Mooi Gelderland herfst 2021

Geldersch Landschap & Kasteelen

Mooi Gelderland Herfst

2021 Jaargang 18 nummer 3

Orchideeën terug op landgoed Wittebrink Landbouwtransitie volgens GLK Boomgaarden beter in beeld

Vruchten plukken

Nummer 3

Zaaien

6

Wittebrink: ongekende plantenrijkdom door natuurherstel

Foto: Rob Schouten

Vroeger moest er op de kastelen elke dag vers fruit op tafel staan.

In naastgelegen boomgaarden en moestuinen werden veel verschillende fruitsoorten geteeld, zodat er er elke dag wel iets geplukt kon worden. En einde zomer, begin herfst werden voorraden aangelegd voor de winter.

De essentie van oogsten is zaaien en GLK is daar meer dan negentig jaar geleden mee begonnen. Onze voorgangers staken hun nek uit voor bedreigde natuur en erfgoed in Gelderland. Zij deden aankopen en investeerden in beheer en onderhoud. De hele samenleving plukt nog altijd de vruchten van hun vooruitziende blik en doortastendheid.

Anno 2021 is een blik op de toekomst urgenter dan ooit. De aarde warmt snel op en de kwaliteit van de natuur gaat achteruit. Overstromingen in Duitsland en Nederland, bosbranden in Zuid-Europa en hitterecords in Amerika maken duidelijk dat het menens is. Het is hoog tijd om zaken te veranderen.

Voor ons betekent dit een versnelling van de ingezette koers.

We gaan alles op alles zetten om de biodiversiteit in onze terreinen in stand te houden en liefst te vergroten. Ons bosbeheer is al kleinschaliger en meer gericht op het vasthouden van CO2. De huizen en kastelen zijn voorzien van ledverlichting, onze werkschuren hebben zonnepanelen. En met pachters overleggen we over het vormgeven van de landbouwtransitie.

De grote uitdagingen van deze tijd kunnen we als GLK niet alléén oplossen, we moeten dit met elkaar doen. Als we willen dat ook onze kinderen en kleinkinderen kunnen blijven oogsten, moeten we nu de zaadjes planten. Over onze plannen voor de komende jaren én de rijke fruittraditie op de kastelen praten we u bij in deze herfsteditie van Mooi Gelderland.

Herfst 2021

10

Visie van GLK op landbouwtransitie

14

4 6 8 9

10 14

16 17

18 20

21 22

24

26

28 30 32

Mooi & nieuw Botanische rijkdom Wittebrink #GLK Vroeger & nu Landgoed Warnsborn Landbouwtransitie volgens GLK Project onder de loep Hemelbed kasteel Cannenburch Mooi meegenomen Speuren & spelen ‘Een elfenbankje!’

Boomgaarden beter in beeld Bijzondere donateur Bijdrage voor bierbrouwerij Ammersoyen Dank u wel Liefde voor het vak ‘De vondsten laten spreken’ Mooi portret Charles den Tex GLK tot de kern Tussenbalans meerjarenvisie Mooi beeld Gelderse paden Pronkstuk Een fruitige bokaal

Minutieuze restauratie achttiende-eeuws hemelbed kasteel Cannenburch

Peter van den Tweel directeur-bestuurder Geldersch Landschap & Kasteelen

Colofon >>> Kwartaaltijdschrift van Geldersch Landschap & Kasteelen, Postbus 7005, 6801 HA Arnhem, T (026) 355 25 55, info@glk.nl, www.glk.nl. Oplage 55.000 exemplaren. Mooi Gelderland wordt gedrukt op FSC-gecertificeerd papier. Redactieraad: Louis van de Geijn, Herma van Eijk, Marjolein den Hartog, Jeanine Perryck, Theo Meeuwissen, Leo Cleiren, Ellen Hendrix, Jennie Burgers.

Hoofdredacteur: Ine Haanappel. Eindredactie: René Bremer, tijdschrift@glk.nl.

Vormgeving: Harald Slaterus.

Nieuwe donateurs, afmeldingen, wijzigingen, bezorging tijdschrift: donateurs@glk.nl, T (026) 355 25 33.

2

Volg ons op social media:

Download de app Landschap en kastelen

Mooi Gelderland – Herfst 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen

GelderschLandschapKasteelen

gelderschlandschapkasteelen

Geldersch Landschap Kasteelen

Volg onze boswachters en kastelen www.glk.nl/ socialmedia

26 Charles den Tex ‘In de Achterhoek op mijn gemak’ Coverfoto: Een eerste cameraklik deed het hert even opkijken. De tweede leverde deze prachtige inzending op van Arjan Almekinders voor de Gelderse Natuurfoto­wedstrijd 2021.

Mooi Gelderland – Herfst 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen

3

Hemelse Berg en Pietersberg over naar GLK

Winnaar Gelderse Natuurfotowedstrijd 2021

Shake it baby!

Aafje van de Braak heeft met ‘Shake it baby’, een foto van een ijsvogel die de natte veren schudt, de Gelderse Natuurfotowedstrijd 2021 gewonnen. Deze wedstrijd is een initiatief van BuitenGewoon (Omroep Gelderland) en GLK. De fotowedstrijd was dit jaar onder­ ver­deeld in de categorieën Landschap, Macro, Dieren, Vogels en De natuur dichtbij. De jury­leden vonden het moeilijk uit de winnende beelden één overall winnaar te kiezen.

Uiteindelijk werden ze het eens over de inzending van Aafje. Uit het juryrapport: “De ijsvogel wordt vaak gefotografeerd maar dit is geen standaard beeld. De losse cirkel van spetters is fantastisch en dat vliegje voegt wat extra’s toe.” De winnares krijgt binnenkort een masterclass natuurfotografie van natuurfotograaf Johan van der Wielen en later dit jaar een publicatie in Mooi Gelderland. Meer informatie over de winnende foto’s kunt u vinden op www.buitengewoon.nl.

Cultuurhistorie van wereldformaat Sinds de Nieuwe Hollandse waterlinie op de Unesco Werelderfgoedlijst staat, beschikt GLK over een stukje cultuurhistorie van wereldformaat! Ons terrein Goilberdingerwaarden bij Culemborg ligt namelijk midden in dit strategische verdedigingswerk uit 1815 tussen de Biesbosch en Amsterdam. Belangrijke onder­ delen zijn nog altijd aanwezig, waaronder de gracht en omleidingsweg rond het Werk aan het Spoel. Meest zichtbaar is een aantal betonnen groepsschuil­plaatsen uit 1918 en 1939/1940. Het zijn de laatste toevoegingen aan de linie, voordat deze na de Tweede Wereldoorlog buiten bedrijf werd gesteld. Naast de Nieuwe Hollandse Waterlinie zijn de Goilberdingerwaarden ook een bezoek waard vanwege de bijzondere Armenboomgaard en de rijke natuurwaarden.

4

Mooi Gelderland – Herfst 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen

Eind dit jaar wordt het bezit van GLK uitgebreid met twee prachtige landgoederen in Oosterbeek. Het gaat om de Hemelse Berg en Pietersberg, bij elkaar 35 hectare groot. De grote cultuurhistorische en natuurlijke waarden van deze terreinen passen goed bij onze doelstelling. De aanlegstijl met oude parkbossen, lanenstructuren en vijvers sluit aan op de landgoederen Oorsprong en Duno. Grote gedeeltes zijn bovendien Nature 2000-gebied en onderdeel van het Gelders Natuurnetwerk. GLK neemt de landgoederen over van de gemeente Renkum. Andersom gaat een klein gedeelte (1,6 hectare) van landgoed Boschveld naar Renkum, dat daar een begraafplaats wil uitbreiden.

De komende jaren investeert GLK in een cultuurhistorische analyse en noodzakelijke herstelwerkzaamheden op haar nieuwe aanwinsten. De verwerving is financieel mogelijk gemaakt door een particuliere schenking.

GLK-kalender 2022

2022 2019 Hij is er weer, de alom geliefde GLKjaarkalender. Uiteraard met twaalf schitterende foto’s. En dit keer ook met een leuk extraatje: vijf ansichtkaarten met winnende foto’s van de Gelderse Natuurfoto­wedstrijd 2021.

Als u deze mooie en praktische kalender bestelt, doet u uzelf of een ander een groot plezier. Bovendien ondersteunt u er de Gelderse natuur en cultuur mee, want de opbrengst komt direct ten goede aan ons werk. De kalender kost € 15,95, inclusief verzend- en administratiekosten.

Bestellen is mogelijk via de kaart in dit magazine of via www.glk.nl/webwinkel.

De GLK-kalender 2022 is ook voor € 13,50 te koop in de kasteelwinkels en in het bezoekerscentrum Staverden.

Foto: Ton Rothengatter

berichten ook op www.glk.nl

Foto: Jeroen van Wijk

Mooi & nieuw

Kijk voor meer informatie en actuele

SuperSpeurdersdag bij kasteel Hernen Een leuke middag voor alle SuperSpeurders van GLK! Dit keer bij kasteel Hernen.

De torens, dikke muren en overdekte weergangen voeren je terug naar de zestiende eeuw, toen Reyner van Wijhe hier met zijn vrouw woonde. Rondom het kasteel maken de kinderen kennis met middeleeuwse ambachten. In de omgeving voeren ze leuke opdrachten uit en lossen ze de puzzel op. Vanwege de gespreide herfstvakantie is de SuperSpeurdersdag dit keer op twee dagen, namelijk woensdag 20 en 27 oktober (12.00-17.00 uur). Binnenkort krijgen alle SuperSpeurders een uitnodiging.

Zijn uw (klein)kinderen nog geen SuperSpeurder?

Meld ze aan via www.glk.nl/superspeurders

Gezamenlijk beheer citruscollectie In juli ondertekenden GLK, Paleis Het Loo en Stichting Twickel een convenant voor het gezamenlijk beheer van de Nationale Plantencollectie Citrus. Als onderdeel van de samenwerking wordt op kasteel Rosendael een schaduwcollectie van al het genetisch bronmateriaal aangelegd. Dat verkleint de kans dat er belangrijk entmateriaal verloren gaat. Ook willen partijen door middel van workshops en onderzoek bijdragen aan de kennis over en het beheer van dit groene erfgoed.

Citrusplanten waren vroeger een symbool van status en rijkdom. Welgestelden konden zich een speciaal overwinteringsgebouw (oranjerie) permitteren voor exotische planten uit verre oorden. Zo beschikt kasteel Rosendael over een aantal bijzondere zeventiendeeeuwse bomen en planten. Ze versterken de historische verhaallijn van de bestaande nationale collectie. www.glk.nl/rosendael

Mooi Gelderland – Herfst 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen

5

Lager en natter De nazaten van die eerste boer probeerden het gebied productiever te maken door het water af te voeren met slootjes. Ze maakten de grond vruchtbaar door het flink te bemesten.

Op belendende graslandpercelen is nog steeds te zien dat dat inderdaad tot meer opbrengst leidt. Maar wat ook te zien is: die moderne graslanden zijn vlak en egaal groen. Er is geen bloem te bekennen. Hoe anders ziet het twee hectare grote Wittebrink er tegenwoordig uit: de plantenrijkdom is er ongekend! Dat is, zo vertelt De Bonte, te danken aan het herstelwerk dat GLK twintig jaar geleden heeft uitgevoerd. “Het gebied werd verlaagd en tegelijk weer natter gemaakt. De bovenlaag vol meststoffen is afgegraven, op sommige plekken wel veertig centimeter. Afwateringsslootjes zijn gedempt.

Vervolgens was het aan de natuur om er wat van te maken.”

Talrijke orchideeën Of dat gelukt is? Nou en of! Als we de afgelopen zomer door Wittebrink lopen, wijst De Bonte steeds weer nieuwe soorten aan: grote ratelaar, echte koekoeksbloem, stijve ogentroost, moeraskartelblad, blauwe zegge, blonde zegge, pinksterbloem, kale jonker, moerasvergeet-me-nietje, moeraswalstro, scherpe boterbloem, paddenrus, veldrus, tandjesgras, wateraardbei, heidekartelblad,

boerenland Botanische rijkdom op

Natuurherstel kan dankbaar werk zijn. Neem Wittebrink bij Doetinchem.

Twintig jaar geleden groeide er alleen maar gras, nu staat het vol bijzondere plantensoorten. “Je zou willen dat alle herstelprojecten zo goed zouden slagen.” Tekst: Frans Bosscher – Fotografie: Nico Kloek Je hebt van die gebieden waar alles op zijn plek valt. André de Bonte, ecoloog bij Geldersch Landschap en Kasteelen (GLK), kent zo’n gebied. Bij GLK noemen ze het Wittebrink, naar de buurtschap op een steenworp afstand. Het ligt in een laagte tussen het Achterhoeks Plateau en enkele

rivierduinen ten noorden van Doetinchem, waar ook landgoed Hagen zich bevindt. Door de laagte stroomt de Groote Beek die een eindje stroomopwaarts de Zelhemsche Beek heet. Hij voert water van het plateau via het Zelhemse Broek af naar de IJssel.

Door die specifieke ligging is Wittebrink altijd

6

Mooi Gelderland – Herfst 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen

nat gebied geweest. Regenwater dat op het plateau en de rivierduinen viel, kwam hier na een ondergrondse tocht van misschien wel honderden jaren aan de oppervlakte.

Weinig productief Afgaande op oude kaarten heeft een boer de grond in de loop van de negentiende eeuw in gebruik genomen. Maar erg productief zal het niet zijn geweest. Daarvoor was het simpelweg te nat: tot in de zomer stond er water op het maaiveld. Misschien kon de boer er één keer per jaar hooi oogsten. Veel vaker zal het niet zijn geweest.

Het door GLK natter gemaakte gebied doorstond ook de recente droge jaren

kamgras. Hier en daar zien we zelfs veenmos en struikheide. “Vorig jaar groeide hier ook nog vetblad, maar daarvoor is de vegetatie nu waarschijnlijk te dicht. En daar staat waterkruiskruid, familie van jakobskruiskruid en net zo giftig voor vee. Kijk, hier staan ook wat pollen pitrus. Ze domineren niet, zoals in veel andere herstelprojecten.”

Maar de echte kroonjuwelen van Wittebrink zijn de talrijke orchideeën: gevlekte orchis, rietorchis, brede orchis, welriekende nachtorchis, moeraswespenorchis. Al deze soorten hebben hier een geschikte plek om te groeien en te bloeien. En dat doen ze in indrukwekkende aantallen. Het reliëf bepaalt wat waar staat. De ene soort heeft het graag nat, de andere juist wat droger. De ene bloeit vroeg, de andere later.

In balans Riet en knotwilgen vullen het plaatje verder in. Voor een ecoloog als De Bonte met een voorliefde voor planten is Wittebrink the place to be. “Dit is geweldig. Ook in de afgelopen droge jaren was het hier altijd nat. Je zou

Wateraardbei

Mooi Gelderland – Herfst 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen

willen dat alle projecten om de natuur te herstellen zo goed zouden slagen.”

Doordat het geheel zo in balans is, vergt Wittebrink volgens de ecoloog weinig beheer.

“Eén keer per jaar maaien we het met een wetland track. Dat is een speciale trekker waarmee je in natte omstandigheden kunt maaien. Hij heeft rupsbanden om rijsporen te voorkomen. Dat maaien moet. Want zo houden we dit natuurtype in stand, met zijn geweldige diversiteit aan planten en insecten.”

Wittebrink genoot al enige bekendheid door zijn prachtige molen en het stamcafé van rockband Normaal. Nu staat het ook op de kaart als een van de bloemrijkste graslanden van ons land, dat ons bovendien een inkijkje geeft in de botanische rijkdom van het boerenland in het verleden.

7

Vroeger & nu

#GLK

Social media wall

vóór 1910

Sjoerd Modderkolk

g.e.e.r.i.

Vandaag in en om kasteel Rosendael.

MijnGelderland

Topoverleg bij landgoed De Voorst.

Fransje Potjes: Zo gaaf! Dat pluisje doet het ‘m, het maakt de foto helemaal af.

Ans Laheij: Ik word hier vrolijk van.

noortmangerben #wekeromsezand #gelderslandschapenkastelen #geldersestreken #landschapsfotografie

SCHATKAMERS | Voor Schatkamers van Gelderland zijn zeventig topstukken van de Gelderse musea in 3D gescand en beschikbaar via CollectieGelderland.

Bekijk bijvoorbeeld de objecten uit het tijdvak Graafschap en Hertogdom, zoals deze beeltenis van Marten van Rossem uit de collectie van GLK kasteel Cannenburch.

8

ARNHEM, THE NETHERLANDS. Bloeiende heide op landgoed Warnsborn. #doorarnhem #visitarnhem #ditisarnhem #igarnhem #gelderland #gelders­land­schap # gelderschlandschapkasteelen #wandelenindenatuur #buitengewoon_gld

Mooi Gelderland – Herfst 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen

Burry van den Brink Vanmorgen kroop deze #hazelworm #natuur @volgdenatuur over het pad in de #kruisbergsebossen #doetinchem @glk #achterhoek #samsung mobiel

Toon gezet voor decennia natuurbehoud 2021

In 1929 weet de net opgerichte stichting Geldersch Landschap te voorkomen dat landgoed Warnsborn in handen valt van een vastgoedontwikkelaar. Die wil er villa’s bouwen. Schelto baron Van Heemstra en mede-oprichters weten onteigening te bewerkstelligen, waarna een particulier het landgoed voor de stichting aankoopt. Een uniek natuurgebied aan de noordkant van Arnhem wordt veiliggesteld.

De schoonheid van landgoed Warnsborn wordt al vroeg onderkend. Grafheuvels wijzen zelfs op bewoning ver vóór het begin van onze jaartelling. In 1428 duikt voor het eerst de naam Warnsborn op, een verwijzing naar de spreng en de vele vijvers. Eigenaren breiden het landgoed uit en verfraaien het met paadjes en bruggetjes. In 1840 verrijst een landhuis in neoclassicistische stijl, met koetshuis, oranjerie en kapel.

Wanneer Warnsborn begin twintigste eeuw in verval is geraakt, weet GLK te voorkomen dat het landgoed in ‘verkeerde handen’ komt.

Verwaarloosde boerderijen en bosgedeeltes worden hersteld. Om in de kosten te voorzien, krijgen het landhuis en de oranjerie een hotelen horecafunctie.

Later volgen nog twee grote herstelprojecten.

Direct na de Tweede Wereldoorlog moet GLK

Foto: Floor ten Brink

Rob Kraaijenvanger Mijn vader komt uit Neede. Deze kraanvogels was hij nog nooit tegengekomen. Onze fotograaf blijft maar verrassen! #achterhoek #natuurfotografie #bestemmingsontwikkeling | #gelderslandschap

Vanaf 2000 herstelde GLK de oranjerie en de terrassentuin in oude glorie

het afgebrande hotel herbouwen. En in 2000 zijn de oranjerie en de terrassentuin aan een opknapbeurt toe. De tuin wordt gerestaureerd naar het ontwerp van Hendrik Copijn uit 1913.

Onze beheerders maken ook de grafheuvels vrij van oprukkende bomen en bekleden ze met nieuwe grasplaggen.

Tegenwoordig schittert Warnsborn weer in zijn schoonheid. De bossen, heidevelden,

Mooi Gelderland – Herfst 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen

stroompjes en watervalletjes, de terrassentuin en de grafheuvels trekken veel bezoekers.

Zij zouden eigenlijk even stil moeten staan bij het borstbeeld van Van Heemstra aan de oprijlaan. Want dankzij de redding van Warnsborn en enkele andere Arnhemse landgoederen is de Gelderse hoofdstad nog altijd omringd met fraaie natuur. www.glk.nl/warnsborn

9

Landbouwtransitie volgens visie van GLK De komende jaren maakt GLK vaart met de verduur­ zaming van haar landbouwgronden, te beginnen met de akkers en weilanden in kwetsbare natuurgebieden.

Het leidende principe achter de transitie is ‘landschaps­ inclusief’. Wat houdt dat in? Hoe pakt GLK dit aan en wat

Landschapsinclusief De ligging van de landbouwgronden op monumentale landgoederen op de Veluwe, in de Achterhoek en het Rivierengebied maakt dat GLK de transitie vanuit een specifieke, eigen visie benadert. Meeuwissen: “Bij het beheer van een landgoed kijken wij altijd 10

naar het totaal van een huis of kasteel, de natuurlijke en landschappelijke omgeving en cultuurhistorische aspecten. Een boeren­ bedrijf is onderdeel van dat geheel en staat nooit op zichzelf.”

Bij de verduurzaming van haar landbouw gaat GLK daarom uit van het begrip ‘land­ schapsinclusief’, een verbijzondering van het bekendere concept ‘natuurinclusief’.

Meeuwissen: “Zonder twijfel moet land­ bouw ook wat ons betreft bijdragen aan verbetering van de biodiversiteit. Maar een agrarisch bedrijf heeft daarnaast ook een rol in het behoud van de landschappelijke, cultuurhistorische en archeologische waarden van het landgoed.”

Hij illustreert het met een voorbeeld: “Een boerenbedrijf op het Wekeromse Zand moet rekening houden met de aanwezige restanten van prehistorische landbouwactiviteiten (Celtic fields). En als een landbouwperceel een houtwal of oude hagen heeft, verwachten we dat de boer daar respectvol mee omgaat of ze zelf beheert. Uiteindelijk gaat het ons erom een landgoed veelomvattend en vitaal te houden.”

Mooi Gelderland – Herfst 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen

Landgoed Biljoen

Reële ambitie De ambitie is geformuleerd. Binnen vijf jaar moeten de pachters in beschermde natuurgebieden van GLK maatregelen nemen voor specifieke planten- of diersoorten, grotendeels biologische of helemaal geen bestrijdingsmiddelen gebruiken, aanwezige natuurwaarden handhaven en rekening houden met cultuurhistorische elementen.

Meeuwissen: “Of vijf jaar realistisch is, zal moeten blijken. We kunnen bijvoorbeeld bij pachtonderhandelingen met een boer afspraken maken over te nemen maatregelen.

Maar op veel andere zaken hebben we geen invloed. Het zou bijvoorbeeld helpen als coöperaties die biologische producten afnemen, vooraf een afnamegarantie aan de boeren zouden geven. Voordat een boer geclassificeerd wordt als biologisch, moet

Theo Meeuwissen

Foto: Rob Schouten

Gelderland heeft met de Veluwe het grootste aaneengesloten natuurgebied van Noord­ west-Europa maar ook een concen­tratie van intensieve agrarische bedrijven. Gezien de negatieve effecten van het stikstofoverschot is het dan ook niet gek dat het juist híer zo knelt tussen natuur en landbouw. Op de land­goederen van GLK is zo’n 2.700 hectare in een of andere vorm van agrarisch gebruik, waar­van ruim de helft in natuurgebieden binnen het Gelders Natuurnetwerk. Theo Meeuwissen, hoofd Landschap en Kastelen: “In Gelderland is GLK wat betreft landbouw een speler met een beperkte invloed op de agrarische keten, maar ook wij willen onze verant­woorde­lijk­heid nemen. We willen verduurzamen op een manier die past binnen onze doelstelling en zo dat het voor onze pachters economisch aantrekkelijk blijft.”

hij namelijk drie jaar aan bepaalde eisen voldoen. In die periode ontvangt hij nog geen meerprijs voor zijn product. Wij zitten maar in een klein stukje van de landbouwketen.

Maar dat weerhoudt ons er niet van verant­ woordelijkheid te nemen waar dat kan.”

Voor de gronden buiten het natuurnetwerk luidt de ambitie van GLK om de komende tien jaar het gebruik van bestrijdingsmiddelen, kunstmest en drijfmest af te bouwen in combinatie met meer extensief grondgebruik.

Twee sporen Om de ambities te realiseren, kiest GLK voor een aanpak met twee elkaar versterkende sporen. Op specifieke landgoederen worden pilots gestart. Parallel werkt GLK aan ‘generieke’ maatregelen voor alle pachters. Meeuwissen: “De pilots zijn vooral Mooi Gelderland – Herfst 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen

Foto: Floor ten Brink

betekent het voor de boerenbedrijven? Tekst: René Bremer

bedoeld om te leren welke factoren van invloed zijn op verduurzaming en op het tempo waarin deze kan plaatsvinden.” De eerste pilot is op Staverden, een landgoed met een rijke schakering aan natuurlijke en cultuurhistorische waarden. “In het kader van de nieuwe beheervisie hebben we hier de begroeiing van wallen en bosranden, de diersoorten, de historische verkaveling en de algehele biodiversiteit in kaart gebracht.

Daarnaast voerden we gesprekken met de pachters. De volgende stap is nu dat we kijken wat er op individueel bedrijfsniveau mogelijk is. Door de grote diversiteit aan natuur, cultuur en bijbehorende belangen is Staverden een moeilijke locatie. Als we hier zaken voor elkaar kunnen krijgen, geeft dat goede moed en inspiratie voor de overige landgoederen.”

11

Mooie voorbeelden

Samenwerkingsverband Voor het generieke spoor draagt GLK actief bij aan het Actieplan Natuur­inclu­sieve Land­ bouw Gelderland, een samenwerkings­ verband van overheden, grondeigenaren, ketenpartijen en agrarisch onderwijs.

Meeuwissen: “Dit leidt tot zichtbare resultaten, zoals ons project Natuurakkers, waarbij kruiden en andere bloeiende planten tussen de graansoorten voor meer biodiversiteit zorgen. We gaan ook keukentafelgesprekken met pachters orga­niseren over transitie op hun bedrijf in samenhang met aangrenzende gebieden. En onze collega’s bouwen veel kennis op, die ook weer gedeeld wordt met de pachters en samenwerkingspartners.”

12

Foto: Christian Biemans

Rien Joppe heeft in Garderen een biologisch akkerbouwbedrijf

Rentmeesterschap

Petra en Henry van Engelen hebben een biologisch melkveebedrijf in Oldebroek

Biologische veehouderij Henry van Engelen: “De keuze om biologisch te boeren, hebben we meteen in 2006 gemaakt.

Onze melk gaat naar kaascoöperatie Rouveen. Kunstmest en bestrijdingsmiddelen gebruiken we niet. We bewerken het land extensief, hebben een aantal natuurlanden die we maar één keer per jaar maaien en werken grondgebonden: alle mest die we produceren, blijft op de biologische grond.”

Samenwerking “Onze samenwerking met GLK gaat verder dan het pachten van 57 hectare grond. We onderhouden hun vakantiewoning Boslust. Op Zwaluwenburg, Schouwenburg en De Haere, waar onze koeien lopen, verrichten we beheerwerk zoals klepelen (maaien), bladblazen en het vrijhouden van de paden van takken. A.Vogel verbouwt regelmatig gewassen bij ons, op roulerende stukken grond. Wij leveren hen biologische mest.”

Stikstofregels “Elke dag steken onze 110 melkkoeien de weg over om gemolken te worden.

Wij wilden de stal verplaatsen, maar kregen vanwege de stikstofregels geen vergunning. GLK helpt ons een betere oversteek voor elkaar te krijgen, zodat de koeien zelf naar de stal kunnen.

Dat is belangrijk, want we willen met melkrobots gaan werken.”

Toekomst “Gemotiveerd door onze dochters kijken we positief naar de toekomst. We zijn boeren in hart en nieren, er is niks mooiers. Het landschapsinclusief boeren met een stuk natuurbeheer vind ik een meerwaarde. Doordat we altijd al biologisch werken, is de transitie voor ons niet zo ingrijpend. Natuurlijk zijn er uitdagingen, maar we nemen het zoals het komt.

Samen komen we er wel uit.”

Mooi Gelderland – Herfst 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen

Foto: Ton Rothengatter

Duurzame toekomst De transformatie naar een landschapsinclusieve landbouw is een gezamenlijke verantwoordelijkheid van alle betrokken partijen in de samenleving. Ook van consumenten, retailers en overheden.

Voor GLK zal de transitie ook extra kosten en mogelijk de eerste jaren ook minder inkomsten met zich meebrengen. Maar GLK gelooft erin dat alleen een duurzame landbouw perspectief heeft. “We kiezen hier dus heel bewust voor”, zegt Meeuwissen.

“Gelukkig kunnen we bogen op een grote achterban die ons steeds weer steunt bij de opgave ons bezit in goede staat te houden voor toekomstige generaties. Uiteindelijk heeft iedereen baat bij een duurzame landbouw, die een bijdrage levert aan een aantrekkelijk landschap en die helpt om de (bodem)biodiversiteit te herstellen.”

Rini Bolk: “Na twintig jaar koeien en varkens was ik door schaal­ vergroting en wet- en regelgeving in 2000 wel aan iets anders toe. Toen GLK kort daarop winterstalling zocht voor zestien brandrode runderen, zag ik weer iets gloren. De eerste jaren verzorgde ik alleen de koeien. In 2014 nam ik er een aantal van GLK over en kregen we er een aantal in bruikleen bij. We sloten een pachtovereenkomst en samen met mijn dochter Annelies schakelde ik om naar een biologisch bedrijf.”

Zeldzaam ras “Het brandrode rund is een robuust Oudhollands huisdierras. Bij ons lopen ze op 60 hectare grasland van GLK in Bergharen, bij kasteel Hernen en hier in Batenburg. Er zijn nog maar vijf of zes boeren die ze behalve voor vlees ook als melkkoeien houden. De melkproductie is minder dan bij andere rassen, maar het brandrode rund past erg goed bij een biologische veehouderij.”

Kruidenrijke akkers “In het grasland dat we pachten, groeit ook klaver, weegbree en cichorei. In de hooilanden laten we steeds twee stroken staan zodat kieviten, grutto’s en vlinders er kunnen schuilen en eten. Verder hebben we 8,5 hectare kruidenrijke graanakkers. Daar groeien wel tien kruidensoorten zoals grote klaproos, korenbloem, akkerogentroost en smal streepzaad.

Naast het pachten, help ik GLK bij het beheer van 25 hectare natuurgrond aan de Maas.”

Strenge eisen “Of het lukt om als biologisch bedrijf overeind te blijven, hangt af van eventuele verdere regelgeving. Moeten we echt naar een circulaire landbouw? Dat lijkt me een moeilijke opgave voor mij en de andere pachters. Misschien moeten we het bedrijf wat afslanken. Want voor banken of de loonwerkers die je moet inhuren, maakt het niet uit of je biologisch bent of niet. Die kosten lopen door.”

Foto: Christian Biemans

Zelf oppakken In het hele proces ziet GLK voor zichzelf vooral een ondersteunende rol weggelegd: het scheppen van de juiste voorwaarden zodat pachters kunnen verduurzamen. “In beginsel zijn we loyaal naar onze pachters; zij vervullen een belangrijke rol bij het beheer en de instandhouding van onze landgoederen.

Maar het belangrijkste is dat zij erin geloven en zelf duurzame initiatieven nemen. Gelukkig gebeurt dat ook al. En dan zijn wij er om samen met hen afspraken vast te leggen in nieuwe pachtovereenkomsten en te bezien of GLK iets voor ze kan betekenen.”

Volgens Meeuwissen is dat veelal een kwestie van maatwerk. “Ieder bedrijf is anders. We zijn al met veel individuele pachters in gesprek om te kijken hoe GLK kan ondersteunen, bijvoorbeeld met grond voor extensivering of het verkrijgen van subsidies. Want zeker in het begin kan de transitie tot extra kosten leiden.”

Brandrode runderen

Annelies Bolk heeft samen met haar vader een biologisch melk- en vleesbedrijf met brandrode runderen in Batenburg

Rien Joppe: “Sinds 1983 verleende ik al diensten aan GLK, zowel met productie als oogstwerk. Deze boerderij ben ik in 1988 begonnen. Ik verbouw haver, gerst en maïs op 58 hectare grond, waarvan 28 hectare op landgoed Bruggelen. De markt voor zaaigranen is niet wezenlijk veranderd. Wat wel is veranderd, zijn de eisen aan biologische en conserverende landbouw.”

Niet ploegen “In de beginjaren speelden stikstof, koolstof en biodiversiteit geen grote rol, nu des te meer. Zelf heb ik al jaren een bloemenrand en groeien er bloeiende peulvruchten tussen de granen.

Vier jaar geleden ben ik op Bruggelen met conserverende landbouw gestart: niet ploegen of spitten, permanente bodembedekking en optimale vruchtwisseling. Dat brengt wel hogere kosten en risico’s met zich mee. In samenspraak met GLK wil ik dit graag voortzetten.”

Kleinere percelen “Er ligt een plan om op Bruggelen twee grote akkers op te delen in kleinere percelen, met randen en hagen voor meer biodiversiteit. In deze tijd hoor je als akkerbouwer hierin mee te gaan, maar er moet ook nog een boterham verdiend worden. Hopelijk komt er budget om dat te realiseren.”

Rentmeesterschap “Mijn ouders waren akkerbouwers in Zeeland. Ik heb het rentmeesterschap met de paplepel binnengekregen: het goed achterlaten van de aarde voor de volgende generaties. Daar hoort ook een stukje natuur- en landschapsbeheer bij, dat geeft voldoening.

Uiteindelijk moet het me wel gegund worden om het zo te doen en het bedrijf straks aan iemand anders over te kunnen dragen.”

Project onder de loep

Restauratie zeldzaam achttiende-eeuws hemelbed Kasteel Cannenburch in Vaassen beschikt over een uniek ensemble van een hemelbed in een bednis met familiewapens uit de achttiende eeuw. De afgelopen jaren moest het hemelbed gerestaureerd worden en daarbij zijn GLK en de restauratoren niet over één nacht ijs gegaan.

Zorgvuldig onderzoek, vakkennis en engelengeduld waren nodig om het bed in de oude glorie te herstellen. “Van deze bedden zijn er nog geen tien bewaard gebleven.” Tekst: Maaike Kuyvenhoven

Terughoudend Het was enkele jaren geleden niet zozeer de vraag óf het hemelbed moest worden gerestaureerd, maar hoe. Jas: “Elke restauratie is een product van zijn tijd en tegenwoordig zijn we zo terughoudend mogelijk. Zo besloten we het beschadigde band, waarmee het krulpatroon op de stoffen van het hemel­ bed is aangebracht, niet te vervangen, maar te herstellen.” De restauratoren vulden verdwenen stukjes band zorgvuldig aan met ‘krinkelkatoen’. Vervolgens werden de lambrequins (textielstroken), kroonlijsten en hemel ingepakt met vrijwel onzichtbaar tule, 14

Mooi Gelderland – Herfst 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen

geverfd in precies de goede kleur. Een andere hedendaagse opvatting onder restauratoren is dat elke behandeling ook weer ongedaan gemaakt moet kunnen worden. Jas: “Dit project is hier een schoolvoorbeeld van. De restauratie is volledig omkeerbaar.”

Zonder voorbeeld In lijn met deze aanpak is ervoor gekozen alleen de voorkant van het hemelbed te restaureren. De rest is geconserveerd, oftewel ‘bevroren in zijn toestand’. Zo is het houtwerk hersteld zonder delen te vervangen. Aan de daadwerkelijke restauratie ging drie jaar onderzoek vooraf. Deskundigen uit Engeland en van Paleis Het Loo en het Rijksmuseum adviseerden over de aanpak en de te gebruiken materialen. Houtrestaurator Maurice Steemers en textielrestaurator Josien Verdegaal durfden vervolgens het uitvoerende werk aan.

Projectleider Gerrit Pleijter: “Het vergt veel kennis en passie om zo’n restauratie volgens onze visie uit te voeren. Er zijn maar weinig mensen in Nederland die dit kunnen. Het was ook extra lastig dat we geen voorbeeld hadden. Er zijn nog geen tien van deze bedden bewaard gebleven.”

Mooi Gelderland – Herfst 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen

De restauratie van het hemelbed in kasteel Cannenburch werd mede mogelijk gemaakt door financiële bijdragen van het Prins Bernhard Cultuurfonds en Stichting Dioraphte.

Foto: Huub Slingeland

‘Over elk steekje is nagedacht’

In de achttiende eeuw was een hemelbed een statussymbool. Overdadig en rijk geborduurd textiel toonde de weelde waarin je leefde. Zoals op meer kastelen bevindt de hoofdslaapkamer van kasteel Cannenburch zich dan ook pal naast de grote ontvangsthal. Zo kon je makkelijk pronken met het hemelbed. Het bed dat er nu staat is zeker een pronkstuk, ook al behoort het niet tot de originele inboedel. Want toen GLK Cannenburch in 1951 verwierf, had de slaapkamer nog wel zijn bednis, maar was er geen bed meer te bekennen. “Hemelbedden waren de grootste meubels in huis. Zodra ze uit de mode raakten, werden ze een sta-in-deweg en deden de eigenaren ze van de hand”, verklaart conservator Jorien Jas. GLK wilde de slaapkamer graag compleet maken en vond in havezate Mensinge in het Drentse Roden een geschikt exemplaar: een eveneens achttiende-eeuws hemelbed, nauwelijks gerestaureerd en met de goede afmetingen. Zodoende beschikt kasteel Cannenburch alweer geruime tijd over een ensemble van een hemelbed en een bednis met de familiewapens van de achttiendeeeuwse bewoners. Uniek in Nederland!

Engelengeduld Josien Verdegaal deed de textielrestauratie samen met een groep vrijwilligers die aan Cannenburch is verbonden. Pleijter: “De keuze om te werken met vrijwilligers is niet vanzelfsprekend. Maar deze vrouwen zijn zo kundig en zo bekend met dit unieke meubelstuk, dat we hen hebben gevraagd. Ik heb veel bewondering voor hun inzet. Vaak zag ik ze met engelengeduld samen aan één hoek van het gordijn werken.”

Vooraf keek Pleijter wat licht tegen het project aan, bekent hij. “Ik dacht: een bed restaureren, hoe moeilijk kan dat zijn? Maar daar ben ik van teruggekomen. Zo’n operatie heeft niet vaak in Nederland plaatsgevonden. De liefde en warmte waarmee aan het bed is gewerkt, raakten me ook. Over elk steekje is nagedacht.”

Conservator Jas ervoer het moment dat de restauratie klaar was en het bed weer werd opgebouwd, als een triomf. “Dan zie je ineens weer de kwaliteit van het hemelbed. Dit was echt een heel bijzonder project. Zoiets maak je maar één keer in je leven mee.”

Nieuwsgierig naar het gerestaureerde hemelbed? Bezoek kasteel Cannenburch: www.glk.nl/cannenburch

15

Mooi meegenomen

Kweeperen

De mooiste kasteelwandelingen in Gelderland

Speuren & spelen

Veel Nederlanders trekken in de vakantie naar Frankrijk om van kastelen te genieten.

Routemaker Rob Wolfs en publicist Wim Huijser zochten het in samenwerking met GLK dichter bij huis.Zij wandelden door Gelderland, dé kastelenprovincie van Nederland, en hoorden verhalen uit vroeger tijden. Ze bezochten ijskelders, dwaalden door dichte bossen en liepen door coulisselandschappen. En zij regen de mooiste landgoederen aaneen in twaalf routes.

De mooiste kasteelwandelingen in Gelderland is een fijne wandelgids met twaalf routes, overzichtelijke kaartjes, prachtige foto’s en informatie over aanreisroutes, openbaar vervoer en horeca.

Het is weer oogsttijd. In de boomgaard van kasteel Doorwerth zijn onder meer de kweeperen rijp om geplukt te worden!

De kweepeer behoort tot de rozenfamilie en is nauw verwant aan de appel, gewone peer en lijsterbes. Rauw is hij niet eetbaar, maar voor een heerlijke compote, vruchtengelei of kruidentaart is hij zeer geschikt.

In de kasteelwinkel van Doorwerth zijn kweeperen nu te koop, voor € 5 per zak.

Op vertoon van deze bon betaalt u € 3 en krijgt u er een leuk recept met kweeperen bij!

De mooiste kasteelwandelingen in Gelderland Wim Huijser, Rob Wolfs Uitgeverij Gegarandeerd Onregelmatig € 16,95 bij de ANWB en in de boekhandel Als donateur van GLK bestelt u de wandelgids op www.gegarandeerdonregelmatig.nl tot 31 december 2021 met korting voor € 12,50 (exclusief verzendkosten) met vermelding van de kortingscode glkwandelgids.

MOOI MEEGENOMEN

MOOI MEEGENOMEN

Kasteel Doorwerth

Wandelgids GLK voor slechts € 12,50

1 zak kweeperen voor € 3

Geldig tot en met 31 december 2021

Zolang de voorraad strekt

grafie: Rob Schouten

Tekst: Maaike Kuyvenhoven - Foto

‘Kijk, een elfenbankje!’

Waar zijn we? Luuk: “Op landgoed Oorsprong in Oosterbeek.”

Met wie? Angelique: “Samen met oma Ineke.” Luuk: “Oma is vrijwilliger bij GLK.” En jullie hond? Angelique: “Haha, nee. Die grapjas kwam gewoon even langs!” Waarom deze plek?

Angelique: “Hier ga ik weleens picknicken met vriendinnen.”

Luuk: “Je kunt mooie hutten bouwen. En beschilderde stenen zoeken die andere kinderen hebben verstopt.” Angelique: “Happy stones!” Nog iets ontdekt vandaag? Luuk: “Ik kende wel rode paddenstoelen met witte stippen. Maar nu zagen we deze paddenstoelen.” Angelique: “Een elfenbankje!” Het coolste ooit meegemaakt? Luuk: “Toen we een zwarte ree zagen. Die zijn zeldzaam! Ik zag hem twee keer, toen ik ’s avonds ging fietsen met papa.”

ind al Is uw (klein)k er?

SuperSpeurd n n de natuur e Ontdek same LK! kastelen van G l/ a www.glk.n Aanmelding vi ers superspeurd

Heeft u ook (klein)kinderen die net zoals Luuk (9) en Angelique (12) graag in het bos spelen of kastelen bezoeken? Mail naar tijdschrift@glk.nl en maak kans op een reportage in Mooi Gelderland!

16

Mooi Gelderland – Herfst 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen

17

Mispels

Pomologen De resultaten waren volgens haar best verrassend. “Dat ik zo vaak dezelfde rassen zou tegenkomen, had ik niet verwacht. In elke boomgaard zie je wel een paar verschillende soorten, maar GLK-breed is de diversiteit voor verbetering vatbaar. Van een aantal oudere bomen weten we nog niet wat voor fruit­ rassen het zijn; daar zou dus nog best iets bijzonders tussen kunnen zitten. Vanaf dit najaar worden die in kaart gebracht door pomologen, gespecialiseerd in het herkennen van oude fruitrassen. Maar dat zal het algemene beeld niet veranderen.”

Boomgaarden beter in beeld Sinds jaar en dag beheert GLK boomgaarden met oude rassen appels, peren en pruimen, veelal in de buurt van de kastelen. Tot voor kort was er geen zicht op de precieze omvang en inhoud van de collectie. Reden voor cultuurhistorica Ciska van der Genugten om alles eens goed in kaart te brengen. Haar inventarisatie is een mooi startpunt om de fruitbomencollectie weer net zo divers te maken als vroeger. Tekst: Marjolein den Hartog Zigeunerin, Syden Hempje, Calebasse de Tirlemont, Beurré de Mérode: allemaal prachtige namen van oude fruitrassen die iets vertellen over het leven in vroeger tijden op onze kastelen en landgoederen. Ze horen bij de cultuurhistorie. “Op een kasteel moest elke dag vers fruit op tafel staan. Fruit werd ook veel verwerkt tot sappen en moes, en gebruikt in gerechten. Dat verklaart de aanwezigheid van

boomgaarden en de diversiteit aan fruitsoorten”, vertelt Ciska van der Genugten.

Helaas is het aantal rassen in de afgelopen decennia nogal teruggelopen. “Terugkijkend hebben we in de meeste boomgaarden steeds dezelfde paar rassen aangeplant. Vooral soorten die het makkelijkst bij kwekers verkrijgbaar waren, zoals de notarisappel en de peer Winterjan. En dat is jammer.”

18

Mooi Gelderland – Herfst 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen

Individuele bomen Ze maakte recentelijk een inventarisatie. Een flinke klus, al hoefde ze niet helemaal opnieuw te beginnen. Jan Zoer, voormalig beheerder van kasteel Doorwerth, maakte in 2008 al eens een globaal overzicht van de kasteel­– boomgaarden, huisboomgaarden, solitaire boomgaardjes en productieboomgaarden van GLK. Van der Genugten borduurde hierop

Ook natuurwaarden Boomgaarden zijn volgens Van der Genugten op verschillende manieren waardevol.

“Allereerst cultuurhistorisch: ze vertellen iets over het dagelijks leven op de kastelen.

Daarnaast hebben ze belangrijke natuur­ waarden zoals de kruidenrijke onder­groei, een maretak in een appelboom of nestelende steenuiltjes. Ook zijn de fruitboom­gaarden als zodanig een sieraad voor een landgoed of kasteel. Zorgvuldig onderhoud door onze beheerders en vrijwilligers draagt daar voor een belangrijk deel aan bij.”

Stoofperen Op kasteel Doorwerth beheert Hans van Leeuwen al sinds 2008 samen met een aantal andere vrijwilligers de historische moestuin en de fruitboomgaard. “We snoeien op vorm, niet op hoge productie. Daardoor houden de

Boomgaarden GLK

Foto: Rob Schouten

Foto: Marjolein den Hartog

verder door individuele bomen in kaart te brengen. Aan de hand van lijsten met nieuw aangeplante rassen verwerkte ze alle gegevens in één systeem en maakte ze een totaalanalyse.

Ruim 2.000 fruitbomen op 110 locaties.

Aantal fruitbomen: 495 appel, 470 peer, 105 pruim, 55 kers, 25 kweepeer, diverse mispels, walnoten, vijgen, morellen en moerbeien Nog niet geïnventariseerd: 720 veelal oudere bomen

Fruitrecepten Het door GLK uitgegeven kookboek Lekker Gelderland bevat authentieke recepten met fruit, zoals een appel-citroentaart, perensorbet en mispelsiroop. Het boek is te koop via www.glk.nl/webwinkel

afzonderlijke bomen en de boomgaard als geheel een mooi open karakter en blijven de bomen gezond.”

De beheerders helpen ook bij het diverser maken van de boomgaard. “Toen wij begon­ nen was er veel achterstallig onderhoud en groeide er vooral één soort, de Gieser Wildeman stoofpeer. Wanneer een boom is afgedragen, vervangen we die door een ander ras, het liefst een van vóór 1900.”

Gelderse rassen De gedetailleerde inventarisatie die nu gemaakt is, gaat volgens Van Leeuwen zeker helpen om de totale fruitcollectie binnen GLK gevarieerder te maken. “Daarbij letten we ook op de balans tussen appels, peren en pruimen.

Bij voorkeur planten we typisch Gelderse rassen als Lunterse pippeling (appel) of Betuwse kwets (pruim), mede afhankelijk van de grondsoort ter plekke.”

Van der Genugten: “Het is belangrijk dat we nu weten wat we in huis hebben, zodat we in de toekomst cultuurhistorisch de juiste keuzes kunnen maken. Het is toch prachtig dat wij als GLK eraan kunnen bijdragen dat allerlei oude fruitrassen blijven bestaan?”

Oogstfeest kasteel Doorwerth Zondag 26 september 11.00 - 17.00 uur. Entree markt € 2 + € 2 voor parkeren Entree kasteel: € 12, kinderen 4 t/m 18 jaar € 5; donateurs en Museumkaarthouders gratis, www.glk.nl/doorwerth

19

Recente giften

Cor en Els Hania ondersteunen bierbrouwerij Ammersoyen

‘Hier wilden we specifiek aan bijdragen’ Onder de vloer van kasteel Ammersoyen ligt de authentieke brouwoven verborgen van de middeleeuwse bierbrouwerij op het kasteel. Afgelopen voorjaar startte GLK een crowdfundingsactie om de oven bloot te leggen en permanent zichtbaar te maken voor publiek. Ook donateurs Cor en Els Hania ontvingen de info. “Op de een of andere manier sprong dit er voor ons uit.” Tekst: Hester Bruning - Fotografie: Ton Rothengatter Op kasteel Ammersoyen is eeuwenlang bier gebrouwen. Dat blijkt ook uit de vele kannen en bierpullen die er uit de gracht zijn gehaald.

Els Hania: “Als we extra doneren, laten we het meestal aan GLK over waar het geld naartoe gaat. We hebben er vertrouwen in dat het goed terechtkomt. Maar het opgraven van de brouwoven vonden we een project om specifiek aan bij te dragen.” Cor Hania is lovend over hoe ook de rest van het kasteel in authentieke staat wordt hersteld: “De muurtrappetjes die dichtgemetseld waren, zijn bijvoorbeeld weer opengemaakt. Ook voor kinderen is dat hartstikke leuk.”

Breed georiënteerd De namen van kastelen buitelen over elkaar heen wanneer het echtpaar uit Beekbergen vertelt. De meeste burchten van GLK hebben ze wel bezocht. Els: “We zijn speciaal gecharmeerd van de Achterhoek, waar we vaak fietsen. GLK heeft daar veel bezittingen, zowel kastelen als natuurgebieden.” Cor vult aan: “Maar we zijn breed georiënteerd. We vinden het heel belangrijk dat er in elke provincie natuur- en landschapsorganisaties actief zijn. Het gaat ons er niet om wie het precies doet, als er maar goed voor ons erfgoed gezorgd wordt.”

20

Mooi Gelderland – Herfst 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen

Bijzonder plan Industrieel erfgoed is een andere grote liefde van Cor. “Bij GLK komt dat niet heel veel voor, maar wel hebben ze een deel van de Borkense Baan in bezit: de voormalige goederen­ spoorlijn tussen Winterswijk en het Duitse Borken. Dat is zo’n mooi gebied!” Samen met zijn broer heeft hij in de zomer een bijzonder plan ten uitvoer gebracht. “We hebben geïnventariseerd welke gedeeltes van de Borkense Baan wel en niet begaanbaar zijn.

De kleinzoon van mijn broer, Max van 11, was ook mee. Die is ook helemaal gek van spoorlijnen. Wij zouden het leuk vinden als het in de toekomst mogelijk wordt om wandelend of fietsend helemaal in Borken terecht te komen.”

De archeologische opgraving wordt inmiddels voorbereid, voor de publieks­ presentatie is nog financiering nodig. Helpt u ook mee de middeleeuwse bierbrouwerij weer tot leven te brengen? www.glk.nl/bierbrouwerij

In de afgelopen periode mochten we weer buitengewoon gulle giften, (ver­hoogde) donateursbijdragen, lijfrente-, periodieke en notariële schenkingen ontvangen. Diverse giften met een totaal van bijna € 300 werden gedaan ‘ter nagedachtenis en conform de laatste wens van Ton’. We ontvingen een cheque van € 500, bijeengebracht met een wandel­challenge, ter ondersteuning van de algemene doelstelling van GLK. Op landgoed Sysselt werd een bankje geplaatst, geschon­ken door de familie Bakker-Huizinga ter nagedachtenis aan hun dierbaren. Ter nage­dachtenis aan Marijke Vielvoije-Stellinga ontvingen we diverse giften. Stichting Van Tarel Bruins Fonds maakte zijn jaarlijkse uitkering van € 10.127 naar ons over. Aankoop van bos en heide in ’t Harde werd grotendeels mogelijk gemaakt door een bijdrage van het PWH fonds, naast een genereuze schenking van een donateur uit Vierhouten en de jaar­ lijkse ondersteuning van het Bert en Joos Mastenbroek Fonds. Het Van Geffen natuuren landschapsfonds doneerde € 20.000 voor aankoop, behoud en ontwikkeling van natuur, bos en landschap op de Veluwe.

Het Biodiversiteit GLD Fonds financierde twee projecten, namelijk landschapsherstel Biljoen door aanplant solitaire bomen en revitalisering slangeneiland in park Rosendael. Diverse donateurs droegen door extra giften, met een totaal van € 3.950, eveneens bij aan het behoud van natuur en erfgoederen in Gelderland.

Alle gulle gevers heel hartelijk bedankt!

Schenken & nalaten Periodieke gift Bij een periodieke gift gedurende ten minste vijf jaar is het jaarlijks te schenken bedrag volledig aftrekbaar voor de inkomstenbelasting. Uw belastingvoordeel kan dit jaar oplopen tot 43 procent. Uiteraard is ook een eenmalige gift van harte welkom. Voor het regelen van uw periodieke of eenmalige gift gaat u naar www.glk.nl/periodieke-gift Fonds op naam Via het stichten van een fonds op naam kunnen particulieren, bedrijven en instellingen ons werk of een bijzonder onderdeel daarvan (een landschap of een kasteel) steunen.

Nalatenschap Ook na uw overlijden kunt u iets voor het Gelders erfgoed betekenen door GLK op te nemen in uw testament. Over een nalaten­ schap aan een van onze stichtingen hoeft geen erfbelasting te worden betaald.

Schenken in natura Misschien wilt u een perceel (bos)grond of een bijzonder voorwerp zoals een portret aan GLK toevertrouwen. GLK zal uw schen­ king zorgvuldig beheren zodat ook toekomstige generaties ervan kunnen genieten.

Voor meer informatie over de mogelijkheden kunt u contact opnemen met onze rent­meester Willem van Vliet: w.vanvliet@glk.nl, (026) 355 25 43. www.glk.nl/schenken-nalaten

We komen ook op plekken zonder postcode.

Foto: Eline de Jong

Dank u wel

Bijzondere donateur

Dankzij u.

GLK dankt de Postcode Loterij voor inmiddels 25 jaar ondersteuning!

Donateursvergadering 2021 De jaarlijkse donateursvergadering van GLK vindt dit jaar plaats op zaterdag 9 oktober in het Nederlands Openluchtmuseum in Arnhem. Informatie over de bijeenkomst en hoe u zich kunt aanmelden, vindt u op www.glk.nl/donateursvergadering.

Van harte welkom!

ANBI

Stichting Het Geldersch Landschap en Stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen zijn door de Belastingdienst aangewezen als Algemeen Nut Beogende Instellingen (ANBI). De ANBI-status biedt belastingvoordelen voor zowel de instelling als de gever. De ANBI-status kent een publicatieplicht om inzicht te geven in de stichtingen.

De hiervoor aangewezen documenten en informatie over ANBI vindt u op onze website www.glk.nl/anbi

Mooi Gelderland – Herfst 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen

21

Liefde voor het vak

Het slib uit de gracht van huis ‘t Velde werd voor onderzoek tijdelijk neergelegd in depots

Archeologen Michel Groothedde en Bert Fermin

‘De vondsten laten spreken’ Als organisatie die Gelders erfgoed koestert, roept GLK vaak de hulp in van archeologen. Zoals onlangs bij het noodzakelijke opschonen van de grachten van de adellijke huizen De Voorst en ’t Velde bij Zutphen. Michel Groothedde en Bert Fermin onderzochten de grote hoeveelheden materiaal die samen met de baggerspecie mee naar boven kwamen. Tekst en fotografie: Hans van den Bos De archeologen van de gemeente Zutphen houden kantoor in een historisch pand in het stadscentrum. Langs de muren staan dozen hoog opgestapeld. Groothedde wijst naar enkele exemplaren op de grond, ze zijn gevuld met scherven. “Dit is nog maar een

klein deel van de rijke oogst die we aantroffen bij de werkzaamheden.”

Hij vertelt dat huis ’t Velde al langere tijd hun aandacht had. “Het ligt in ons werkgebied en heeft een hoge archeologische waarde. Dat schept van onze kant verplichtingen.” Ook

22

Mooi Gelderland – Herfst 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen

Fermin was enthousiast over deze kans om onderzoek te doen: “We mogen aannemen dat de bewoners veel van hun kapotte spullen in de gracht wierpen, dus deze materialen kunnen ons veel vertellen over hoe de achtereenvolgende generaties leefden.”

Het Versailles van de Achterhoek Samen met GLK bedachten de archeologen een voor beide organisaties vruchtbare aanpak. Het slib uit de gracht van huis ’t Velde werd verzameld in depots, zodat vrijwilligers ter plekke de grond konden onderzoeken, zeven en vondsten selecteren. Een unieke en eenmalige kans, want op enig moment moest de bagger definitief worden afgevoerd.

Bert Fermin (links) en Michel Groothedde

Van vondsten naar verhalen Waarom archeologen eigenlijk opgravingen doen? Fermin: “Omdat we meer willen weten over het landschap en zijn bewoners. Door de geschiedenis te reconstrueren, proberen we te begrijpen wat de grondslag is van de huidige samenleving. De bodem is een rijke bron van informatie. Ook over het dagelijks leven van de ‘gewone’ mensen, die in geschriften doorgaans worden vergeten.”

Volgens de veldarcheoloog wordt er vaak blanco aan een onderzoek begonnen. “We gaan eerst maar eens verzamelen en laten de vondsten spreken. Dat levert allerlei kleine en grotere verhalen op. Neem de ontdekking van een laat achttiende-eeuwse veldmicroscoop bij huis ’t Velde. Was het een relatiegeschenk van de Zutphense dominee-bioloog Martinet aan huiseigenaar baron Van Dorth?

Of is Martinet het instrument misschien kwijtgeraakt tijdens veldonderzoek? Ook de negentiende-eeuwse exclusieve voorwerpen die gevonden zijn, zoals een truffelpotje, sardineblikjes en wijnflessen uit Zuid-Afrika, vertellen veel over de huisbewoners en hun gasten.”

scherven en de drang om meer over de tijd van oorsprong te weten: “Je realiseert je: lang geleden hielden mensen dit in hun handen en ik ben de eerste die het nu weer vastpakt. Als een soort tijdmachine brengt het gevonden voorwerp je terug naar die vroegere tijd.” De drijfveer van Fermin is vergelijkbaar: “Ik vraag me altijd af hoe dingen zijn ontstaan. Ik ben hier nu, maar hoe was het hier vroeger? Hoe zag het landschap eruit, wat voor mensen leefden er en wat voor dieren liepen er rond?”

Foto: Nico van Haastrecht

Op verzoek van GLK deden ze bij het nabijgelegen huis De Voorst soortgelijk onderzoek. “Want het zou toch zonde zijn als op deze op Versaille geïnspireerde toplocatie ongezien materiaal verloren zou gaan”, motiveert Groothedde.

Huis De Voorst

Fascinatie voor tijd Als kind was Groothedde al gefascineerd door het fenomeen tijd. De muntjes die hij verzamelde, werden vanzelf alsmaar ouder.

Een volgende stap was het zoeken van Mooi Gelderland – Herfst 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen

23

Met het geluid van een trekker op het land kan thrillerschrijver Charles den Tex (69) prima werken. Maar als de radio bij de buren aan gaat, stoort hem dat. Laat staan het lawaai en de drukte van de grote stad. Tekst: Kees Jansen - Fotografie: Dies Goorman

‘In de natuur ben ik op mijn

Mooi portret

‘Je moet niet iets doen wat ten koste gaat van het landschap’

Charles den Tex

gemak’ Charles den Tex op landgoed Vorden

Op zoek naar ‘rust en ruimte’ besloten Den Tex en zijn vrouw Anneloes Timmerije enkele jaren geleden de Randstad te verlaten. “We hebben in Amsterdam gewoond, maar daar heb ik vooral een ontzettende hekel aan de grachten ontwikkeld. Alles zo dicht op elkaar, het lijkt wel een poppenhuis. Daarna zijn we naar een rustige buurt in Den Haag verhuisd, maar na de vestiging van het Internationaal Strafhof werd dat een internationale wijk met veel leven. Voor ons het moment om naar een andere plek uit te kijken.”

24

Mooi Gelderland – Herfst 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen

Vrijzinnig en open De zoektocht leidde uiteindelijk naar de Achterhoek. “De vader van mijn vrouw komt uit deze streek en we vinden het hier erg mooi”, zegt Den Tex. “We houden van het afwisselende landschap, het wonen en werken in deze omgeving. En van de mensen.

In de Achterhoek zijn ze heel vrijzinnig en open. Buurtgenoten houden je in de gaten en zorgen voor elkaar, zonder je lastig te vallen.

Dat is een sociale kalmte die goed past bij de rust van de natuur.”

Natuur om de hoek Ze wonen in Varssel, een buurtschap tussen Hengelo en Ruurlo. “Eén dag in het jaar worden hier motorraces gehouden. Dan zorgen we dat we weg zijn.” De andere dagen van het jaar kan hij in alle rust schrijven in zijn werkkamer met uitzicht op het landschap. “Als ik naar buiten ga, zit ik zo in landgoed Vorden, ‘t Zand of in natuurgebied ‘t Klooster. Het is allemaal om de hoek bij ons. De natuur is de plek waar ik het meest op mijn gemak ben.

Daar voel ik me thuis.”

Schriftje met ideeën In de natuur vindt de schrijver rust en kan hij zijn werk als schrijver goed van zich af zetten. “Mijn thrillers spelen zich meestal op heel andere plekken af. De inspiratie daar­ voor haal ik uit literatuur, gesprekken of iets uit het nieuws. Ik schrijf alle ideeën op in een schriftje om ze later te kunnen gebruiken.

Iets kan ook in de rij voor de kassa in de supermarkt ontstaan. Dan noteer ik het snel in mijn telefoon.”

Mooi Gelderland – Herfst 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen

Vergeefs protest Sinds kort houdt Den Tex zich ook bezig met politiek. “De gemeente Bronckhorst wil hier windmolens neerzetten. Maar je moet niet iets doen wat ten koste gaat van het landschap en zeker niet in deze prachtige omgeving. Zet ze maar in zee!” Na drie jaar vergeefs protesteren, besloot hij met een vriend de partij Bronckhorst Windturbinevrij op te richten. “Nu we een bedreiging zijn voor het zetelaantal van andere partijen, zie je dat we serieus genomen worden.”

25

GLK maakt Gelderland mooier door natuur en cultureel erfgoed in stand te houden. Achter de schermen creëren professionals de randvoorwaarden door onderzoek, beleidsontwikkeling en marketing.

onder meer bij de Tongerense Heide, en slaagde erin erfgoed veilig te stellen, waaronder kasteel en koetshuis Staverden, de Torck­school in Rozendaal, een kerkje in Heelsum, ’t Heidehuis in Schaarsbergen en molen Batenburg. De opengestelde kastelen kregen een poortfunctie voor de omliggende landgoederen en terreinen.

Meerjarenvisie: tussenbalans en vooruitblik

Vijf jaar geleden presenteerde GLK haar Meerjarenvisie 2016-2025. De kern­ woorden daarin: kwaliteit, interactie en financieel gezond. Halverwege de looptijd maken directieleden Peter van den Tweel en Theo Meeuwissen de balans op én kijken zij naar de komende jaren. “De kwaliteit van ons bezit blijft voorop staan, sommige zaken moeten sneller.” Tekst: René Bremer

26

Mooi Gelderland – Herfst 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen

Foto: Ton Rothengatter

‘Achterban deelt onze passie voor kwaliteit’

Professionalisering In 2016 constateerde de directie het al: het wordt steeds moeilijker financiering te vinden voor alle inspanningen. Zij nam in de meerjarenvisie verdere professionalisering en een bepaalde verzakelijking op, gericht op meer samenwer­king met derden en meer eigen inkomsten. De samenwerking kreeg de afgelopen jaren veel gezichten.

“We hebben omwonenden meer betrokken bij onze projecten. Ook profileerden we ons beter richting bestuurlijke instanties en zijn we partnerschappen met bedrijven aangegaan. Sterke interactie met bestaande en nieuwe donateurs zorgde voor meer maatschappelijk draagvlak.” Bij de doelstelling ‘meer eigen inkomsten’ speelt de groei van het donateursbestand (inmiddels staat de teller op ruim 49.000) een belangrijke rol.

Daarnaast leveren de zeven opengestelde kastelen een steeds grotere bijdrage. “Sinds de kastelen een poortfunctie hebben, zijn de bezoekersaantallen enorm toegenomen, uitgezonderd het coronajaar 2020.”

Landgoed Heerlijkheid Beek

De beide directieleden zijn er duidelijk in: alles en iedereen bij GLK is erop gericht de landgoederen, natuurgebieden, gebouwen en erfgoed in dezelfde staat of beter achter te laten voor komende generaties. “Onze passie ligt bij de kwaliteit van ons bezit en dat moet ook zo blijven.”

In de eerste vijf jaren van de meerjarenvisie heeft GLK inderdaad een flinke kwaliteitsslag gemaakt. Neem de herstelprojecten op de landgoederen Duno, Lichtenbeek, Mariëndaal, Biljoen en Rosendaal en het systematisch in kaart brengen van de kernkwaliteiten van alle terreinen. Of zie de digitale vastlegging van de museale collectie en de ontwikkeling van nieuwe presentatievormen.

GLK deed ook een aantal grondaankopen,

Genoeg uitdagingen Kortom, halverwege is er genoeg reden om tevreden terug te blikken. Tegelijk wachten er uitdagingen. Zo zal het personeelsbestand van GLK de komende jaren door pensionering van medewerkers behoorlijk veranderen. “Dit biedt ook weer nieuwe kansen en inzichten, waarbij het belangrijk is kennis en ervaring zorgvuldig aan nieuwe collega’s over te dragen.”

Daarnaast staan er tot 2025 herstelprojecten gepland op de landgoederen Hoevelaken, Landfort, Brakel en Mariëndaal en kasteel Ammersoyen. En ook wil GLK verder met het digitaal ontsluiten van haar collectie, het verbeteren van het binnenklimaat van de kastelen en de vernieuwing van de presentaties op de kastelen voor een divers publiek.

Meer urgentie En dat is nog niet alles. Want de toege­no­men urgentie van klimaat­verande­ring, biodiversi­ teits­verlies, stikstofoverschot en drukte in natuur­gebieden dwingt GLK tot een versnelling van voorgenomen maat­regelen.

Foto: Rob Schouten

GLK tot de kern

Peter van den Tweel (l) en Theo Meeuwissen (r)

Over de reductie van CO2-uitstoot zegt de directie: “Ons bosbeleid stellen we zodanig bij dat koolstof maximaal wordt vastgelegd. Voor het hout dat in het beheer vrijkomt, zoeken we duurzame toepassingen in meubels en constructies. We hebben geen contracten met biomassacentrales en gaan die ook niet aan.

Verder willen we naar 65% minder CO2-uitstoot van onze gebouwen in 2030 ten opzichte van 1990. Met de isolatie van de huizen, toepassing van nieuwe energiebronnen en de overstap naar elektrisch rijden zijn we hiermee al goed op weg.”

Over biodiversiteit: “Van ons huidige bezit gaan we een kleine duizend hectare opnieuw bekijken op mogelijkheden om de natuur robuuster te maken en het biodiversi­teits­ verlies te keren. Als bijdrage aan het Gelders Natuurnetwerk zullen we nieuwe terreinen aankopen waardoor we meer overgangen kunnen creëren voor flora en fauna en lokaal de waterhuishouding beter kunnen reguleren.”

Extensivering Als bijdrage aan het verminderen van de stikstofproblematiek gaat GLK aan de slag met haar pachters. “Op onze landbouwgronden streven we hoge natuurdoelstellingen na, die binnen de beheervisies voor onze terreinen passen. Ook maken we nieuwe afspraken over het gebruik van bestrijdingsmiddelen,

bemesting en een minder intensieve grondbewerking. We zullen grond aankopen om die extensivering mogelijk te maken.”

De toegenomen drukte in natuurgebieden, niet in de laatste plaats door corona, vraagt eveneens om een reactie. “Dat zo veel mensen de natuur herontdekken, is mooi. Met provinciale partners bekijken we hoe we de belangen van natuurliefhebbers en die van de natuur zelf in balans kunnen houden, door gebruikersgroepen die last van elkaar hebben te scheiden, en door zo nodig zelfs gebieden tijdelijk af te sluiten.”

Gedeelde passie Deze noodzakelijke versnelling van maat­ regelen maakt de financiële opgave nog een stukje groter, constateert de directie. “De verduurzaming en het aankopen van gronden kosten extra geld en we krijgen minder inkomsten uit bosbeheer. En dat in combinatie met onzekerheid over overheidsbijdragen.”

Gelukkig kan GLK bogen op een brede en betrokken achterban van donateurs en wel­ doeners. “Zij laten met periodieke en extra giften zien hoe belangrijk ze ons werk vinden.

Onze passie voor kwaliteit is ook hun passie.

We moeten zaken versnellen, maar het motto van de meerjarenvisie, Samen werken aan een mooi Gelderland, is gelukkig nog onverminderd van kracht.”

De stelling In het verlengde van dit artikel poneren we in de eerstvolgende Mooi Gelderland weer een stelling waarop u kunt reageren.

Mooi Gelderland – Herfst 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen

27

Mooi beeld

Herfstwandeling Het is weer tijd voor een stevige wandeling in de prachtig kleurende Gelderse bossen. De mooiste routes als u zelf op pad gaat, vindt u op www.glk.nl/routes Foto: Joyce Derksen (inzending Gelderse Natuurfotowedstrijd 2021)

28

Mooi Gelderland – Herfst 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen

Mooi Gelderland – Herfst 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen

29

Gelderse paden

Het complete en actuele overzicht van excursies en activiteiten kunt u raadplegen op www.glk.nl/activiteiten of in de gratis app van GLK.

Vier themawandelingen

Ontdek de kastelen

Foto: Ton Rothengatter

Deze maand verschijnt de nieuwe wandel­ gids De mooiste kasteelwandelingen in Gelderland, van schrijver Wim Huijser en routemaker Rob Wolfs. In de Week van het Landschap kunt u samen met een van de makers én een ervaren GLK-gids een viertal routes lopen! Onderweg hoort u de cultuurhistorische verhalen over het kasteel en het wandelgebied. Reserveer op tijd, want het aantal deelnemers is beperkt (vol is vol).

Huis Zypendaal Op ontdekkingstocht Tijdens deze rondgang door huis en park Zypendaal ontdekt u hoe de welgestelde huisbewoners vroeger leefden. In het park komt u op een paar bijzondere plekken!

Vooraf reserveren. > Zondag 31 oktober 12.00-17.00 uur Kosten: € 10, 4 t/m 18 jaar € 5; donateurs en Museumkaarthouders gratis Informatie: zypendaal@glk.nl Tickets: www.glk.nl/zypendaal

Zaterdag 23 oktober: kasteel Hernen Met Rob Wolfs en GLK-gids vanaf kasteel Hernen door het land van Maas en Waal, het gebied tussen Leur, Hernen en Bergharen (16 km)

Zaterdag 30 oktober: kasteel Cannenburch Met Rob Wolfs en GLK-gids vanaf kasteel Cannenburch (Vaassen) over de Veluwe langs sprengen en beken (13 km)

Foto: Rein de Jong

Reserveren Informatie en online reserveren: www.glk.nl/activiteiten

30

Woensdag 27 oktober: kasteel Doorwerth Met Rob Wolfs en GLK-gids vanaf kasteel Doorwerth over landgoed Duno en langs de randen van de Veluwe (14 km)

Mooi Gelderland – Herfst 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen

Overige excursies Naast deze speciale kasteelwandelingen kunt u ook deelnemen aan andere excursies die GLK dit najaar organiseert.

Informatie over het excursie­aanbod vindt u op www.glk.nl/activiteiten.

Kasteel Ammersoyen Rondje Ammersoyen Een rondleiding van zo’n 45 minuten langs de gracht van Ammersoyen, boordevol verhalen en leuke wetenswaardigheden over deze middeleeuwse burcht en zijn zeven eeuwen geschiedenis. Vooraf reserveren. > Elke donderdag t/m oktober 11.30 uur Kosten: € 5, 4 t/m 18 jaar € 4 Entree kasteel: € 12, 4 t/m 18 jaar € 5; donateurs en Museumkaarthouders gratis Informatie: ammersoyen@glk.nl Tickets: www.glk.nl/ammersoyen Kasteel Hernen De schatkamers van Gelderland Daag je tegenstander uit en speel het virtual-reality spel ‘De schatkamers van Gelderland’. Samen reizen jullie door de tijd en beleven jullie spelenderwijs het verhaal van onze mooie provincie. > 19 t/m 31 oktober 13.00-17.00 uur Kosten: € 10, 4 t/m 18 jaar € 5; donateurs en Museumkaarthouders gratis Informatie: hernen@glk.nl Tickets: www.glk.nl/hernen

Kasteel Cannenburch Glaskunst Expositie Liefhebbers van glaskunst kunnen dit jaar weer genieten van modern fonkelend glas in een rijk historisch decor. Het thema van de expositie in het kasteel en het naastgelegen Bouwhuis is ‘Glas natuurlijk . . . Kijken naar Kleur’. Vooraf reserveren. > 6 t/m 21 november 11.00-17.00 uur. Kosten: € 14, t/m 18 jaar gratis; donateurs en Museumkaarthouders € 2. Catalogus € 3. Informatie: cannenburch@glk.nl.

Tickets: www.glk.nl/cannenburch

Kasteel Doorwerth Appelbollen maken De oogsttijd was vroeger een drukke periode voor landman en huisvrouw. Help mee appels plukken en geniet met uw (klein-)kinderen van een zelfgemaakte appelbol! Terwijl de appeltjes in de oven zitten, is er een appel­ speurtocht door het kasteel. Vooraf reserveren. > 21 en 28 oktober 10.45 en 13.15 uur Kosten: € 16, 4 t/m 18 jaar € 9; donateurs en Museumkaarthouders € 5 Informatie: doorwerth@glk.nl Tickets: www.glk.nl/doorwerth Huis Verwolde Op stap met de gouvernante Verkleed als freules en jonkers trekken uw (klein-)kinderen samen met de gouvernante door het huis. Ze leren statig lopen, deftig drinken, sierlijk buigen. Na afloop krijgen ze iets te drinken en een stempel in hun ontdekkaart! Vooraf reserveren. > Woensdag 20 oktober 11.00 uur Kosten: kinderen 5 t/m 8 jaar € 10; kinderen donateurs en Museumkaarthouders € 5 Informatie: verwolde@glk.nl Tickets: www.glk.nl/verwolde

Foto: Hajo Kruijff

Exclusief op pad met de schrijvers!

Woensdag 20 oktober: huis Verwolde Met Wim Huijser en GLK-gids vanaf huis Verwolde (Laren) door het Achterhoekse landschap (11 km)

Alle geplande excursies en activiteiten in en om de kastelen zijn onder voorbehoud. Voor actuele informatie en het online reserveren van tickets kijkt u op www.glk.nl/activiteiten of op de webpagina van het betreffende kasteel.

Mooi Gelderland – Herfst 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen

Kasteel Rosendael Ontmoet de kasteelbewoners Kasteel Rosendael staat garant voor een leuk dagje uit voor jong en oud. Het park bezoekt u met de Beleef!platte­grond. Op het kasteel kunt u zomaar kasteelbewoners ontmoeten!

Vooraf reserveren. > Zondag 24 oktober 12.00-16.00 uur (park vanaf 11.00 uur) Entree kasteel en park: € 12, 4 t/m 18 jaar € 5; donateurs en Museumkaarthouders gratis Informatie: rosendael@glk.nl Tickets: www.glk.nl/rosendael 31

Pronkstuk De bekwame zilversmid die deze bokaal in de zeventiende eeuw maakte, liet zich wellicht door vruchten inspireren.

De meest voorkomende aanduiding van dit soort bekers is ananasbokaal. Maar of dit kunstwerk echt geïnspireerd is op deze tropische vrucht? Dat is nog maar de vraag.

Tekst: Jorien Jas – Fotografie: Hans Wijninga

Fruitige

bokaal

De bokaal stamt uit een tijd waarin de ananas bij ons nog lang geen alledaagse vrucht is. Wel wordt de exotische fruitsoort van verre geïmporteerd; volgens overlevering neemt Columbus in de zestiende eeuw de eerste ananas mee vanuit Zuid-Amerika. Pas twee eeuwen later lukt het om in ons land de eerste ananassen te telen. Nog een eeuw later is in de oranjerie van kasteel Biljoen een speciaal recept voor de teelt van ananasplanten in gebruik. In de kweekpotten gaat eerst een pinkdikke laag verse koemest. Daarna worden de potten gevuld met

een mengsel van duivenmest en bladaarde. Zo krijgen de vruchten een zachte smaak.

Terug naar het kunstwerk: niet iedereen herkent er een ananas in. Sommigen zien eerder druiven. In ons omringende landen worden dit soort bekers daarom ook wel druiventrosbokalen genoemd. Weer anderen zien er zelfs helemaal geen vruchten in.

Volgens hen is de decoratie van regelmatige bolle uitstulpingen gebaseerd op… water­ druppels! Hoe dan ook, deze vierhonderd jaar oude bokaal is een meesterwerk.

Retouradres: Geldersch Landschap & Kasteelen, Postbus 7005, 6801 HA Arnhem

Tegenwoordig is het kostbare zilverstuk te zien op huis Verwolde. Over de achtergrond is weinig meer bekend dan dat het afkomstig is van het dichtbijgelegen huis De Ehze.

Vermoedelijk komt de fruitige bokaal daar in de achttiende eeuw terecht. Welke omzwervingen hij daarvóór heeft gemaakt blijft, evenals de inspiratie voor de decoratie, vooralsnog in nevelen gehuld.

Bekijk de ananasbokaal op huis Verwolde: www.glk.nl/verwolde