprik Ook de aanwezigheid van elritsen en beekprikken is voor de seniorbeheerder een signaal dat de natuur in het Wisselse Veen opknapt. Elritsen leven in scholen in ondiepe, stromende beken. Schoon water is een must voor het visje. Omdat dat er bijna niet meer is, komt hij alleen nog voor in Zuid-Limburg en langs de oostkant van de Veluwe. Ook de beekprik kan niet zonder stromend water. Hij heeft een heel bijzondere levenscyclus: hij leeft een jaar of zeven als larve in een beekbodem en verandert dan in een palingachtige vis. In die hoedanigheid leeft hij een half jaar, zonder te eten. Hij plant zich voort en sterft. Oosterkamp: “Dat zulke bijzondere planten en dieren zich weer vestigen in het Wisselse Veen, geeft aan dat het watersysteem het goed doet. De inzet loont, want de biodiversiteit gaat er weer wat op vooruit.” Draadgentiaan 7
#GLK
Social media wall Jos Schriever
orakela Landgoed Bonenburg in de mist met een mooie reflectie in het water. #landgoedbonenburg #heerde #veluwe #veluwe_natuurmonumenten #wanderlust #klompenpad #klompenpadengelderland #heerdeopinsta #heerde #grift #geldersestreken #gelderslandschap #gelderschlandschap #gelderslandschapkasteelen #visitheerde #hiermoetjezijn
Roodborstje kwam toch nog even op bezoek in mijn achtertuin, mooi voor de tuinvogeltelling. Riet Peters: Schitterend Alie Overkamp: Mooie serie foto’s
Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit Samen met anderen zoals GLK-bos wachter Clara Wilken werken we als ministerie van LNV aan duurzaam voedsel, waardevolle natuur en een vitaal platteland. Voor huidige én toekomstige generaties. Hoe we dat doen vertellen we in ons verhaal. Benieuwd geworden? Bekijk de hele video op ons YouTube-kanaal.
moon0810 Even met de meiden naar buiten. #lente #hooikoorts #vijvertje8 #winterswijk #gossink angie_ubbing: Mooi daar, en dat zo dicht bij huis!
Jan Nathan Rozendaal
@kasteeldw Buiten de poorten - wandelend tussen kasteel Doorwerth en landgoed Duno, prachtig bomentafereel! @glk CorrY: Schitterend!
8
Dat was heerlijk wandelen vanmorgen met de hond! #zonsopkomst #mist #veluwe #ervaarelburg #glk Janneke Bremmer-Smit: Prachtig, wat wonen we mooi hè?
Mooi Gelderland – Voorjaar 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
photo.by.yvonne Mooie zwarte zwanen! #zwartezwanen #blackswans #vogelfotografie #kasteelbiljoen #natuurfotografie #geldersestreken #buitengewoon_gld #GLK #veluwe_natuurmonumenten #staatsbosbeheer_featureme wimfotografie: Prachtig! albertcornelissen: Prachtig. Heb nooit geweten dat de verborgen kanten van de vleugels wit zijn.
Vroeger & nu
1870
Schapen met herder bij een ven door W. Steelink jr., Collectie Gelderland
Wordt de Veluwe weer nat? Tekst: René Bremer
Van oudsher is de Veluwe zeer waterrijk. In de op een na laatste ijstijd stuwden gletsjers enkele heuvels op en de grondwaterlagen stegen mee. In de zestiende eeuw ontdek ten bewoners dat je daardoor beken kon aanleggen en het snelstromende water kon gebruiken voor molens en houtzagerijen. De natuur profiteerde van het vele water.
Foto: Maarten Veldhuis
Door ontwatering, drinkwaterwinning en landbouw is het grondwaterpeil echter gaan dalen. De laatste honderdvijftig jaar is er sprake van een sluipende verdroging en lijdt de natuur onder het watertekort. Sinds de droge zomer van 2018 is het water tekort op de Veluwe en in de Achterhoek ‘opeens’ ook goed zichtbaar. Beken, vennen en poelen vallen droog met gevolgen voor onderwaterplanten en zeldzame vissoorten. Beuken, lariksen en fijnsparren verzwakken en worden kwetsbaar. Door de klimaatverandering zullen er meer droogteperiodes volgen, maar de oorzaak van het watertekort gaat dus veel verder terug. En dat maakt de opgave ook zo moeilijk. Om de Veluwe op termijn weer natter te maken, zijn grootschalige maatregelen nodig zoals
2021
Droge Veluwe
het zuiveren en hergebruiken van water en het planten van bomen die minder water verdampen. Daar zijn beleidsmakers, water beheerders en grondeigenaren het over eens. Intussen werken GLK en de waterschappen alvast aan lokale verbeteringen. In het Wisselse Veen waren veel zeldzame soorten verdwenen. Na een herinrichting wordt kwelwater hier langer vastgehouden en keren
Mooi Gelderland – Voorjaar 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
blauwe knoop, Spaanse ruiter, beenbreek, heikikker en zilveren maan terug. Het Vossenbroek is vochtiger gemaakt door het maaiveld te verlagen en sloten en greppels ondieper te maken. Moerassprinkhaan en stijve ogentroost voelen zich er weer thuis. Mooie showcases van natuurgericht beheer!
9
Van alle zintuigen is het reukvermogen misschien wel het meest ongrijpbaar en geheimzinnig. Een bepaalde geur kan je ineens meenemen, terug in de tijd of naar een bepaalde plek, en een sterke emotie of herinnering oproepen. Veel bloemen- en plantengeuren zijn ook functioneel, zowel in de natuur als in het vroegere leven in huizen en kastelen. Tekst: Marjolein den Hartog
Het grote
geurenmys “Hoe het allemaal precies werkt, weten we niet,” bekent GLK-ecoloog André de Bonte, “maar in de natuur hebben geuren beslist een functie. Door hun geur te verspreiden, trekken planten en bloemen bestuivers aan. Insecten laten zich lokken door bloeiende planten of paddenstoelen en vervolgens helpen ze de soort in zijn voortbestaan doordat ze zijn stuifmeel, sporen of zaden verspreiden.” De egelantier is volgens De Bonte een mooi voorbeeld. Met zijn zoete geur maakt deze wilde roos reclame voor zijn royale nectaraanbod. In ruil daarvoor zorgen de 10
toegestroomde insecten voor bestuiving. “Ook de blaadjes ruiken heel lekker naar appel, al weten we nog niet waarom.” Nog zo’n zoetgeurende en populaire insectenlokker is de wilde kamperfoelie. Deze klimplant zet zijn geurkliertjes met name ’s nachts aan het werk en trekt daarmee vooral nachtvlinders aan. Vieze geurtjes Dieren hebben nogal eens een voorkeur voor geuren die wij mensen juist niet lekker vinden. Voor veel vliegen en kevers geldt zelfs: hoe smeriger, hoe beter! Ze houden bijvoorbeeld Mooi Gelderland – Voorjaar 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
van de stinkzwam die naar kadavers ruikt. Net als andere paddenstoelen is deze zwam vooral in de herfst te zien (en te ruiken!), maar je kunt hem vanaf de lente ook al tegenkomen in bossen en struwelen. De Bonte: “Als er ergens langs een bospad eentje staat, dan ruik je hem meteen.” Niet prettig voor ons, maar voor sommige insecten dus wel. Vliegen landen erop en nemen zo sporen van de paddenstoel mee. Via hun poep komen die weer naar buiten. “We gaan er vaak van uit dat het bij dieren net zo zal werken als bij mensen. Maar vindt
Blauwtje op dopheide
een vlinder hetzelfde lekker ruiken als wij? Dat blijft een groot mysterie!” Aantrekken en afstoten Bij sommige plantensoorten is het de bloem die geurt. Bij andere gaat het om het blad, zoals bij de kruidachtige planten watermunt, tijm en wilde marjolein. In bijzondere gevallen is het de hele plant die de geur verspreidt. Een voorbeeld daarvan is gagel. En waar veel gewassen insecten aantrekken, zijn er ook planten en bomen die hun geuren gebruiken om belagers af te schrikken.
Zo vormt zich op beschadigde delen van naaldbomen een harslaagje om vraat door dieren te voorkomen. “Loop maar eens door een dennenbos”, zegt De Bonte. “Vooral als er net is gekapt, ruik je overal die doordringende geur van hars.” Zoet en weeïg Het mysterie wordt alleen maar groter als je naar geuren in de mensenwereld kijkt. Meestal is er nog wel consensus over of iets ‘vies’ of ‘lekker’ ruikt, maar vervolgens heeft ieder ook zijn eigen associaties. Vraag iemand Mooi Gelderland – Voorjaar 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Foto: Y. de Haard
sterie
maar eens de geur van gedroogde hop te omschrijven. Conservator Marieke Knuijt: “Hop heeft een vreemde geur. Een beetje zwaar, zoet en weeïg, maar tegelijkertijd ook groen en vers. Moeilijk te omschrijven!” Misschien kunt u het beste zelf maar even komen ruiken. Want GLK bewaart hop op kasteel Ammersoyen, in de kelder waar vroeger bier werd gebrouwen. Evenals gagel, waarvan de aromatische bladeren tot in de veertiende eeuw werden gebruikt, vóór de opkomst van de hop.
11
Foto: Marjolein den Hartog
bijvoorbeeld kamfer en sandelhout nog een belangrijke rol bij het weren van motten uit de kledingkast. In veel moestuinen wordt nog steeds het aloude trucje van de keizerskroon gebruikt; die stinkende bloem wordt aangeplant om mollen te verjagen.
>
Foto: Marjolein den Hartog
Kweepeer Ook fruit werd vroeger gebruikt om het huis heerlijk te laten geuren. Kweeperen werden op fruitschalen gelegd, omdat ze een intense, appelachtige geur ver spreiden. Proef zelf de unieke smaak en maak kweepeersnoepjes met het recept uit het kookboek Lekker Gelderland (te koop via www.glk.nl/webwinkel). Dit boek bevat allerlei authentieke recepten waarin geurende kruiden en bloemen zijn verwerkt, zoals een middeleeuwse kruidentaart. In een oude brouwkelder op kasteel Ammersoyen worden gagel (foto) en hop bewaard 12
Foto: Rob Schouten
Bezoek de moestuin Bezoek de historische moestuin bij kasteel Doorwerth. Die is naar zeven tiende-eeuws voorbeeld aangelegd, met gewassen die vroeger een eigen functie hadden in het huishouden van het kasteel. Naast vergeten groenten staan er volop geurige kruiden, bloemen en klein fruit.
Foto: Jeroen Savelkouls
Ruikertjes Het invloedrijke adviesboekje De ervarene en verstandige Hollandsche Huyshoudster uit 1795 moedigde de lezeressen aan ‘welriekende Bloemen en Kruiden in de Kamers te zetten, om de Lucht te zuiveren en de Long te verfrissen’. Knuijt: “Om lekker fris te ruiken, gebruikte men ook wel kleine boeketjes bloemen.” Zo’n ruikertje – in Engeland tussie mussie genoemd – werd op de borst of in de hand gedragen. Naast het verspreiden van een lekkere geur moest het ook ziekten en ander onheil op afstand houden. En wat te denken van geurende planten om ongedierte te verjagen? Ook vandaag de dag spelen de geuren van
Keizerskroon
>
> Ruik de natuur Ga eropuit op een warme, zonnige en windstille lentedag, want dan ruikt u de geuren in de natuur het beste. Maak bijvoorbeeld een wandeling door bloemrijke graslanden bij kasteel Doorwerth, landgoed Waardenburg en Neerijnen of in de Liendense Waard. Of ga op zoek naar wilde kamperfoelie in de Achterhoekse of Veluwse bosranden.
Smaakmakers Geurige planten en kruiden hadden in het verleden nog veel meer functies in huizen en kastelen. Ze werden rijkelijk gebruikt als smaakmaker en verwerkt in oliën en destillaten. “Behalve kruiden als rozemarijn, tijm, marjolein, citroenmelisse en salie waren ook sommige bloemen een verfijnde toevoeging in de keuken”, zegt Knuijt. “Geur en smaak zijn sterk met elkaar verbonden, dus de intense rozengeur kon je goed proeven in bijvoorbeeld rozenwater. Daar werden dan koekjes, thee en likeurtjes mee gemaakt.”
Mooi Gelderland – Voorjaar 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Locatie GLK
Wilt u overnachten in een historisch erfgoed? GLK verhuurt markante vakantie woningen zoals het oude sluishoofd bij de Ruïne Batenburg, het koetshuis Verwolde in Laren, het boswachtershuis Boslust op landgoed Zwaluwenburg bij Elburg, het poorthuis van kasteel Doorwerth en twee vakantiehuizen in Gorssel. Boek uw (fiets)vakantie via www.buitenlevenvakanties.nl.
Wandelen op landgoed Zwaluwenburg
Op vruchtbare Noord-Veluwse grond biedt landgoed Zwaluwenburg al enkele decennia ‘onderdak’ aan de beroemde tuinen van A.Vogel. Vanaf mei transformeren de tuinen geleidelijk in een fleurige bloemenzee. Van alle planten die A.Vogel in Elburg in zijn gezondheidsproducten verwerkt, komt het overgrote deel hier vandaan.
bezoekerscentrum gebouwd, in de stijl van een oud-Veluwse veeschuur. Dat betekent dat u prima op eigen gelegenheid kunt wandelen, maar tijdelijk geen drankje of iets anders kunt kopen. www.avogel.nl www.glk.nl/zwaluwenburg
Ondernemerschap De tuinen zijn een mooi voorbeeld van ondernemerschap op een landgoed van GLK. Beheerders van GLK en A.Vogel overleggen regelmatig over het grondgebruik. Cliënten van ’s Heeren Loo assisteren A.Vogel bij dagelijkse werkzaamheden.
Foto: A.Vogel
Bezoekerscentrum Normaal gesproken trekken de tuinen dertigtot veertigduizend bezoekers per jaar. In 2020 was dat helaas anders. En ook dit jaar is er een kleine beperking, want er wordt een nieuw
Foto: Nico van Haastrecht
Ons landgoed Zwaluwenburg bij ’t Harde leent zich voor een heerlijke lentewandeling. Een rode route van vier kilometer voert langs boerde rijen in traditionele Gelderse bouw stijl, het achttiende-eeuwse Huis Zwaluwenburg (particulier eigen dom) én de beroemde tuinen van A.Vogel. De wandeling is ook goed te combineren met een bezoek aan het mooie, nabijgelegen Elburg.
Mooi Gelderland – Voorjaar 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
13
Project onder de loep
‘Huis en goed’ horen weer bij elkaar Landgoed Bonenburg De bewoners van het statige huis Bonenburg in Heerde kijken weer royaal uit over het gelijknamige landgoed. Vanuit een slaapkamer is de kerktoren van Heerde te zien. Andersom kunnen wandelaars in het parkbos en op de landerijen weer genieten van doorkijkjes en de vernieuwde paden. Dit allemaal dankzij een recente kwaliteitsslag waarbij huis en landgoed visueel weer werden verbonden. De eenheid is hersteld.
14
Tekst: Hans van den Bos
Mooi Gelderland – Voorjaar 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Bron: Wikipedia
Foto: Hans van den Bos
moment kon je al bijna niet meer zien dat het huis en het omringende landgoed van GLK bij elkaar hadden gehoord. Hij besloot in actie te komen. “Het leek me mooi om de visuele eenheid weer terug te brengen.” Vreekamp liet historisch onderzoek doen, door Peter Verhoeff van Stichting In Arcadië. “Hij maakte mij duidelijk dat je de tuin pas in historische luister kunt herstellen als je ook het omliggende gebied erbij betrekt. Met dat onderzoek, dat de situatie rond 1850 beschrijft, ben ik op GLK-directeur Peter van der Tweel afgestapt. Mijn suggestie om Bonenburg nog mooier te maken, werd positief ontvangen. En vanaf dat moment zijn we samen opgetrokken.”
GLK en de eigenaar van huis Bonenburg maakten samen een herstelplan
was nog een beetje zichtbaar, maar sterk uitgegroeid en verwilderd.” Volgens Oosterkamp brengt de nieuwe situatie meer handmatig onderhoud met zich mee. “Het is mooi dat we daarvoor kunnen samenwerken met de zorggroepen die ook op het terrein van Vreekamp werken.” Ook is de beheerder in zijn sas met de vernieuwde wandelpaden. “We hebben gekozen voor een halfverharding met de uitstraling van een zandpad. De paden zijn zo vast en breed dat je er met een rolstoel goed kunt rijden.”
Originele soorten De samenwerking leidde tot een herstelplan waarin de beoogde zichtlijnen, wandelpaden en beplantingsbeelden van beide gedeeltes werden opgenomen. Vanuit GLK begeleidde beheerder Remco Oosterkamp de werkzaam heden die eind 2019 begonnen en inmiddels zijn afgerond. De laatste boompjes en struiken gingen afgelopen januari in de grond. Bij het selecteren van planten voor het plantsoen hield Oosterkamp rekening met de originele soorten en met het warmer wordende klimaat: “We kozen voor linde, zomereik en Japanse sierkers (Prunus yedoensis) – een mooie en voor bijen aan trekkelijke boom – en rododendrons die deels afkomstig zijn uit de bestaande tuin. De oorspronkelijke beplantingsstructuur
Foto: Hans van den Bos
Het in 1633 gebouwde huis Bonenburg ligt op een ‘eiland’ en is daardoor van oudsher gescheiden van de rest van het gelijknamige landgoed. In de afgelopen decennia raakte het landhuis echter ook letterlijk uit het zicht, als gevolg van al te weelderig uitgegroeide rododendrons. Vijf jaar geleden kreeg het huis, dat bijna vijftig jaar in particuliere handen is, een nieuwe eigenaar. Leonhard Vreekamp kocht het met tuin en bijgebouwen, alsmede zeventig hectare grond aan de overkant van de Bonenburgerlaan. Op dat
Op het eiland Daar waar GLK met het omliggende landgoed aan de slag ging, pakte Vreekamp op het eiland zijn deel van het tuinherstel aan. “De rododendrons rondom het huis zijn in groepen teruggebracht en opgesnoeid; die hebben twee, drie jaar nodig om terug te komen en zichtlijnen te creëren.” Door het snoeien levert hij wat privacy in, want er loopt een pad dicht langs het huis. “Aan de andere kant levert het ook weer leuke contacten op.” Hij is ook blij met het pad dat het oude landgoed verbindt met het jongere gedeelte, aan de overzijde van de weg. Het project is klaar, op de afwerking van de paden na. Dat gebeurt dit voorjaar. Met voldoening kijkt Vreekamp terug op de samenwerking: “Het was niet mijn plan of dat van GLK. Niemand hoefde iets op te geven, we werden er allebei beter van. Nu hopen we samen dat heel veel mensen van het resultaat zullen genieten.”
Mooi Gelderland – Voorjaar 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
15
Mooi meegenomen
Goodiebags van A.Vogel
De Lagchende Vallei Ter gelegenheid van ‘tachtig jaar Gelderse kastelen’ verscheen op initiatief van GLK de feestelijke bundel De Lagchende Vallei. Het boek bevat tien artikelen, gebaseerd op onderzoek naar kastelen en buitenplaatsen. Bijzonder zijn de bijdragen over Cannenburch en Hernen die spectaculair nieuw licht werpen op de bouw- en ontstaansgeschiedenis. De Lagchende Vallei Recent onderzoek op het gebied van kastelen en buitenplaatsen in Gelderland T. Hermans en R. Gruben (samenstelling) SPA Uitgevers Te koop (€ 34,95) in de boekhandel of op www.spa-uitgevers.biedmeer.nl GLK geeft tien exemplaren weg.
Komt u in deze lente ook wandelen op landgoed Zwaluwenburg? Volg de rode route, geniet van de historische boerderijen en eindig in de heerlijk bloeiende tuinen van A.Vogel! In samenwerking met A.Vogel geeft Mooi Gelderland twintig goodiebags weg met mooie producten.
16
MOOI MEEGENOMEN
MOOI MEEGENOMEN
Kans maken op een goodiebag?
Mail ‘Lagchende Vallei’ naar
Mail A.Vogel naar tijdschrift@glk.nl
tijdschrift@glk.nl
Mooi Gelderland – Voorjaar 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Groot & klein Tekst en fotografie: Marjolein den Hartog
Thuis een bloemenparfum maken SuperSpeurders Fleur (10), Lieke en Lotte (7) en hun moeder Olga Laarman uit Doesburg gingen gezellig thuis aan de slag. Ze maakten een bloemenparfum in de boomgaard vlak bij hun huis. Fleur: “Mooie bloemen! Wat gaan we daarmee doen?” Moeder Olga: “We gaan een bloemenparfum maken. Halen jullie de bloemblaadjes er maar af en doe ze in het koffiefilter in de beker.” Tweeling Lieke en Lotte: “Die roze bloemen ruiken echt lekker!” Fleur: “Dat zijn rozen. Ik vind het de mooiste bloemen. Die gedroogde blaadjes ga ik er zeker in doen.” Moeder Olga: “En we hebben ook nog een bijpassend tafelkleed met rozen.”
Lotte: “Deze witte bloemen ruiken heel zoet. Het lijken wel snoepjes!” Moeder Olga: “Weten jullie waarom bloemen zo lekker ruiken? Zo trekken ze insecten aan. Die kunnen dan de bloemen bestuiven. Kijk, hier staat ook een bijenkast.” Fleur: “De bijen zijn nog in winterslaap.” Moeder Olga: “Zo, nu nog een beetje water bij de bloemblaadjes gieten en dan zijn we klaar voor vandaag. Morgen zal ik het bloemenwater nog even koken en dan is het parfum klaar.” Fleur: “Lekker! Ik ga het dan opdoen naar mijn aller-aller-allerbeste vriendin.” Lieke en Lotte: “Of als we weer naar een feestje mogen, of naar opa en oma.”
Mooi Gelderland – Voorjaar 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
SuperSpeurder van GLK Elk kwartaal stuurt Freek de Vos een nieuws brief met leuke tips voor thuis én om buiten te ontdekken. Wilt u ook uw (klein-) kinderen tot 12 jaar aanmelden als SuperSpeurder en samen leuke avonturen beleven? Nieuwe SuperSpeurders krijgen een Supercadeau met o.a. een ontdekkaart en een uitnodiging voor de jaarlijkse SuperSpeurdersdag. Kijk voor meer informatie op www.glk.nl/superspeurders.
17
Rozentuin Rosendael
Ook een strel
voor de neus? Verrassende doorkijkjes, glooiende borders, waterpartijen, rozentuinen en ijkpunten als een theehuis of Chinees prieel. Op veel van onze cultuurhistorische landgoederen worden de zintuigen gestreeld. In hoeverre hielden ontwerpers van tuinen, parken en landgoederen ook rekening met ons reukorgaan? Tekst: Maaike Kuyvenhoven Jan Holwerda uit Elst doet met zijn bureau Groen Verleden onderzoek naar de ontwikkelingsgeschiedenis van groen erfgoed: “De zintuigen komen in oude stukken wel aan bod. Over zien en luisteren is bijvoorbeeld genoeg te vinden. Maar of heesters en bloemen ook werden uitgekozen om hun geur? Kennelijk is er vrij weinig over bekend, verrassend eigenlijk.”
Oranjehovenier Lange tijd werd er volgens Holwerda über haupt weinig vastgelegd over het ontwerp van tuinen. Het zeventiende-eeuwse boekje Den Nederlandtschen Hovenier van Jan van der Groen, hovenier in dienst van de Oranjes, is een vroege uitzondering. Lange tijd gold zijn boek als een ‘bijbel’ voor tuinaanleg en -onderhoud. De focus ligt op patronen in
18
Mooi Gelderland – Voorjaar 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
de aanleg van borders; het oog kreeg alle aandacht. “Maar opvallend is ook hoezeer Van der Groen zich bewust was van de aantrekkingskracht van het buitenleven op ál onze zintuigen”, zegt Holwerda. Hij leest voor uit De Loffelyckheydt des landt-levens uit 1669 waarin de oranjehovenier beschrijft hoe vermakelijk het buitenleven is voor neus, oog en tong: “Door alderley bloemen [die] uyt den schoot der aerde voorts-komen, die met haer lieffelijcke reucken, den neus, en door de aenghename coleuren, het oogh vermaken ... [en] de leckere somer-vruchten ... de welcke door haer ververschende smaken, de tonge des aenschouwers bekoren.” Ook vond Holwerda een gedicht uit dezelf de periode van Johannes d’Outrein, waarin
kwamen er daarbij nog steeds bekaaid van af, daar lees ik niet veel over.” Zijn vermoedens worden ondersteund door de beschrijving van planten. “Tot de tweede helft van de negentiende eeuw worden in plantentabellen wel de kleur, bloeitijd en hoogte vermeld, maar niet de geur. Pas later zie je soms ook een kolom met de ‘odeur’ van de betreffende bloem of vrucht. Of van de geur die ontstaat na het wrijven van blad of stengel.”
de zintuigen eveneens goed naar voren komen. Het heet ‘De Roosendaalsche vermakelykheden’ en bevat onder meer de volgende passages: Nu treed ik ’t hofperk in. Wat luisterryk vertoog Van boom en bloemgewas verblind myn keurig oog! De linde kan my met haar loof en geur vermaken, De kers- en appelboom doet my haar vrugten smaken.
Eenen aangenamen geur Paulus Nijhoff was zijn tijd net wat vooruit, zegt Holwerda. Deze boekhandelaar en uitgever schreef in zijn Geldersch Arkadia of wandeling over Bilioen en Beekhuizen (1821) over de wandeling rond de vijver om kasteel Biljoen bij Velp. Hij spreekt over ‘nachtegalen en ander zingend gevogelte’ en ‘een zeer breede, zwaar klotsende waterval, waar het water met groot gedruisch heenstort’. Maar ook de neus werd geprikkeld: “Bloeiende tulpenboomen, acacia, seringen, jasmijn, gouden regen, menigte van rozenstruiken en
Foto: Floor ten Brink
Daar den oranjenboom, bloem, vrugt en bladen draagt, En dus te samen reuk, gesigt en smaak behaagt. IJzingwekkende uitzichten Het blijven zeldzame stukken. Veel meer beschrijvingen zijn terug te vinden in reisverslagen uit de periode 1780 - 1830. Het ‘Geldersch Reisje’ was in die tijd zeer in trek. Mensen kwamen ‘voor bergen en ijzingwekkende uitzichten’ naar Gelderland. Holwerda: “Wat men hier aan landhuizen, lanen en bomen zag en wat men daarbij voelde, werd veelvuldig aan het papier toevertrouwd. Het gehoor en de reuk
kamperfoelie, die het gezigt streelen en eenen aangenamen geur verspreiden.” Parfumerie Vanaf 1850 lijkt geur de volle aandacht te krijgen. De huidige rozentuin van Rosendael dankt daar zijn bestaan aan. Hier groeien enkele rozensoorten met sterke geuren die zich over de hele tuin verspreiden. Bij andere soorten moet je juist even je neus in de bloem steken. Een andere ‘parfumerie’ is het vaak geprezen en ook in de negentiende eeuw aangelegde Azalealaantje op landgoed Duno bij Oosterbeek. Als hier in het voorjaar de azalea’s en rododendrons in bloei staan, ontstaat een zee van bloemen in gele, roze, witte, rode en oranje tinten. Holwerda: “Net zoals de rozen op Rosendael geuren de azalea’s allemaal verschillend. Sommige bloemen vind ik zelfs overweldigend. Dan is er van ‘eenen aangenamen geur’ wat mij betreft geen sprake. Maar in alle gevallen zijn de bloempartijen een streling voor het oog.”
Jan Holwerda: ‘In plantentabellen werd de geur lange tijd niet vermeld’
Foto: Rob Schouten
Foto: Floor ten Brink
ling
De azalea’s in het Azalealaantje op landgoed Duno geuren allemaal verschillend
Mooi Gelderland – Voorjaar 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
19
Bijzondere donateur
Lennart Visser (tweede van rechts): ‘Als kind bouwden we hier hutten’
‘Wensen familie en GLK kwamen samen’ Op markante plekken op landgoed Duno zijn afgelopen winter twee sterke jonge wintereiken aangeplant. Dit was mogelijk dankzij een schenking uit de erfenis van een natuurminnende moeder uit Doorwerth. Tekst: Hester Bruning – Fotografie: Floor ten Brink
Corry Godschalk had tot achter de komma haar uitvaart en de verdeling van de spullen omschreven. Maar ze had niks opgeschreven over wat er met het geld moest gebeuren. Lennart Visser: “Al vrij snel ontstond bij ons, haar drie kinderen, het idee een paar schenkingen te doen, onder andere op het gebied van natuur. Omdat zij tot haar dood in Doorwerth woonde en wij daar als kind zijn opgegroeid, kwam GLK al snel in beeld.”
goede aarde. Visser: “Als kind gingen we daar graag hutten bouwen, kuilen graven, sleeën, dat soort dingen. Ik kom er al vijftig jaar en ken bij wijze van spreken elke vierkante meter. We hebben er ook veel gewandeld met mijn moeder, op verjaardagen en zo. Met de hele familie, inclusief kleinkinderen.” Het levens motto van Corrie Godschalk was volgens Visser: ‘niets gaat verloren’. “Met het planten van deze bomen gaat ook iets door.”
Bekend terrein De familie wilde graag dat het geld aan ‘iets concreets’ besteed zou worden. Het voorstel van GLK om twee bomen op landgoed Duno te planten, één bij een stenen bank op het Dunoplateau en één in het Cascadedal, viel in
Betrokken mensen Op de plantdag was Visser aanwezig, samen met zijn vrouw Marjan en broer Frans-Bart. Ook Greet, de beste vriendin van hun moeder, was er. Beide broers namen zelf ook de schop in handen. GLK-beheerder Bram de Jong
20
Mooi Gelderland – Voorjaar 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
voerde het project samen met twee medewerkers uit: “Ik merkte meteen dat de roots van deze mensen in dit gebied liggen. Het ene verhaal buitelde over het andere. Ze voelen zich zeer betrokken bij de omgeving en zeker ook bij deze plekken. De wensen van de familie en GLK kwamen zo mooi bij elkaar.” Toekomstbestendig Wintereik en zomereik komen beide van nature voor in Nederland. Daarbij is de zomereik veruit in de meerderheid, zowel in GLK-gebieden als landelijk. Volgens Bram de Jong is hier bewust gekozen voor wintereiken, vanwege de klimaatverandering: “Ze zijn beter bestand tegen droger en warmer weer. Dus een keuze met het oog op de toekomst.” Wandelen op het mooie landgoed Duno in Doorwerth? Kijk op www.glk.nl/duno
Dank u wel
Schenken & nalaten Recente giften
In de afgelopen periode mochten we weer buitengewoon gulle giften, (verhoogde) donateursbijdragen, lijfrente-, periodieke en notariële schenkingen ontvangen. De heer Rietbergen en mevrouw Brussaard uit Elst maakten € 750 over. Van de heer Dame uit Heusden ontvingen we € 20.000 voor natuurherstel in het gebied Tongerense Heide/ Hooge Zand. Medline BV uit Arnhem gaf ons € 500. Mevrouw Langeraard schonk een bankje voor de Sysselt waar ze zo graag wandelt. Ook op de Noord-Veluwe kregen we enkele bankjes geschonken. Een betrokken donateur uit Arnhem maakte € 500 over. Een omwonende deed een spontane gift van € 2.000 voor de hulp die hij van GLK had gekregen. De € 20.000 die we uit het Bio diversiteits GLD Fonds uit Arnhem ontvingen, benutten we voor het stimuleren van flora en fauna en het behoud van karakteristieke landschapselementen op de Veluwe en in de Achterhoek. Er was een schenking van € 1.000 van de heer Greep (90) uit Arnhem: ‘Hoera! Geldersch Landschap 90 jaar!’ En we ontvingen een bijdrage van € 7.500 van het Rabofonds voor de moestuin in park Scherpenzeel. Diverse donateurs droegen met extra giften, in totaal € 52.110, eveneens bij aan het behoud van natuur en erfgoederen in Gelderland. Alle gulle gevers heel hartelijk bedankt!
ANBI
Stichting Het Geldersch Landschap en Stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen zijn door de Belastingdienst aangewezen als Algemeen Nut Beogende Instellingen (ANBI). De ANBI-status biedt belastingvoordelen voor zowel de instelling als de gever. De ANBI-status kent een publicatieplicht om inzicht te geven in de stichtingen. De hiervoor aangewezen documenten en informatie over ANBI vindt u op onze website www.glk.nl/anbi
Periodieke gift Bij een periodieke gift gedurende ten minste vijf jaar is het jaarlijks te schenken bedrag volledig aftrekbaar voor de inkomstenbelasting. Uw belastingvoordeel kan dit jaar oplopen tot 43 procent. Uiteraard is ook een eenmalige gift van harte welkom. Voor het regelen van uw periodieke of eenmalige gift gaat u naar www.glk.nl/periodieke-gift Fonds op naam Via het stichten van een fonds op naam kunnen particulieren, bedrijven en instellingen ons werk of een bijzonder onderdeel daarvan (een landschap of een kasteel) steunen.
Nalatenschap Ook na uw overlijden kunt u iets voor het Gelders erfgoed betekenen door GLK op te nemen in uw testament. Over een nalatenschap aan een van onze stichtingen hoeft geen erfbelasting te worden betaald. Schenken in natura Misschien wilt u een perceel (bos)grond of een bijzonder voorwerp zoals een portret aan GLK toevertrouwen. GLK zal uw schen king zorgvuldig beheren zodat ook toekomstige generaties ervan kunnen genieten.
Voor meer informatie over de mogelijkheden kunt u contact opnemen met onze rentmeester Willem van Vliet: w.vanvliet@glk.nl, (026) 355 25 43. www.glk.nl/schenken-nalaten
Organisaties geven donateurschap cadeau Bedrijven en instellingen kunnen hun klanten, medewerkers of inwoners het donateurschap van GLK cadeau doen. Zij ondersteunen daarmee GLK en zorgen voor meer bekendheid van onze organisatie. We stellen dit zeer op prijs! Zo geeft autobedrijf Van Gent met vestigingen in Ede en Veenendaal aan klanten die een nieuwe auto kopen een kennismakingspakket cadeau. Gilbert van Gent: “Op deze manier steunen we het beheer van de prachtige natuur en krijgen onze klanten er ook nog iets moois voor terug.” Naast Van Gent ondersteunen ook gemeente Ede en BPD Ontwikkeling BV in Woonpark Hoevelaken de missie van GLK door nieuwe bewoners een donateurschap cadeau te geven. Bent u benieuwd naar de mogelijkheden? Lenie Burgers en Anne van den Hul denken graag met u mee. U bereikt hen via donateurs@glk.nl of (026) 355 25 33.
Word donateur
Foto: Arie de Knegt
Als donateur helpt u mee Gelderland mooi te houden. U krijgt er ook veel voor terug, zoals de GLK-gids ‘Beleef!’, het magazine Mooi Gelderland, gratis reguliere toegang tot zeven kastelen en gratis deelname aan veel excursies. U kunt zich aanmelden via www.glk.nl/donateur Landgoed Hagen
Mooi Gelderland – Voorjaar 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
21
Liefde voor het vak
Als muren konden praten… Een kastelenkenner, zo mag je Taco Hermans gerust noemen. Hij is een van de samenstellers van De Lagchende Vallei, een boek over de bouwgeschiedenis van Gelderse buitenplaatsen en kastelen. Het verscheen eind vorig jaar ter gelegenheid van het tachtigjarig bestaan van Stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen. “Een kasteel staat voor iets, letterlijk en figuurlijk”, verklaart Hermans zijn fascinatie. Of was het toch die televisieserie Ivanhoe? Tekst: Claudia Dekkers
22
Mooi Gelderland – Voorjaar 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Op een frisse donderdagmiddag wandelen we rond kasteel Waardenburg in Neerijnen. Een GLK-vrijwilliger groet ons vriendelijk. De bomen en struiken zijn nog niet uitgelopen waardoor we goed zicht hebben op de gracht en de kasteelmuren. “Kijk, daar,” wijst Hermans, “zie je dat halverwege de toren andere stenen zijn gebruikt? Daaraan kun je zien dat het kasteel is opgehoogd. De gekartelde lijn markeert de oorspronkelijke plek van de kantelen.” Kijken door de ogen van Hermans heeft iets van ‘ik zie, ik zie wat jij niet ziet’. Geen lichte verkleuring of afwijking in de stenen blijft onopgemerkt: “Dat zijn bouwsporen.” Hij kent dit kasteel als zijn broekzak, deed er
zijn afstudeeronderzoek naar. “Als je heel lang snuffelt aan een gebouw, dan ontdek je allerlei sporen en ontvouwt zich de bouwgeschiedenis.” Een tweede leven Hermans studeerde restauratie aan de faculteit Bouwkunde van de TU Delft en werkte onder meer als bouwhistoricus in de monumentenzorg. Eerst voor het Gelders Genootschap, daarna twintig jaar voor de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE). Zijn ‘tweede leven’ als kastelenliefhebber en -onderzoeker bleef ook daar niet onopgemerkt. Hij stond er in zijn laatste jaren te boek als dé kastelenexpert. “Voor wat betreft het bovengrondse deel dan. Mijn collega, een archeoloog, verrichtte geweldig bodemonderzoek.” Sinds zijn pensionering in 2019 zet Hermans zich volledig in voor Stichting Kastelenstudies Nederland, die hij in 2016 (mede) oprichtte. “Onze missie is dat wetenschappelijk onderzoek naar kastelen en buitenplaatsen wordt gepubliceerd en breed gedeeld.”
Maar het vlammetje ging pas echt branden toen studiegenoot en later collega Jan Kamphuis hem meenam op een excursie langs Limburgse kastelen. “Ik werd gegrepen door de gebouwen. Zo onverzettelijk en ondoorgrondelijk. Kastelen staan voor iets, letterlijk en figuurlijk.” Met andere ogen De boeken die Stichting Kastelenstudies Nederland uitgeeft, bevatten weten schappelijke artikelen van verschillende onderzoekers. Dat geldt ook voor de bundel De Lagchende Vallei die speciaal voor GLK is samengesteld. “De verhalen zijn heel toegankelijk en leesbaar geschreven en er staan ook veel afbeeldingen bij. Lees het boek, en je zult met andere ogen kijken naar de kastelen die je bezoekt.” Hermans hoopt nog veel bundels samen te stellen. Materiaal is er in overvloed. “Met de kennis van nu kun je steeds opnieuw naar kastelen kijken. Soms blijft een verhaal overeind, soms ook ontdekt een onderzoeker zaken die een compleet nieuw licht werpen op de ontstaans- en bouwgeschiedenis. Dat gebeurde bijvoorbeeld bij de onderzoeken naar de kastelen Cannenburch en Hernen die in het boek zijn beschreven.”
…
Ook op kasteel Cannenburch zijn de verschil lende bouwfasen en restauraties goed te zien
Foto: Huub Slingeland
Kasteel Waardenburg
Foto: Ton Rothengatter
Onverzettelijk Waar de liefde voor kastelen toch vandaan komt? Hermans kan er de vinger niet precies op leggen. “Ik keek als kind naar Ivanhoe en ik had een maquette van het Muiderslot op mijn kamer. Misschien verklaart dat iets?”
Taco Hermans
Mooi Gelderland – Voorjaar 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Sterk maken voor behoud Als Hermans één wens mag doen, is het dat onderzoek bijdraagt aan de liefde voor dit cultureel erfgoed bij een breder publiek. “Ik hoop dat mensen zich hard zullen maken voor het behoud van een kasteel of buitenplaats in hun eigen omgeving, als het voortbestaan ervan wordt bedreigd.” Hij draait zich om naar kasteel Waardenburg, dat we net achter ons hebben gelaten. “Deze burcht is in veilige handen bij GLK. Maar er zijn in Gelderland nog zoveel andere buitenplaatsen en kastelen en het behoud ervan is complex. Het zou eeuwig zonde zijn als zulke historische plekken verloren gaan.”
23
Sinan Can Een groot deel van Nederland kent de Nijmeegse documentaire maker Sinan Can van zijn deelname aan het programma Wie is de
Mol? In januari was hij ook nog deelnemer aan De Slimste Mens. Je zou denken dat hij gek is op spelletjes, maar schijn bedriegt. “Bordspellen, quizzen en ander amusement op televisie, ik vind er niets aan. Ik ga liever naar buiten, de natuur in.” Tekst: Kees Jansen – Fotografie: Dies Goorman
‘Natuur is helend voor mij’ ‘Ook de mooie, zachte en hoopvolle kanten van conflictgebieden laten zien’
Sinan Can (43), geboren en getogen in de keizerstad, doet het luchtige werk alleen om meer kijkers te krijgen voor zijn documen taires over oorlogs- en conflictgebieden. “Direct na mijn deelname aan Wie is de Mol? verdubbelden de kijkcijfers voor mijn reportages.” Al zo’n tien jaar begeeft hij zich in oorlogsgebieden om een beeld te schetsen van het leven daar. Hij maakt vaak hachelijke situaties mee. Thuis in Nijmegen gaat hij elke dag wel een keer op pad. “Ik hou ervan om naar buiten te
Bosanemoon op de Heerlijkheid Beek 24
Mooi Gelderland – Voorjaar 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Mooi portret gaan. Even de Waal zien, kriskras door de stad lopen of op de fiets de natuur in. Je hebt een mooie groene ring om Nijmegen. Hier op de Heerlijkheid Beek wandel ik ook graag, het is waanzinnig mooi. De natuur is echt helend voor mij. Het biedt mooi tegenwicht aan de ellende die ik in mijn werk zie.” Ambassadeur Hij zou in Nederland nergens anders willen wonen. “Ik hou van de stad en de mensen. De gemoedelijkheid, het glooiende landschap,
de aanblik als je over de Waalbrug de stad nadert. Het is net een stukje buitenland. Ik ben echt een ambassadeur voor Nijmegen, ook in Hilversum. Dat vinden ze daar best irritant, maar als ik ze een keer meeneem, dan snappen ze het wel.” Ook als hij aan het werk is in conflictgebieden, ziet hij naast heftige gebeurtenissen veel moois. “Precies daarover ga ik nu een aantal documentaires maken. Ik wil graag ook de mooie, zachte en hoopvolle kanten van die streken laten zien. Het is niet allemaal ellende.” Mooi Gelderland – Voorjaar 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Mooi geweest De komende tijd heeft Sinan Can het nog druk genoeg met een speelfilm, een theater productie en documentaires in Nederland en enkele andere Europese landen. “Maar ik weet niet of ik alleen nog maar ellendige verhalen wil vertellen. Wat ik wel weet, is dat ik over tien jaar met mijn televisiewerk stop. Dan is het mooi geweest en ga ik me de rest van mijn leven richten op een weeshuis voor oorlogskinderen.”
25
GLK tot de kern
Uw mening vinden we erg belangrijk. Daarom leggen we regelmatig een vraagstuk of dilemma aan u voor. U kunt uw stem laten horen via www.glk.nl/ stelling
Stelling vorige keer
Nieuwe stelling:
“Omdat het steeds drukker wordt in de natuur, moeten we in bepaalde gebieden geen mensen meer toelaten.” Reacties: 168 Eens: 134 Oneens: 34
Als bosbeheerder krijgt ook GLK geregeld kritische vragen: waarom kappen jullie terwijl we al zo weinig bossen hebben? Het kappen van bomen roept emoties op. Onze uitleg is dat we recht willen doen aan de verschillende functies van het bos. De functie natuur is daarin belangrijk, maar ook recreatie en houtproductie voor de binnenlandse markt. Waar nodig kappen we ook uit veiligheidsoverwegingen, bijvoorbeeld bij oude bomenlanen. Belangrijk vinden we dat we onze bossen divers, vitaal én klimaat bestendig houden. Selectief kappen is daar een onderdeel van, waarbij we ook altijd jonge bomen terug planten of aansturen op natuurlijke verjonging. Op www.glk.nl/bosbeheer vindt u ons standpunt over bosbeheer.
Een grote meerderheid is het eens met de stelling. Een greep uit de argumenten: “De drukte rijst op sommige plekken de pan uit”, “Het is niet vanzelfsprekend en ook niet nodig dat de mens overal toegang toe heeft”, “Dieren hebben recht op plekken waar ze met rust worden gelaten” en “In ieder geval geen mountainbikers toestaan in bepaalde gebieden!”. Mensen die het oneens zijn met de stelling zeggen: “Geweldig toch, dat mensen nu de natuur weer ontdekken?”, “In coronatijd moet je juist meer gebieden openstellen!”, “Het is maar een tijdelijke opleving van drukte” en “Afsluiting leidt tot drukte elders.” Hartelijk dank voor uw reacties en het meedenken!
De stelling “Het kappen van bomen is nodig om onze bossen vitaal en multifunctioneel te houden.”
Hoe kan ik stemmen? Stemmen is mogelijk via www.glk.nl/stelling. Na vermelding van uw donateursnummer (u vindt dit op de achterpagina van Mooi Gelderland) kunt u ‘eens’ of ‘oneens’ aanvinken en eventueel een opmerking of suggestie achterlaten. Stemmen is mogelijk tot 26 maart 2021.
Laat u ook uw stem horen? www.glk.nl/stelling 26
Mooi Gelderland – Voorjaar 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
In het samenwerkingsverband Regio Deal Veluwe werken provincie Gelderland, VeluweAlliantie en Programma Vitale Vakantieparken met steun van het Rijk aan een aantal specifieke vraagstukken op de Veluwe zoals de biodiversiteit. GLK heeft bij Regio Deal Veluwe een aanvraag ingediend voor een project op landgoed Staverden. We willen dit landgoed als geheel herstellen. Staverden is een gebied met hoge cultuur historische en landschappelijke waarden zoals een kasteel, een koetshuis, een park, natuur en ook een gedeelte landbouw. De keuze om dit projectvoorstel in te dienen, ligt voor de hand, omdat de provincie al langer kijkt naar mogelijkheden natuurdoelen te realiseren in agrarische gebieden zoals op Staverden. Door de stikstofproblematiek is dit nog belangrijker geworden. Ons project richt zich op een integrale aanpak met herstel van cultuurhistorische elementen, waaronder het park en de tuin bij huis Staverden, het verbeteren van de recreatieve ontsluiting én een aantal natuur gerichte maatregelen. Die maatregelen betreffen het langer vasthouden van water op de landbouwgronden om verdroging van de Staverdense Beek en omliggend natuur gebied tegen te gaan en het verminderen van de lokale wilddruk. Ook willen we de uitstoot van stikstof beperken en het gebruik van duurzame energie stimuleren. Inmiddels hebben we eerste gesprekken gevoerd met de agrarische pachters op Staverden en ligt het projectvoorstel ter beoordeling bij de bestuurlijke regiegroep. Bij goedkeuring streven we ernaar om dit project in 2024 af te ronden.
GLK en corona
Landgoed Warnsborn
Foto: Ton Rothengatter
Regio Deal Veluwe: Staverden
contact tussen bezoekers te beperken. In deze korte periode hebben veel mensen zo toch nog een bezoek aan de kastelen kunnen brengen. Hoewel excursies moesten worden afgelast, hebben we in onze natuurterreinen een enorme toename van bezoekers gezien. Mensen zoeken massaal de rust en beleving van de natuur op. Op sommige plekken is het druk, maar tot grote ongeregeldheden heeft dit gelukkig niet geleid. GLK is in staat gebleken om in een crisis periode snel en zorgvuldig in te spelen op een nieuwe werkelijkheid en van de nood een deugd te maken. We hebben weinig gebruik kunnen maken van steunmaatregelen, maar door goed op de kosten te letten en projecten uit te stellen, zijn we 2020 goed doorge komen. Met het vooruitzicht op een betere periode zetten we alle zeilen bij om u ook dan weer te laten genieten van al het moois wat GLK te bieden heeft.
Sinds vorig jaar maart is heel Nederland in de ban van het coronavirus. De regering heeft de nodige maatregelen getroffen om het gezondheidsrisico zo klein mogelijk te houden. Deze treffen uiteraard ook GLK. In eerste instantie moesten we overgaan tot sluiting van onze opengestelde kastelen. Vanaf juni waren er enkele maanden waarin we met handhaving van de 1,5 meternorm open konden. Daarvoor moesten we ons reserveringssysteem aanpassen om met tijdslots te kunnen werken. Op een aantal kastelen zijn ook de routes aangepast om het Mooi Gelderland – Voorjaar 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Gelders natuurnetwerk In 1990 verscheen het Natuurbeleidsplan van de overheid met de oorspronkelijke ambitie om uiterlijk in 2021 een Ecologische Hoofdstructuur (EHS) in te richten voor duurzame bescherming van kwetsbare natuurwaarden in Nederland. Tussentijds heeft het Rijk in 2011 de uitvoering van het natuurbeleid overgedragen aan de provincies, inclusief forse bezuinigingen van zo’n € 500 miljoen. Als gevolg daarvan moest de EHS worden ingedikt: het accent kwam op de Natura2000-gebieden te liggen en het realiseren van robuuste ecologische verbindingszones werd geschrapt. Ook werd de naam gewijzigd van EHS naar Nationaal Natuur Netwerk. Elke provincie is daarmee aan de slag gegaan. Provincie Gelderland wil het Gelders Natuur Netwerk (GNN) in 2025 afronden, in samenwerking met de natuurbeheerders waaronder GLK. De afspraak met GLK betreft enerzijds het realiseren van driehonderd hectare ‘nieuwe natuur’. Ruim de helft daarvan moet nog aangekocht en ingericht worden. Het overige deel is in ons bezit en moet van landbouw naar natuur worden omgezet. Anderzijds staan we voor de opgave om de kwaliteit van duizend hectare ‘bestaande natuur’, overwegend heidegebieden, stuifzanden en bossen, te verbeteren. Vanwege de grote complexiteit van deze klus heeft GLK alle werkzaamheden ondergebracht in één programma. 27
Mooi beeld
28
Mooi Gelderland – Voorjaar 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Snuffelen Het wild zwijn heeft een sterk ontwikkeld, multifunctio neel reukorgaan. De snuit wordt gebruikt voor het vinden van voedsel in de grond én om er flink mee te wroeten. Dat verrijkt de natuur: in de open aarde kiemen allerlei kruiden, struiken en bomen. Biggen gebruiken hun neus om hun moeder te herkennen aan haar unieke lichaamsgeur. En andersom. Foto: Jeroen van Wijk
Mooi Gelderland – Voorjaar 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
29
Gelderse paden
Het complete en actuele overzicht van excursies en activiteiten kunt u raadplegen op www.glk.nl/activiteiten of in de gratis app van GLK.
Nog geen excursies In verband met de coronamaatregelen is het nog onduidelijk wanneer we weer excursies kunnen organiseren. Voor actuele informatie kijkt u op www.glk.nl/ activiteiten. Gelukkig kunt u er binnen de geldende maatregelen wel zelf op uit. Op deze pagina geven we u tips. Meer routes vindt u op www.glk.nl/routes. Voor een natuurgebied bij u in de buurt kijkt u op www.glk.nl/ontdek-gelderland.
Foto: Koos Dansen
Stap op de fiets Vijf nieuwe routes Dit voorjaar kunt u de mooiste gebieden van GLK verkennen met vijf splinternieuwe routes. Waar begint u: op de Noord- of WestVeluwe, in het westelijk Rivierengebied, in de Achterhoek of op de Loenermark? De routes variëren van twintig tot vijftig kilometer. U vindt de routekaarten op www.glk.nl/fietsroutes-GLK
Lammetjesdag online! In de schaapskooi op de Loenermark zijn weer lammetjes geboren. We hadden u graag uitgenodigd om te komen kijken, maar helaas kan Lammetjesdag dit jaar niet doorgaan. Om u en uw (klein-)kinderen er toch een beetje bij te betrekken, hebben we iets leuks bedacht. Op de website van GLK is een speciale ‘lammetjespagina’ ingericht met foto’s, allerlei leuke tips en een kleurplaat. Zo kunt u alsnog deze traditionele start van de lente beleven. En hopelijk is het later in het jaar weer mogelijk om echt langs te komen! www.glk.nl/lammetjesdag2021
Rondom de kastelen Of maak op een mooie lentedag een fietstocht in de omgeving van de imposante kastelen van GLK. Zeven mooie en afwisselende routes vindt u op www.glk.nl/fietsroutes-GLK
Heerlijk wandelen
Landgoed Hagen, Doetinchem In dit mooie stukje Achterhoek wisselen bossen, lanen, boerderijen, vennen en poelen elkaar af. Onderweg hoort u kikkers en spechten en kunt u eekhoorns of reeën tegenkomen. De twee routes van 5 en 2,5 km starten en eindigen in Doetinchem.
30
Mooi Gelderland – Voorjaar 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Foto: Ton Rothengatter
Fietsen rondom kasteel Hernen
Huis te Eerbeek, Eerbeek Een schitterend rondje in de Veluwse bossen bij Eerbeek. Vanaf de oliemolen wandelt u rustig langs het water richting Huis te Eerbeek met zijn bijzondere bomencollectie. Via boerderij De Veltwijck komt u na 2,5 km weer terug bij de molen.
Foto: Ton Roelofs
Deze en andere wandelroutes vindt u op www.glk.nl/routes en in de GLK-app.
Huis te Eerbeek: bijzondere bomen
Scherpenberg en Majuba, Epe In deze rustige natuurgebieden op de NoordVeluwe heeft u goede kans om reeën, herten en zwijnen te ontmoeten. In Epe starten en eindigen twee routes van 3 en 6 km. Alle genoemde afstanden zijn indicatief.
Kastelenactiviteiten onder voorbehoud Alle geplande activiteiten in en rondom onze kastelen zijn onder voorbehoud. Voor actuele informatie en het online reserveren van tickets kijkt u op www.glk.nl/activiteiten of op de webpagina van het betreffende kasteel.
Kasteel Rosendael Ontmoet kasteelbewoners Ontdek het monumentale park met de Beleef!plattegrond. Bezoek op eigen gelegenheid het kasteel en ontmoet onze kasteelbewoners in kostuum. Vooraf reserveren. > Zondag 30 mei 11.00-17.00 uur Kosten kasteel en park: € 12, kinderen 4 t/m 18 jaar € 5; donateurs en Museumkaarthouders gratis Informatie: rosendael@glk.nl Tickets: www.glk.nl/rosendael Huis Verwolde Tuinrondleiding Wandel samen met een gids rondom het huis. En hoor alles over de in 1926 ontworpen tuin van Hugo Poortman met zijn bijzondere bomen. Na afloop staan koffie of thee met een vruchtentaartje voor u klaar. Vooraf reserveren. > Elke eerste en derde woensdag van de maand 13.30 uur Kosten: € 9,25, kinderen 4 t/m 18 jaar € 7,25 (inclusief koffie/thee en taartje) Informatie: verwolde@glk.nl Tickets: www.glk.nl/verwolde
Kasteel Hernen Voorjaar op Hernen Een mooie tijd om het kasteel van binnen en van buiten te ontdekken! Op zondag is ook de kasteeltuin open. En wilt u na uw kasteelbezoek nog op pad? Er liggen wandelroutes voor u klaar! Vooraf reserveren. > Tijdens openstellingsdagen Kosten: € 10, kinderen 4 t/m 18 jaar € 5; donateurs en Museumkaarthouders gratis Informatie: hernen@glk.nl Tickets: www.glk.nl/hernen
Huis Zypendaal Beleef huis Zypendaal Ook tijdens Pinksteren opent het huis zijn deuren. Laat u rondleiden door de vertrekken met deels nog achttiende-eeuwse interieur decoratie. U ziet familieportretten, een marmeren vloer met kettingmotief en het Mannetje van de Zyp. Vooraf reserveren. > 23 en 24 mei rondleidingen tussen 12.00 en 16.00 uur Kosten: € 10, kinderen 4 t/m 18 jaar € 5; donateurs en Museumkaarthouders gratis Informatie: zypendaal@glk.nl Tickets: www.glk.nl/zypendaal Kasteel Doorwerth Terug in de tijd Wandel met Hendrik van Doorenweerd door het kasteel en zie hoe hij hier in de middeleeuwen leefde. Het kasteel was nog geen mooie buitenplaats, maar een woontoren met stevige muren die verdedigd moest worden tegen de vijand. Vooraf reserveren. > 2 april, 6 en 14 mei 13.00 en 15.00 uur Kosten: € 15, kinderen 4 t/m 18 jaar € 8; donateurs en Museumkaarthouders € 3 Informatie: doorwerth@glk.nl Tickets: www.glk.nl/doorwerth Mooi Gelderland – Voorjaar 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Kasteel Ammersoyen Pasen in het kasteel In kleine nisjes en achter spannende luikjes: op allerlei plekken liggen paaseieren verstopt. En wie vindt als eerste het drakenei? Een spannende zoektocht door het hele kasteel. Vooraf reserveren. > 4 en 5 april 11.00-17.00 uur Kosten: € 12, kinderen 4 t/m 18 jaar € 5; donateurs en Museumkaarthouders gratis Informatie: ammersoyen@glk.nl Tickets: www.glk.nl/ammersoyen
Foto: Nico van Haastrecht
Foto: Huub Slingeland
Kasteel Cannenburch Binnenstebuiten Beleef het kasteel in de buitenlucht, tussen het weelderige groen van het park. Maak kennis met vroegere bewoners en luister naar het verhaal van de Gelderse geschiedenis. De rondleiding is ook geschikt voor rolstoelers en mensen die slecht ter been zijn. Vooraf reserveren. > Elke vrijdag vanaf 2 april 14.00 en 15.30 uur Maximaal 10 deelnemers per groep Kosten: € 6,50, kinderen t/m 18 jaar € 4 Informatie: cannenburch@glk.nl Tickets: www.glk.nl/cannenburch
Foto: Ton Rothengatter
Beleef de kastelen
Pasen op Ammersoyen 31
Pronkstuk Nadenken over hoe het rook toen een portret werd geschilderd? Dat doe je niet vaak. Toch geeft dit portret van Susanna Dorre er wel aanleiding toe. Aan een gouden ketting vanaf haar middel hangt namelijk een gouden pomander (geurbal), versierd met edelstenen en parels. Tekst: Marieke Knuijt
Een portret met een luchtje Susanna Dorre, dochter van de burgemeester van Deventer, echtgenote van Johan Kelffken en moeder van een jong kind, laat in 1616 haar portret schilderen. Voor de gelegenheid heeft ze een rijk geborduurde rozerode jurk met een zwarte zogeheten vlieger aangetrokken, een plooikraag omgedaan en een fraai kanten boogjesmutsje opgezet. Alles naar de laatste mode. De status en rijkdom van de 25-jarige Susanna spatten van het portret af: verfijnde stoffen en kantwerk, een gouden halsketting, armbanden en ringen bezet met edelstenen, met gouddraad geborduurde handschoenen en de genoemde pomander. Bescherming Een geurbal zoals Susanna hier vasthoudt, was meestal verdeeld in partjes voor verschil lende geurstoffen. Bijvoorbeeld voor het kostbare ambergis waaraan de pomander, in het Frans pomme d’ambre, zijn naam ontleent. Ook muskus, mirre, kruidnagel, marjolein en lavendel waren geliefde geuren. Daarbij ging het niet alleen om lekker ruiken, maar ook om bescherming tegen ziekten en kwaad. Bijzonder is dat men destijds dacht dat
Portret Susanna Dorre (1591-1628) door onbekende kunstenaar, 1616. Olieverf op paneel. Bruikleen Brantsen van de Zyp Stichting
de baarmoeder net als de neus het vermogen had om te ruiken! Goede en slechte geuren werden dus geacht van invloed te zijn op de vruchtbaarheid en het ongeboren kind. Mogelijk is dat een bijkomende reden waarom Susanna de bal ter hoogte van haar onderlijf draagt.
Retouradres: Geldersch Landschap & Kasteelen, Postbus 7005 6801 HA Arnhem
Vloeibare parfums In de collectie van GLK komt slechts één ander portret voor waarop een pomander staat afgebeeld. Het gebruik van deze geurballen is vanaf de zeventiende eeuw steeds meer op de achtergrond geraakt door veranderde medische inzichten en de opkomende populariteit van vloeibare parfums. Het portret Susanna Dorre is te zien in kasteel Cannenburch.