Geldersch Landschap & Kasteelen
Mooi Gelderland Winter
2021
Jaargang 18 nummer 4
Gelders erfgoed en koloniaal verleden Nieuwe soorten, grote impact Beladen wereldprimeur op Heikamp
Van heinde en verre
Nummer 4
Thuisgevoel
Foto: Rob Schouten
De winter breekt aan. Het beeld dat ik daar altijd bij heb, is de natuur die in de ruststand komt en mensen die zich wat vaker terugtrekken in hun huis. Dat gevoel van rust en geborgenheid is fijn, zeker in deze soms roerige tijd met veel lief en leed en gevoelens van onveiligheid. Het doet me deugd dat we dit jaar weer een aantal mooie gebieden aan ons bezit hebben mogen toevoegen, zoals de landgoederen Hemelse Bergen en Pietersberg in Oosterbeek en een bos- en natuurgebied bij de Zwaluwenburg. We gaan hier een veilige omgeving creëren voor dieren en planten en zorg dragen voor het erfgoed, zoals we dat al meer dan negentig jaar doen. Een deel van onze natuur heeft een oorsprong elders. Denk maar aan de kastanjebomen die zijn meege nomen door de Romeinen. Exotische invloeden zijn ook aanwezig in veel van onze huizen en kastelen, in de vorm van kunst, meubilair en tal van andere zaken. Ook het geld voor de bouw of de verfraaiing van enkele kastelen komt van ver, bijvoorbeeld van voor malige plantages in overzeese gebieden. Sinds kort is er meer aandacht voor het Nederlandse koloniale en slavernijverleden en als GLK willen wij ook deze minder belichte kant van onze kastelen zichtbaar maken, het hele verhaal vertellen. We kunnen de geschiedenis niet herschrijven, maar er wel van leren. Het past in de missie om het erfgoed in alle aspecten levend te houden en door te geven aan volgende generaties. Op allerlei manieren willen we zo blijven bijdragen aan het thuisgevoel van dieren, planten én mensen in ons mooie Gelderland. In de wintermaanden, maar natuurlijk ook in de rest van het jaar. Het is fijn te zien dat u ons hierin steunt. Namens alle GLK-collega’s wens ik iedereen mooie kerstdagen.
10
GLK maakt koloniale sporen zichtbaar in kasteelpresentaties
Peter van den Tweel directeur-bestuurder Geldersch Landschap & Kasteelen
Colofon >>> Kwartaaltijdschrift van Geldersch Landschap & Kasteelen, Postbus 7005, 6801 HA Arnhem, T (026) 355 25 55, info@glk.nl, www.glk.nl. Oplage 55.000 exemplaren. Mooi Gelderland wordt gedrukt op FSC-gecertificeerd papier. Redactieraad: Louis van de Geijn, Herma van Eijk, Marjolein den Hartog, Jeanine Perryck, Theo Meeuwissen, Leo Cleiren, Ellen Hendrix, Jennie Burgers. Hoofdredacteur: Ine Haanappel. Eindredactie: René Bremer, tijdschrift@glk.nl. Vormgeving: Harald Slaterus. Nieuwe donateurs, afmeldingen, wijzigingen, bezorging tijdschrift: donateurs@glk.nl, T (026) 355 25 33.
Volg ons op Facebook GelderschLandschapKasteelen
Volg ons op Instagram gelderschlandschapkasteelen
2
Mooi Gelderland – Winter 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Winter 2021 4
Mooi & nieuw
6
Exoten in Gelderland
8 #GLK 9
Vroeger & nu
Bootje varen in het bos
10 Een ongemakkelijke geschiedenis
14
Nieuwe kansen voor de kleine valeriaan
13
Locatie GLK
Gebouwinspecties
14
Project onder de loep
Boost voor kleine valeriaan
16
Mooi meegenomen
17
Speuren & spelen
‘Een dam van takken!’
18 Radartechniek op Heikamp 20 Bijzondere donateur
Trouwheer Taco Willems
19
Dank u wel
22 Liefde voor het vak
Renske Ek, Paleis Het Loo
24 Mooi portret
René Arendsen
26 GLK tot de kern
Gebieden sluiten voor publiek?
28 Mooi beeld 30 Gelderse paden 32 Pronkstuk
22 Volg onze boswachters en kastelen www.glk.nl/ socialmedia
Perzische winterbloeier
Renske Ek, specialist exotische planten
24 René Arendsen ‘Trots zijn op prachtige kastelen’
Mooi Gelderland – Winter 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Coverfoto: De fazant is niet weg te denken uit het landschap. Toch ligt zijn oorsprong elders, in het gebied rond de Zwarte Zee. De Romeinen brachten hem mee naar onze streken. Tijdens een vroege sneeuwstorm kwam dit mannetje aangelopen, op een akker in Wageningen. Foto: Jeroen van Wijk.
3
Mooi & nieuw
Kijk voor meer informatie en actuele berichten ook op www.glk.nl
Donateurspas 2021 langer geldig
Foto: Hans Barten
Normaal gesproken ontvangt het overgrote deel van onze donateurs in november een nieuw donateurspasje voor het volgende jaar. Omdat GLK met haar donateursadministratie naar een nieuw systeem over gaat, worden de pasjes voor 2022 dit keer in januari toegestuurd. Tot die tijd is het oude pasje nog te gebruiken. Dank voor uw begrip.
Randwijkse Waarden in beheer bij GLK Sinds 18 oktober is GLK eigenaar van de Randwijkse Waarden aan de Nederrijn bij Heteren. Onze organisatie nam het stokje voor toezicht en beheer over van de Dekker Groep. Dekker won hier de afgelopen jaren zand en ontwikkelde het gebied in samenspraak met de lokale bewoners. Verschillende functies waaronder natuur en recreatie zijn daarbij gecombineerd. In het oog springende elementen zijn een aanlegsteiger voor bootjes, een vogelobservatiepunt, een visstek, een ruiterpad, diverse wandelpaden en enkele natuur eilandjes. Een steile oeverwand voor de oeverzwaluw en twee poelen voor amfibieën worden nog aangelegd. Voor wandelaars en natuurliefhebbers een bijzondere aanwinst!
Uitzonderlijk familiestuk terug op Rosendael Na een jarenlange restauratie is een Duits meubel van hoge kwaliteit weer in volle glorie te zien op kasteel Rosendael. GLK kreeg het achttiende-eeuwse familie stuk in 1999 geschonken. Bij het overlijden van de schenkster, jaren later, bleek ook dat een deel van haar erfenis besteed moest worden aan de restauratie ervan. GLK heeft hiervoor gezorgd en het resultaat is nu te bekijken in de tweede salon van het kasteel. Het meubel is in de oorspronkelijke staat hersteld en voor heel veel jaren veiliggesteld. www.glk.nl/rosendael
4
Mooi Gelderland – Winter 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Overdracht stichting Vrienden van Kastelen Stichting Vrienden van Kastelen is eigenaar van landgoed Gnadenthal bij Kleef. In 2008 deed voormalig eigenaar Baron van Hövell tot Westerflier een beroep op de vangnetfunctie van GLK. Hij had geen directe opvolging en wilde voorkomen dat zijn landgoed uiteen zou vallen door projectontwikkeling. Om die reden is in samenwerking met GLK deze stichting opgericht. Inmiddels heeft een lid uit een zijtak van de familie plaats genomen in het nieuwe bestuur, dat het beheer van het landgoed zonder GLK zal voortzetten. Het beheer is destijds in de doelstelling van de stichting vastgelegd, waardoor Gnadenthal behouden blijft voor de toekomst.
Heerlijke Super Speurdersdag op Hernen In de herfstvakantie beleefden onze SuperSpeurders een heerlijke middag op kasteel Hernen. In de omgeving van het kasteel konden de kinderen bijvoorbeeld dierensporen raden bij de boswachter, een ridderharnas passen en speuren naar letters die samen het woord vormden van een mysterieuze kasteelbewoner. Op de kasteelzolder beleefden ze het verhaal van de verdwenen hoektoren. Een geslaagde SuperSpeurdersdag! Zijn uw (klein)kinderen al Super Speurder? Meld ze aan en ontdek samen de natuur en kastelen van GLK: www.glk.nl/superspeurders
Eerder dit jaar vertelden we u over onze plannen om op kasteel Ammersoyen de resten van de authentieke brouwoven op te graven en een eigentijdse publieks presentatie van een middeleeuwse bierbrouwerij te realiseren. Inmiddels hebben we voor dit project ruim 60 duizend euro aan giften van donateurs ontvangen, en konden we beginnen aan de eerste fase van het project. Onder grote belangstelling legden archeologen eind oktober de brouwoven bloot. Aan de opgraving waren al veel voorbereidingen voorafgegaan: de plannen zijn besproken met de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, de Omgevingsdienst Rivierenland en archeologisch onderzoeksbureau RAAP. Op basis van het archeologisch onderzoek wordt nu gekeken hoe we de resten kunnen conserveren en hoe we ze kunnen integreren in de nieuwe publiekspresentatie
Foto: Marc Bolsius
foto: Ton Rothengatter
Middeleeuwse brouwoven blootgelegd
op kasteel Ammersoyen. Voor deze presen tatie is het budget nog niet rond. Helpt u ook mee met een gift? Alle beetjes helpen! www.glk.nl/bierbrouwerij 120.000 100.000 75.000 50.000 25.000
P.S. In 2022 wordt de SuperSpeurdersdag niet in het najaar gehouden, maar in juni. Meer informatie hierover volgt.
De kastelen beleven via een podcast Met een podcastserie van Beeldspieker zet GLK een mooie stap in het toegan kelijker maken van haar kastelen, in het bijzonder voor mensen met een visuele beperking. In onze museale kastelen is van alles te zien. Maar hoe beleef je dat als je visueel beperkt bent? Ferry Molenaar van Beeld spieker, zelf blind, bezoekt de zeven kastelen en stelt vragen aan enthousiaste kasteelmedewerkers en vrijwilligers. Zij beschrijven de locatie en doen zo beeldend mogelijk hun verhaal. In kasteel
Doorwerth bezoekt Molenaar bijvoorbeeld de historische keuken en de moestuin. In totaal maakt hij veertien afleveringen, twee van elk kasteel. De eerste zijn inmiddels te beluisteren via de bekende podcast platforms en daarnaast ook via www.beeldspieker.nl. De podcastserie past in de reeks van maat regelen die GLK neemt om de kastelen voor iedereen beter beleefbaar te maken. Zo heeft elk kasteel op www.glk.nl inmiddels een pagina over toegankelijkheid, met informatie over zaken als parkeren, toegangspaden en toiletten. Ook worden er allerlei bouwkundige
Mooi Gelderland – Winter 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
aanpassingen gedaan en voorzieningen zoals rolstoelen en krukjes aangeschaft. Dit alles is mede mogelijk dankzij uw bijdragen voor het programma ‘Open de poorten’. www.glk.nl/opendepoorten
5
Deze exoten geven
kopzorg Van heinde en verre komen planten en dieren in ons land terecht. De meeste verdwijnen in de anonimiteit. Andere halen de voorpagina’s, omdat ze niet of nauwelijks in toom te houden zijn. Wat merken de boswachters ervan? Tekst: Frans Bosscher De Romeinen brachten al konijnen, kastanje bomen en fazanten naar onze streken. Maar zo rond 1500, net nadat Columbus voet aan wal zette op het Amerikaanse continent, begonnen meer planten en dieren naar hier te komen. Eerst mondjesmaat, inmiddels is het bijna niet meer bij te houden. Soms zijn ze uitgezet voor de jacht of ontsnapt uit gevangenschap, zoals de nijlgans en de halsbandparkiet. Maar de meeste liften mee met reizende mensen en de massa’s goederen die vanuit alle windstreken naar hier worden verscheept en gevlogen. Op eigen gelegenheid hadden ze Nederland nooit bereikt. Ook komen er nieuwe soorten in Nederland terecht als gevolg van klimaatverandering.
Geen vijanden Van de meeste soorten die door mensen zijn meegenomen, vernemen we eigenlijk nooit meer iets, omdat ze het niet redden. De omstandigheden zijn simpelweg niet geschikt voor ze om te overleven. Maar een klein aantal – ongeveer één procent – zorgt voor fikse hoofdbrekens. In hun nieuwe leefgebied hebben ze geen natuurlijke vijanden, waardoor ze in aantal snel toe kunnen nemen. Ze verdringen de planten en dieren die hier van nature voorkomen. Vooral de afgelopen honderd jaar is het aantal exoten sterk gegroeid, niet alleen bij ons, maar wereldwijd. Exoten worden nu algemeen gezien als één van de grootste bedreigingen voor de biodiversiteit.
6
Mooi Gelderland – Winter 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Weinig soorten groeien zo hard als watercrassula
Met wortel en tak De boswachters van Geldersch Landschap & Kasteelen (GLK) zien de effecten dagelijks om zich heen. De meeste kopzorgen geeft watercrassula, een plant uit Australië die hier in vijvers en aquaria wordt gezet. Waar schijnlijk heeft iemand een keer genoeg
Foto: Maarten Zonderwijk
Moeflons op het Wekeromse Zand
gehad van zijn aquarium en het leeg gekieperd in de dichtstbijzijnde sloot. Je komt de plant overal in het land tegen, in vijvers, vennen, sloten en poelen. Weinig soorten groeien zo hard als de watercrassula, ook in de winter. Zonder ingrijpen legt hij dikke, verstikkende tapijten op het water. Japanse duizendknoop is al net zo’n lastpak. In de negentiende eeuw haalde een botanicus hem naar Leiden en nu komt hij in heel Europa voor. Hij is niet kieskeurig wat grondsoort betreft en groeit snel via wortelstokken en afhangende takken die aanslaan. Niet alleen verdringt hij inheemse planten, zijn wortelstokken zoeken ook hun weg in barsten en scheuren in muren, en ontwrichten funderingen. Om van watercrassula en duizendknoop af te komen, is er maar één optie: met wortel en tak verwijderen. Er mag geen snipper achterblijven, want dan grijpt de ellende meteen weer om zich heen. Dat zijn grote en kostbare operaties.
Foto: Armand Fanchamps
gen
Op landgoed Rosendael hebben gele maskerbloemen een bloemrijk hooiland in bezit genomen
Grond afgraven Minder verspreid, maar minstens zo bewer kelijk als je ze in je terrein hebt, zijn de gele maskerbloem en de basterdschroeforchis. De eerste is afkomstig uit berggebieden in Amerika. Na een tussenstop in Schotland is de plant op het Europese vasteland terechtgekomen, onder meer op landgoed Rosendael. Tienduizenden maskerbloemen hebben daar een ooit bloemrijk hooiland overgenomen. Op landgoed Hagen verdringt de basterdschroeforchis andere soorten. Ook deze planten vergen een rigoureuze aanpak: de grond moet volledig worden afgegraven. Bospest Een soort die boswachters al veel langer bezighoudt, is de Amerikaanse vogelkers. In de crisisjaren voor de Tweede Wereldoorlog werd deze struik grootschalig aangeplant, samen met naaldhout. Waar geen rekening mee was gehouden, is de enorme verspreidingssnelheid door de grote hoeveelheden bessen. Die bessen worden ook nog eens niet gegeten, ze zijn giftig. Omdat je er nauwelijks vanaf komt, heeft de struik de bijnaam ‘bospest’ gekregen. Sinds de jaren vijftig proberen boswachters met loonwerkers en vrijwilligers hem weg te krijgen. Maar hij lijkt onuitroeibaar. Rivierkreeft De Amerikaanse rivierkreeften bezorgen minder werk, maar hebben een verwoestend effect op onze natuur. Door hun komst is de Europese rivierkreeft vrijwel volledig verdwenen. De Amerikaanse soort bracht ziektes mee, die voor de inheemse soort Mooi Gelderland – Winter 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
fataal zijn. Alleen in de vijvers op landgoed Warnsborn komen Europese rivierkreeften in ons land nog voor. De geïsoleerde ligging van de vijvers kan weleens de redding zijn van deze laatste exemplaren. Alle reden om er zuinig op te zijn. Moeflon en wolf Een geval apart zijn de moeflons. Een aantal van deze schapen, ooit van de schrale heuvels van Corsica en Sardinië naar de Hoge Veluwe gehaald voor de jacht, verhuisde in 1975 naar het Wekeromse Zand om hun toeristische waarde: recreanten vinden het leuk ze in het wild te zien. Door hun status als ‘exoten’ mogen ze niet in de vrije wildbaan en lopen ze achter rasters. Ze hebben nu te maken met de de terugkeer van de wolf. Deze soort is beschermd en dus wil en kan GLK het natuurlijke proces niet verstoren. Het mogelijk verdwijnen van de moeflon zou wel jammer zijn voor het publiek, gezien de grote belangstelling voor excursies naar deze schuwe dieren.
Amerikaanse rivierkreeft verdringt Europese soortgenoot
7
#GLK
Social media wall Jan Nathan Rozendaal
Dat was heerlijk wandelen vanmorgen met de hond! #zonsopkomst #mist #veluwe #ervaarelburg #glk
karinvessen Last friday, a walk around het Wekeromse Zand. De heide is nog niet helemaal uitgebloeid. #gelderschlandschap #visitveluwe #perfectinstaclicks #wekeromsezand #mooiholland
nataljalifehappened Day two hundred and eighty eight 2021. Geldersch Landschap en Kasteelen. Op stap met de boswachter in het prachtige Eerbeek. #superspeurder #glk #gelderschlandschapenkasteelen
Joop Huttinga Vandaag zag ik deze twee #meriansborstel op #staverden #glk
CollectieGelderland Wist je dat een deel van de collectie van @HuisZypendaal @glk online te zien is op #collectiegelderland? Met onder meer #kunst, portretten, bijzonder bestek en tekeningen van #Zypendaal is het een gevarieerde collectie.
Ridders van Gelre
Carla_meester Great spotted woodpecker. Grote bonte specht. #birdsofinstagram #visitveluwe #buitengewoon_gld #gelderschlandschap #vogelfotografienederland #grotebontespecht #greatspottedwoodpecker
8
bvmeegdenburg IJskristallen in kasteeltuin Neerijnen #ijskristallen #lingestreek #buitengewoon_ gld #vroegevogels_bnnvara #winterfotografie #natuurinnederland #gelderschlandschap
Mooi Gelderland – Winter 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Het is een dag vol nieuws over de rijke Gelderse geschiedenis. Mooi nieuws ook! De resten van kasteel Overhagen bij Velp zijn teruggevonden.
Vroeger & nu
Foto: Bibliotheek Gelderland
1935
Bootje varen in het bos Samen met een vriendje of een van je ouders in een grappig bootje varen, op een vijver midden in het bos. Dat moet een bijzondere ervaring zijn geweest voor kinderen van een jaar of acht! Ooit kon het op landgoed De Dellen.
uitbreiden, werd het lot van het ‘bootje varen’ definitief bezegeld. Alle gebouwen in de buurt, inclusief Het Meinhuis, werden aangekocht en vervolgens afgebroken. Het lege bassin bleef gespaard, maar raakte overwoekerd door planten en struiken. Begin deze eeuw onderkende GLK het cultuurhistorische belang van de voormalige bootjesvijver: een tastbare herinnering aan de begintijd van massatoerisme op de Veluwe. Omliggende bomen werden gekapt en braamstruiken verwijderd. Door een hekwerk
Mooi Gelderland – Winter 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
kunnen wandelaars het bassin tegen woordig wel zien liggen, maar ze mogen er niet bij komen. Want waar ooit talrijke kinderen een vrolijke middag beleefden, leven nu hagedissen.
>
Het Noord-Veluwse landgoed bij Epe is het oudste bezit van GLK. De nog maar net opgerichte stichting Het Geldersch Land schap kocht het in 1929 van de erfgenamen van Cornelis Sebastiaan Buys Ballot, zoon van de beroemde weerkundige. Het ging om een groot deel van het oorspronkelijke landgoed. In de jaren daarna lukte het ook om de andere delen te verwerven. In het bos vlak bij Heerde liggen de restanten van een bootjesvijver. Die vijver dateert uit de jaren dertig van de vorige eeuw. Lambertus van den Burg exploiteerde toen een café-pension, Het Meinhuis, met speeltoestellen en een waterbassin. Het was de tijd waarin het toerisme op de Veluwe goed op gang kwam. Dagjesmensen en schoolkinderen uit de omgeving kwamen graag ‘bootje varen’. Er reden zelfs speciale bussen vanuit Heerde. Na de Tweede Wereldoorlog liep de populari teit van deze Veluwse attractie snel terug. En toen het Ministerie van Defensie ook nog het naastgelegen schietkamp Oldebroek ging
2021
Wandelen op landgoed De Dellen? Kijk op www.glk.nl/dedellen
9
Erfgoed met een koloniaal verleden
Een ongemakkelijke geschiedenis Ongemakkelijk én onderbelicht. Zo kun je de relatie tussen veel Gelders erfgoed en het koloniale en slavernijverleden gerust noemen. Ook GLK beheert erfgoed met zichtbare en onzichtbare sporen van dat verleden. Steeds meer wekt de organisatie die koloniale geschiedenis tot leven. Tekst: Claudia Dekkers - Fotografie: Dies Goorman
Conservator Jorien Jas windt er geen doekjes om. “Onze kastelen en landhuizen zijn op het eerste gezicht plekken van pracht en praal, maar er kleven ook andere aspecten aan. We willen het complete verhaal vertel len, ook om ervan te leren. De koloniale tijd is een deel van onze geschiedenis waar we tegenwoordig met een andere blik naar kijken. We verstoppen die aspecten niet, we proberen ze juist zichtbaar te maken voor bezoekers.” Slavernij heeft een lange, wereldwijde geschiedenis waarin ons land ook zeker een rol heeft gespeeld. Grachtenhuizen, maar ook buitenplaatsen, landhuizen en kastelen werden mede dankzij de in de koloniën
vergaarde inkomsten gebouwd of verfraaid. Jorien: “Lange tijd dachten we dat dat vooral in de grotere handelssteden speelde, maar dat is niet zo. Ook in onze huizen en kastelen zijn sporen te vinden, bijvoorbeeld op Zypendaal, Rosendael, Cannenburch en Verwolde.” Tastbaar bewijs Een van de meest tastbare bewijzen is het portret van Anna Margaretha (17031775), vrouwe van Cannenburch, met haar zwarte bediende die ‘le petit Housard’ werd genoemd. Gelukkig is het portret er nog, vertelt Jorien: “Voordat we kasteel Cannenburch in bezit kregen, scheelde het weinig of de familieportretten waren
weggehaald. De toenmalige directeur van GLK heeft zich ervoor ingezet dat de portretten op het kasteel bleven.” Wat we uit de archieven over de kleine Housard weten, is onder meer dat er voor hem een manteltje van vossenbont en nieuwe laarsjes zijn gekocht. “Deze jongen werd deftig in de kleren gestoken. Je ziet dat hij een bijzondere positie had ten opzichte van het andere personeel. Dat kom je op meer plekken tegen. Je kunt niet zeggen dat de bedienden uit de koloniën onderdeel waren van het gezin, maar ze werden ook niet weggestopt. Integendeel, men pronkte met hen, zoals op dit schilderij.” Scholingsdag rondleiders Heel veel meer van dit soort materiële sporen zijn er niet, reden waarom GLK ook communicatiemiddelen inzet. Jorien: “We maken het koloniale verleden zichtbaar in onze kasteelinformatie, het liefst zo toegankelijk mogelijk. In de audiotours nemen we bijvoorbeeld de positie van de zwarte bediende mee. In de keuken komt het verhaal van het personeel tot leven. Over de standenmaatschappij, onderdrukking en uitbuiting kunnen we nog meer vertellen.” In 2022 organiseert GLK samen met Erfgoed Gelderland een scholingsdag voor vrijwilligers en kasteelmedewerkers over het slavernijverleden. “Het is belangrijk dat de rondleiders de verhalen kennen en uitdragen. Dit zouden we eigenlijk al in 2020 doen, maar door corona moesten we dit meermaals uitstellen.”
‘Belangrijk dat de rondleiders de verhalen kennen en uitdragen’
10
Mooi Gelderland – Winter 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Margaretha Elisabeth Sophia van Stepraedt (1675-1726), geportretteerd met een bediende. Het portret hangt in een betimmering in kasteel Cannenburch. Haar dochter, Anna Margaretha van Renesse, gaf met haar echtgenoot Frederik Johan van Isendoorn hiervoor halverwege de achttiende eeuw de opdracht. Foto: Rein de Jong
Mooi Gelderland – Winter 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
11
Meer verhalen delen Langzaam worden de vruchten hiervan zichtbaar. Jorien noemt als voorbeeld het project ‘Sporen van Slavernijverleden in Gelderland’ waaraan GLK heeft meegewerkt. Historici Ineke Mok en Dineke Stam deden onderzoek naar mensen, plaatsen, kastelen en gebeurtenissen die een relatie hebben met het slavernijverleden. Ze tekenden tientallen verhalen op, waarvan er zes verweven zijn met erfgoed van GLK. “Wat we weten, danken we aan historici als Ineke Mok en ook Bert Koene. Hopelijk krijgt dit navolging. Want hoe meer onderzoek, hoe meer verhalen om te delen.”
Kasteel Cannenburch: de kleine Housard Anna Margaretha van Renesse, vrouwe van kasteel Cannenburch, staat op dit schilderij afgebeeld met een jongen. ‘De kleine Housard, die de pech heeft zwart te zijn’, zo omschrijft zij hem in haar kasboek. De jongen is deftig gekleed in de kleuren van het familiewapen, wat erop wijst dat de familie hem als bezit beschouwde. Een jongen als hij, van de andere kant van de wereld, met zo’n afwijkend uiterlijk – dat is iets bijzonders in de achttiende eeuw. Anna Margaretha is trots op hem, anders zou ze zich niet met hem laten portretteren.
Niet stilgezeten In de afgelopen jaren werd het slavernij verleden onderwerp van publiek debat, mede door de Black Lives Matter-beweging. Jorien: “Ook in de museale wereld is er steeds meer aandacht voor dit maatschappelijke thema. Grote musea als het Mauritshuis en het Rijksmuseum wijdden er tentoonstellingen aan. Maar ook kleinere, zoals Museum van Loon in Amsterdam.” GLK heeft evenmin stilgezeten, alhoewel Jorien al veel verder had willen zijn. “Op de achtergrond zijn we hier al enkele jaren mee bezig. Voor ons is het heel belangrijk om eerst de geschiedenis van ons erfgoed te kennen, voordat we ermee naar buiten treden. Het lastige is dat onze organisatie niet de middelen heeft om zelf onderzoek te doen, dus motiveren we anderen om dat te doen of gaan samenwerkingsverbanden aan.”
Andere lading Wat ook helpt, is dat de verhalen over de koloniale aspecten aan het GLK-erfgoed breder worden opgepikt. Jorien zette de theaterstichting Reframing HERstory bijvoorbeeld op het spoor van de slavin Anna van Vossenberg. Haar geschiedenis is verbonden aan Arnhem en aan huis Zypendaal. Dit resulteerde in een muziek- en dansvoorstelling, geïnspireerd op het leven van Anna. “Ik vind het mooi dat verhalen een
Huis Zypendaal: Anna van Vossenburg De geschiedenis van Anna is verweven met die van de Arnhemse regentenfamilie Brantsen. In de acht tiende eeuw zijn de Brantsens medeeigenaar van verschillende plantages in Suriname, waaronder de plantage Vossenburg waar Anna in slavernij wordt geboren. In 1727 komt zij naar Arnhem. Ze gaat bij de Brantsens in de Bakkerstraat wonen. Waarschijnlijk vertoeft ze geregeld op huis Zypendaal, eigendom van andere leden van de familie Brantsen. Anna verkrijgt haar vrijheid, maar blijft wel tot haar overlijden bij de Brantsens in dienst. Lees het vierdelige verhaal op www.mijngelderland.nl (zoekterm Anna van Vossenburg)
Meer informatie: www.mijngelderland.nl/inhoud/specials/sporen-van-slavernijverleden 12
Mooi Gelderland – Winter 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Kasteel Rosendael: Quaco Quaco is de hoofdpersoon in het eerste stripverhaal over het Nederlandse slavernijverleden. Hij heeft echt bestaan. Omstreeks 1770 wordt hij als (ongeveer) achtjarige jongen ontvoerd in Guinee en als slaaf verscheept naar Suriname. De Schots-Nederlandse kapitein Stedman neemt hem in 1777 mee naar Bergen op Zoom waar Quaco zijn vrijheid verkrijgt. In 1780 komt hij in dienst bij de familie Torck van Rosendael, die hem ‘swarte Willem’ noemt. Hij werkt twaalf jaar op kasteel Rosendael. Nadat hij daar om onbekende redenen wordt weggestuurd, monstert hij aan op een VOC-schip naar Batavia. Lees het verhaal van Quaco op www.mijngelderland.nl (zoekterm Quaco)
lading krijgen die wij er in onze kasteelmusea zelf niet aan kunnen geven. In dit geval een kunstzinnige uiting.” Samenwerking De conservator denkt dat er nog veel te ontdekken is. “In de Gelderse landhuizen en kastelen heeft zich ongetwijfeld meer afgespeeld dan we nu weten. Er zijn nog veel verhalen te vertellen, op meer manieren dan we nu doen en vanuit verschillende invalshoeken. We willen hiervoor graag samenwerken met onderzoekers en organisaties. Op die manier kan ook het slavernijverleden een goede plek krijgen in de geschiedenis van het Gelders erfgoed en in de verhalen van onze huizen en kastelen.”
Locatie GLK
Wilt u overnachten in een historisch erfgoed? GLK verhuurt markante vakantie woningen zoals het oude sluishoofd bij de Ruïne Batenburg, het koetshuis Verwolde in Laren, het boswachtershuis Boslust op landgoed Zwaluwenburg bij Elburg, het poorthuis van kasteel Doorwerth en twee vakantiehuizen in Gorssel. Boek uw (fiets)vakantie via www.buitenlevenvakanties.nl.
‘Je voelt gewoon de historie!’ Dankzij de goede staat van onderhoud schitteren onze kastelen en andere monumentale gebouwen in het landschap. Een belangrijke rol is hierbij weggelegd voor Monumentenwacht Gelderland. Tekst: René Bremer – Fotografie: Rob Schouten
Dion Wiegers en Dinand van de Brink inspecteren het dak van kasteel Rosendael
Als erfgoedeigenaar doet GLK er alles aan haar gebouwen in goede staat van onderhoud te houden. Soms is daaraan ook een inspectieplicht verbonden, maar GLK kiest ervoor om haar grote huizen en kastelen standaard elk jaar of tweejaarlijks te controleren. Menno Tillema, hoofd Bouwkunde: “Een bewuste keuze, omdat inspectie in onze ogen wezenlijk bijdraagt aan de kwaliteit van het erfgoed.” Aanbevelingen De bouwkundige inspecties worden verricht door Monumentenwacht Gelderland. “Sinds onze oprichting, in 1979, werken we al voor
GLK en daarnaast zijn we ook actief voor andere erfgoedeigenaren”, zegt teamleider inspecteurs Dick Wichers. Bij een inspectie wordt een gebouw tot in detail bekeken. Wichers: “We lopen alles na, van fundering tot en met het dak en alles daar tussenin. Als er een dakpan losligt of een lei beschadigd is, dan lossen we dat ter plekke op.” Maar het belangrijkste zijn de rapportages met aanbevelingen die na elke inspectie worden opgeleverd. “De eigenaar kan daarop zijn onderhoudsplan bepalen. Het is mooi om bij volgende inspecties de resultaten daarvan te zien!”
Mooi Gelderland – Winter 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Half woord genoeg De samenwerking met GLK is volgens Wichers ‘hartstikke goed’. “Onze contacten met de mensen van Bouwkunde zijn informeel. We kennen elkaar van haver tot gort en meestal hebben we aan een half woord genoeg.” Voor hemzelf springen de inspecties van de kastelen eruit: “Je voelt gewoon de historie als je bijvoorbeeld op kasteel Rosendael aan het werk bent. Cannenburch is ook mooi. Dat is echt zo’n pronkkasteel waar je op zolder de bijzondere verhalen van vroeger kunt beleven.”
13
Project onder de loep
Grote boost voor kleine
valeriaan
14
Mooi Gelderland – Winter 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Voor natuurherstel zijn niet altijd forse maatregelen nodig. Soms is een subtiele actie voldoende om een kwijnende soort te behouden. Zoals bij de zeldzame kleine valeriaan op de Noord-Veluwe, waar GLK samen met Nijmeegse onderzoekers de voortplanting een handje hielp. Ecoloog Peter Verbeek: “Ruim honderd pollen en zo’n duizend zaden, dat moet de populatie een boost geven!”
Afstanden te groot Geraedts riep de hulp in van Peter Verbeek van ecologisch adviesbureau Natuurbalans uit Nijmegen. Hij heeft veel ervaring met
het vermeerderen van bijna verdwenen akkerplanten. We spreken hem in zijn kantoor op de campus van de Radboud Universiteit. “Het probleem met de kleine valeriaan in het Wisselse Veen is de bestuiving”, zegt hij. “Er zijn maar een stuk of vijf natuurlijke groeiplaatsen met of alleen mannelijke, of alleen vrouwelijke planten. De afstanden tussen de groeiplaatsen zijn te groot, waardoor er nauwelijks bestuiving plaatsvindt.”
André de Bonte: ‘Met deze methode kunnen we ook andere bedreigde soorten redden’
Planten en zaaien In oktober dit jaar gingen de pollen en het gewonnen zaad op transport naar het Wisselse Veen. Verbeek: “We hadden weinig mannelijke planten, dus die moesten we goed verdelen. Ze staan nu in kleine groepen, met een mannetje in het midden en een aantal vrouwtjes daaromheen. Dat maakt de kans op insectenbestuiving het grootst. We hebben niet meteen alles terug geplant. Mocht het ergens misgaan, dan hebben we zo nog wat achter de hand.” Ecoloog André de Bonte begeleidt het project vanuit GLK: “De pollen hebben we grotendeels bij de bestaande groeiplekken neergezet. Op de nieuw ingerichte gedeeltes kozen we voor zaaien. Gevoelsmatig is dat beter, want de natuur selecteert dan zelf waar het wel of niet past. Al met al heb ik er vertrouwen in dat de kleine valeriaan zich in het Wisselse Veen weer helemaal zal gaan thuis voelen.”
Bestuiven met kwastje Het probleem ter plekke oplossen, was volgens Verbeek geen optie. Maar hij verzon een list. In 2020 werden in het voorjaar, de tijd waarin de planten bloeien en de mannen goed van de vrouwen zijn te onderscheiden, in het gebied stekjes verzameld. Vervolgens zijn deze op de campus in Nijmegen in een kas opgekweekt tot pollen. “Dat ging verrassend goed. Een jaar later hadden we een tafel vol potten met bloeiende valerianen. Die hebben we met een kwastje bestoven en dat leverde veel zaad op!”
Soorten redden Hij baseert dat vertrouwen op eerdere ervaringen bij Landschap Overijssel, waar dankzij opkweken, terugplaatsen en zaaien een bedreigde soort als heidemelkviooltje op voormalige groeiplaatsen is teruggekeerd. “Met deze methode kunnen we dus wellicht in de toekomst ook andere bedreigde soorten redden. Het is zeker voor herhaling vatbaar.”
Foto: Irma Huisman
Foto: Irma Huisman
Sinds GLK in 1993 in het Wisselse Veen met grootschalig natuurherstel begon, is de botanische kwaliteit er flink toegenomen. Door de voedselrijke bovengrond af te graven en de waterafvoer op de voormalige landbouwpercelen te verminderen, werd de ware aard van het gebied weer zichtbaar: een nat veengebied met een grote rijkdom aan plantensoorten. Langzaam keren ook de karakteristieke soorten van schraal grasland en blauw grasland terug. Hetty Verstraaten, een van onze inventarisatievrijwilligers, ontdekte zelfs enkele exemplaren van de verloren gewaande kleine valeriaan. Ecoloog Wim Geraedts constateerde echter dat de plant zozeer was teruggedrongen naar slootrandjes en bermen dat hij niet in staat was op eigen kracht het heringerichte natuurterrein verderop te bereiken. Elders op de Veluwe is de plant al zo goed als verdwenen.
Foto: Rob Voss
Tekst: Hans van den Bos
Peter Verbeek met zaaisel van kleine valeriaan Mooi Gelderland – Winter 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
15
Quaco - Leven in slavernij Het eerste stripalbum over het Nederlandse slavernijverleden vertelt het waargebeurde verhaal van Quaco. Rond 1770 werd hij ontvoerd door mensenhandelaren. Na veel omzwervingen kwam hij in 1780 als ‘swarte Willem’ in dienst op kasteel Rosendael, waar hij twaalf jaar heeft gewerkt. Quaco – Leven in slavernij 80 pagina’s | € 9,95 Te koop in de boekhandel en stripspeciaalzaken en online via www.quaco.info en www.uitgeverijLshop.nl In samenwerking met Uitgeverij L geeft Mooi Gelderland tien exemplaren weg.
I N E K E
M O K
•
E R I C
H E U V E L
QUACO
Tijdens ‘Cannenburch in kerstsfeer’, van 10 tot en met 30 december, zijn de vertrekken van het kasteel extra sfeervol ingericht. De kasteelwinkel en de landwinkel op het voorplein zijn ook open. En in restaurant Bij Maarten in ’t Koetshuis kunt u genieten van warme chocomel of glühwein. Komt u ook? Een verhaal uit het Nederlandse slavernij-verleden Vooraf reserveren. www.glk.nl/cannenburch
INEKE MOK • ERIC HEUVEL
Mooi meegenomen
Ansichtkaarten Cannenburch
Quaco is nog maar een kind als hij rond 1770 op brute wijze wordt ontvoerd door mensenhandelaren. Na een lange voettocht wordt hij verkocht aan de kapitein van een slavenschip. Daar weet Quaco de ontberingen aan boord te doorstaan en komt hij uiteindelijk in Paramaribo terecht op het erf van de rijke planter en bestuurder Walter Kennedy. Quaco wordt Kennedy’s loopjongen en wordt later uitgeleend aan legerkapitein John Gabriel Stedman, die ten strijde trekt tegen de marrons (gevluchte slaven). Quaco moet mee en wordt onderweg geconfronteerd met het harde leven op de plantages. De militaire missies brengen Quaco in gewetensnood en dan dreigt hij ook nog zijn grote liefde Afua te verliezen.
Bij besteding van € 10 of meer in de kasteel- of Quaco heeft echt bestaan. Hij was een van de miljoenen Afrikanen die slachtoffer werden landwinkel tijdens ‘Cannenburch in kerstsfeer’ krijgt u van de trans-Atlantische slavenhandel. Zijn levensverhaal is onder meer gebaseerd op het geïllustreerde verslag van John Gabriel Stedman over zijn tijd als legerkapitein in Suriname.
bij inlevering van de bon een set van vijf ansicht kaarten ter waarde van € 6,25 cadeau.
LEVEN IN SLAVERNIJ
quaco_sc_v01.indd 1
16
16-08-19 10:39
MOOI MEEGENOMEN
MOOI MEEGENOMEN
Bij winkelbesteding vanaf € 10
Mail Quaco
10 t/m 30 december 2021
naar tijdschrift@glk.nl
1 gratis set ansichtkaarten
en maak kans!
Mooi Gelderland – Winter 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Speuren & spelen
grafie: Rob Schouten
Tekst: Marjolein den Hartog – Foto
‘Een dam van dikke takken!’ Waar zijn we? Bram: “Op landgoed Mariëndaal bij Arnhem. Leuk, met al dat water!” Waarom? “Je kunt hier visjes vangen, steentjes zoeken, dammen bouwen…” Al visjes gezien? “Nee, misschien is het niet diep genoeg. Ik heb met een stok op de bodem gevoeld. Maar er zit niks.” En nu? “Een dam bouwen van dikke takken! Alleen zitten er nog gaten tussen, het water stroomt erdoor. Die ga ik opvullen met takjes en zand.” Je coolste ontdekking ooit? “Op vakantie zag ik een regenboogvis. Die naam heb ik zelf verzonnen. Hij glinsterde en had heel veel mooie kleurtjes!”
ind al Is uw (klein)k er? SuperSpeurd n n de natuur e Ontdek same LK! kastelen van G l/ a www.glk.n Aanmelding vi ers superspeurd
Heeft u ook (klein)kinderen die net zoals Bram Groenen (7) graag in het bos spelen of kastelen bezoeken? Mail naar tijdschrift@glk.nl en maak kans op een reportage in Mooi Gelderland. De foto’s krijgt u van ons cadeau! Mooi Gelderland – Winter 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
17
Waardevolle sporen op een beladen plek In Heikamp, een bosgebied van GLK ten noorden van Arnhem, liggen veel resten van een Flugabwehrkanone (FLAK), een Duits luchtafweersysteem uit 1942. Voor dit systeem werd voor het eerst radartechniek gebruikt. Een terrein vol herinneringen aan een nare periode én een belangrijke primeur. Tekst: Maaike Kuyvenhoven
De FLAK-stelling in Heikamp, gelegen aan de A12, was een van de vier luchtafweersystemen die de Duitsers bouwden, ter bescherming van het toenmalige vliegveld Deelen. Tegenwoordig moet je ter plekke weten waar je moet kijken, anders loop je er gemakkelijk langs. De resten van de FLAK liggen op en net onder het maaiveld en zijn begroeid. De kenner ziet onder meer muurtjes en loopgraven. 18
Grootste waarde immaterieel Voor het luchtafweersysteem werd een nieuwe techniek gebruikt. Als er een vijandelijk vliegtuig in de buurt was, pikte het geheime Duitse peilstation Teeroosen op de Veluwe dat op met radar. Van daaruit gingen de coördinaten richting de Diogenesbunker op Heikamp, waar het ‘schiet-nu’-signaal aan de FLAK-stelling werd doorgegeven en de schoten automatisch werden gelost. Mooi Gelderland – Winter 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Met radar opgevangen coördinaten werden doorgegeven aan de FLAK-stelling
De geultjes voor de draden die het signaal doorgaven, zijn nog altijd zichtbaar. De grootste waarde van dit erfgoed is immaterieel. Ciska van der Genugten, specialist natuur- en cultuurhistorie: “Dankzij dit innovatieve systeem was het voor de eerste keer mogelijk vliegtuigen te volgen die je niet zelf kon zien. Ook kon je met radar de eigen vliegtuigen en die van de andere partij uit elkaar houden. Deze plek brengt nare
herinneringen met zich mee, maar is waardevol vanwege de rol die radar heeft gespeeld in de verdere ontwikkeling van de luchtvaart.”
Foto: Floor ten Brink
Van internationaal belang Een ogenschijnlijk klein experiment op Heikamp blijkt dus een wereldwijde impact te hebben gehad. Van der Genugten: “In tijden van oorlog kunnen innovaties heel snel gaan en vinden er ontwikkelingen plaats waar we daarna ook nog heel veel aan hebben. Dezelfde radartechniek die hier is gebruikt, helpt piloten tot op de dag van vandaag om te kunnen navigeren, vlak na elkaar te landen, op te stijgen enzovoort. Daarom is dit object van internationaal belang.” Ruïne van een van de gebouwen
stond er dus al voordat het bos eromheen werd aangeplant. Van der Genugten: “Juist in de winter kun je zien hoe mooi deze eik zich heeft vertakt.” De FLAK-stelling in haar oude glorie her stellen, is vrijwel onmogelijk. GLK heeft Heikamp sinds 2008 in bezit en richt zich op het behoud van de bodem, zodat onderzoek naar de inhoud altijd mogelijk blijft. Van der Genugten: “We rijden zo min mogelijk met zwaar materieel in dit gebied en kwetsbare Foto: Floor ten Brink
Amerikaanse eik Doordat de overblijfselen van de FLAK-stelling grotendeels in de bodem liggen, zijn ze lastig te zien én te herstellen. Wel goed zichtbaar is de Amerikaanse eik, die pal naast de resten van het wachthuisje de ingang naar de stelling markeert. Waarschijnlijk is deze boom er speciaal voor geplant. Hij heeft precies de goede leeftijd en staat op een significante plek waar verder geen Amerikaanse eiken voorkomen. De kroon van de boom begint zo’n tweeënhalve meter boven de grond. Hij
Nog zichtbare loopgraaf
Foto: Michel Molenaar
delen zetten we af met rood-wit lint. Stel je voor dat er een boom omvalt, dan neemt die het halve bodemarchief mee in zijn kluit, dus dat moeten we voorkomen.” Ordentelijk achtergelaten Het scheelt dat er geen drommen wandelaars afkomen op Heikamp. Dat is goed voor de overblijfselen en ook voor de natuur. Het is moeilijk voor te stellen dat hier tussen 1942 en 1945 continu 150 man rondliep. De FLAKstelling werd dag en nacht bemand. Eromheen lagen slaapbarakken, munitiedepots, een kantine, sanitair en administratiekantoren. Bij vertrek in 1945 hebben de Duitsers vrijwel alle spullen meegenomen. Na de oorlog zijn de gebouwen afgebroken en is er bos geplant. Van der Genugten: “We weten nog niet wie dat heeft gedaan. Maar het heeft er wel voor gezorgd dat het terrein in vrij goede conditie is behouden.”
De Amerikaanse eik die de ingang naar de stelling markeerde
Mooi Gelderland – Winter 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
19
Bijzondere donateur
‘Kasteel Rosendael is een beetje Taco’ De kastelen van GLK zijn vrijwillig trouwambtenaar Taco Willems dierbaar. Op Doorwerth voltrok hij al vele huwelijken, zowel in het kasteel als in de boomgaard. En kasteel Rosendael voelt voor hem echt als thuis. Hij kent het van boven tot onder. “Ik zou hier zo kunnen wonen.” Tekst: René Bremer – Fotografie: Ton Rothengatter
Bijna negenhonderd paren in heel Europa heeft Taco Willems in de echt verbonden, sinds hij in 2014 besloot trouwambtenaar te worden. Een roeping. “Ik werd er een keer voor gevraagd en vond het zo leuk dat ik er mijn beroep van heb gemaakt. ‘Trouwheer’ noem ik mijzelf. Bij mij krijgen mensen geen standaard verhaal. Ik wil duidelijk maken wie ieder afzonderlijk is en wat ze samen zijn. En er wordt ook altijd veel gelachen.” Geen cadeaus Het leven als zelfstandig trouwambtenaar is de zoon van een architect en een ondernemende moeder op het lijf geschreven: gevoel voor decorum, gekoppeld aan zakelijk instinct. Eerder runde hij al met succes een dames modezaak en een bed & breakfast. Hij heeft zijn zaakjes goed voor elkaar, maar aan GLK wil hij niets verdienen. De gemeentelijke vergoe ding van Rosendael, zeventig euro per huwelijk, stort hij op de rekening van GLK. 20
Zoals hij ook altijd vrienden en familie vraagt om hem geen verjaardagscadeau te geven, maar iets naar onze stichting over te maken. Bijzondere band Nadat de geboren Limburger in 2010 naar Arnhem verhuisde, meldde hij zich bij GLK voor vrijwilligerswerk. Hij gaf rondleidingen in huis Zypendaal en werd trouwambtenaar op verschillende locaties waaronder zijn geliefde kasteel Rosendael. Alles wijst op een bijzondere band met het kasteel. “Door vererving bezit ik enkele stukken van de familie Van Pallandt, de laatste kasteelbewoners. Een aantal vingerkommen, wat drinkservies, een paar negentiende-eeuwse schilderijen. Zodoende heb ik de verantwoordelijkheid voor een stukje erfgoed. Ik bescherm het mijn leven lang, met alles wat ik heb. En ik zorg ervoor dat er straks ook weer mensen zijn die het voortzetten. Het mag niet verloren gaan.”
Mooi Gelderland – Winter 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Als Kitty belt... Toen Willems in 2018 naar Maastricht verhuisde leek er een eind te komen aan de samenwerking. Maar niets is minder waar. “Ik ben blij dat de kastelen weer open mogen. Zodra Kitty (kasteelmanager, red.) mij belt voor een huwelijk, stap ik in de auto. Ik kan niet anders, kasteel Rosendael is een beetje Taco.” Met deze trouwbeker zegent Willems de huwelijken in
Dank u wel
Recente giften In de afgelopen periode mochten we weer een aantal buitengewoon gulle giften, (verhoogde) donateursbijdragen, lijfrente-, periodieke en notariële schenkingen ontvangen. Mevrouw Span en de heer Cuppen maakten € 545 over naar aanleiding van hun veertigjarig partnerschap. Een gift van € 600 ontvingen we ter gelegenheid van de tachtigste verjaardag van een inwoner van Winterswijk. Op het Wekeromse Zand plaatsten we een bankje, geschonken door mevrouw Montauban ‘ter gelegenheid van het tienjarig samenzijn’. Ook op de
Schenken & nalaten Periodieke gift Bij een periodieke gift gedurende ten minste vijf jaar is het jaarlijks te schenken bedrag volledig aftrekbaar voor de inkomstenbelasting. Uw belastingvoordeel kan dit jaar oplopen tot 43 procent. Uiteraard is ook een eenmalige gift van harte welkom. Voor het regelen van uw periodieke of eenmalige gift gaat u naar www.glk.nl/periodieke-gift Fonds op naam Via het stichten van een fonds op naam kunnen particulieren, bedrijven en instellingen ons werk of een bijzonder onderdeel daarvan (een landschap of een kasteel) steunen.
Nalatenschap Ook na uw overlijden kunt u iets voor het Gelders erfgoed betekenen door GLK op te nemen in uw testament. Over een nalaten schap aan een van onze stichtingen hoeft geen erfbelasting te worden betaald. Schenken in natura Misschien wilt u een perceel (bos)grond of een bijzonder voorwerp zoals een portret aan GLK toevertrouwen. GLK zal uw schen king zorgvuldig beheren zodat ook toekomstige generaties ervan kunnen genieten.
Voor meer informatie over de mogelijkheden kunt u contact opnemen met onze rentmeester Willem van Vliet: w.vanvliet@glk.nl, (026) 355 25 43. www.glk.nl/schenken-nalaten
Loenermark staat een nieuw bankje dankzij een betrokken donateur. De genealogische vereniging Veluwse Geslachten schonk de vijfdelige publicatie Herengoederen op de Veluwe. Diverse donateurs droegen door schenkingen en extra giften, met een totaal van € 20.900, eveneens bij aan het behoud van natuur en erfgoederen in Gelderland. Alle gulle gevers heel hartelijk bedankt! Foto: Arie de Knegt
Wordt u ook bedrijfsvriend? Gelderland is mooi! Overal om u heen vindt u de rust en ruimte om inspiratie en energie op te doen. Hier werken wij elke dag keihard aan. Ook als bedrijf kunt u een bijdrage leveren. Met uw financiële steun houden we natuur en erfgoed in heel Gelderland in topconditie. Bekijk de mogelijkheden: www.glk.nl/bedrijfsvrienden
Word donateur Als donateur helpt u mee Gelderland mooi te houden. U krijgt er ook veel voor terug, zoals de GLK-gids ‘Beleef!’, het magazine Mooi Gelderland, gratis reguliere toegang tot zeven kastelen en gratis deelname aan veel excursies. U kunt zich aanmelden via www.glk.nl/donateur
ANBI
Stichting Het Geldersch Landschap en Stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen zijn door de Belastingdienst aangewezen als Algemeen Nut Beogende Instellingen (ANBI). De ANBI-status biedt belastingvoordelen voor zowel de instelling als de gever. De ANBI-status kent een publicatieplicht om inzicht te geven in de stichtingen. De hiervoor aangewezen documenten en informatie over ANBI vindt u op onze website www.glk.nl/anbi
Mooi Gelderland – Winter 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
21
Liefde voor het vak
‘Geïmporteerde soorten vergen bijzondere expertise’ 22
Mooi Gelderland – Winter 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Renske Ek, conservator Tuinen van Paleis Het Loo Paleis Het Loo herbergt in haar tuinen bijzondere exotische planten collecties uit de zeventiende eeuw. Conservator Tuinen Renske Ek weet er alles van af: wanneer ze hier geïntroduceerd zijn en waar ze vandaan komen. De kuipplanten en sinaasappelbomen gaan elk voorjaar naar buiten, en elke winter overwinteren ze in de oranjerie. Sommige sinaasappelbomen zijn meer dan driehonderd jaar oud! Tekst: Hester Bruning – Fotografie: Rob Schouten
Paleis Het Loo is sinds januari 2018 gesloten vanwege een grootscheepse verbouwing en vernieuwing. De medewerkers kijken reikhalzend uit naar de heropening op 15 april 2022. Conservator Tuinen Renske Ek maakt samen met haar collega’s, tuinadviseur Wim Zieleman en de mensen van de tuindienst, tweemaal per jaar de beplantingsplannen voor de tuinen. “Vanwege de opening volgend jaar wordt het thema ‘feest’! Wat gaan we er dan in zetten? Gaan we voor rood-wit-blauw, voor oranje of wordt het een bonte tuin? Mijn taak is vooral te kijken of de soorten die we gaan gebruiken, er ook echt in de zeventiende eeuw al waren.” Biodiversiteit De beplanting is echter maar een deel van haar werk als conservator. Ek studeerde tropische biologie in Utrecht. Haar afstudeerproject en promotieonderzoek verrichtte ze in de Zuid-Amerikaanse landen Guyana en Frans-Guyana. Ze is nu ruim tien jaar werkzaam op Paleis Het Loo. “Het is een mooie baan met veel verschillende aspecten. Ik mag opkomen voor de belangen van groen erfgoed, er verhalen over vertellen en tentoonstellingen over maken!” Naast
historische plantencollecties heeft de biodiversiteit haar speciale aandacht. De paleistuinen zijn in de jaren tachtig van de vorige eeuw teruggebracht naar de oorspronkelijke, barokke stijl en staan vol met vooral geïmporteerde exotische planten. “De inheemse insecten hebben daar niet zoveel aan. Maar je kunt de biodiversiteitswaarde van je gebied vergroten, bijvoorbeeld door buiten de tuin meidoorn of vlier te planten.” Citrusconvenant Wat haar dit jaar de meeste voldoening gaf, was dat Paleis Het Loo, Stichting Twickel en GLK op 7 juli 2021 het convenant tekenden voor het gezamenlijk beheer van de landelijke citruscollectie. Ek: “Vanaf de zestiende eeuw raakte het aan de Europese hoven in de mode om exotische planten te hebben.” Zowel Het Loo als Twickel bezit een kerncollectie historische citrusbomen uit respectievelijk de zeventiende en achttiende eeuw. Samen vormen deze de Nationale Plantencollectie Citrus. Sinds 1992 werken de beheerders aan een gezamenlijk verjongingsprogramma en worden er enten genomen van de oude bomen. In de Oranjerie van Twickel en de Floriskas van Paleis Het Loo, waar de bomen
Mooi Gelderland – Winter 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
overwinteren, ontstond stilaan ruimtegebrek. Door de nieuwe samenwerking met GLK wordt genetisch entmateriaal nu ook op kasteel Rosendael ondergebracht en is er altijd een ‘back-up’. “Voor ons was Rosendael een logische keuze. Allereerst omdat het kasteel ook een originele oranjerie bezit. Daarnaast gaan de banden tussen Het Loo, Twickel en het kasteel al terug tot de zeventiende eeuw. Het was echt zo’n driehoek van families. Stadhouder Willem III die in Paleis Het Loo verbleef, had bijvoorbeeld ook een eigen paardenstal op Rosendael. Er was heel veel uitwisseling.” Jonge hond Maar doorslaggevend voor de samenwerking was volgens Ek dat Rosendael een erfgoed hovenier in dienst heeft, Thies Koggel. Hij liep onder andere stage bij de tuinen van Hampton Court, de Engelse evenknie van Paleis Het Loo. “Thies heeft aangegeven heel graag het beheer en behoud van de citruscollectie in zijn vingers te willen krijgen. En als er iets is wat we belangrijk vinden, is dat wel het doorgeven van deze zeer specifieke groene expertise. In Nederland zijn de mensen die citrus kunnen enten en verzorgen, op één hand te tellen. Dus als er dan op Rosendael een jonge hond zit die dat graag wil leren, heel graag!”
Renske Ek en Thies Koggel in de oranjerie van Rosendael
23
René Arendsen Gelderland mag wel wat trotser zijn op de geschiedenis en de kastelen in de provincie, vindt historicus en programmamaker René Arendsen. “Misschien is het typisch Gelderse bescheidenheid. Als ze in Friesland of Limburg zoveel prachtig gerestaureerde kastelen hadden gehad, zouden ze het van de daken schreeuwen.” Tekst: Kees Jansen – Fotografie: Dies Goorman
‘Historische kennis biedt ook
troost’ Heel Nederland zou de Gelderse kastelen moeten kennen, vindt René Arendsen. Waarom naar Frankrijk, Groot-Brittannië of Duitsland, als er hier om de hoek zoveel mooie kastelen van hoge kwaliteit zijn? Als hij het voor het zeggen had, zou de naam Gelderland trouwens verdwijnen. “Ik zou er meteen ‘Hertogdom Gelre’ van maken. We hebben een hoofdrol gespeeld in de Europese geschiedenis, dat moet je benadrukken.”
24
Mooi Gelderland – Winter 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Deuren openen Arendsen is bevlogen en nieuwsgierig. Kort voor het interview in kasteel Nederhemert stiefelt hij nog snel even een trap op. “Ik ben hier nu twee keer geweest, maar had nog niet boven gekeken. Ik wil altijd ontdekken, deuren openen. Als je door een kasteel loopt, maak je een tijdreis. Je ziet sporen van verschillende tijdperken. Het mooie is dat de gebouwen vaak nogal vreemd in elkaar zitten, met trappen in muren en allerlei doorgangen en afstapjes. En dan wil ik het hoe en waarom daarvan weten.”
Mooi portret
‘In een kasteel zie je sporen van verschillende tijdperken’
René Arendsen in een van de door GLK gerestaureerde vertrekken van kasteel Nederhemert
Geleende auto Als klein jochie was hij al dol op kastelen. “Toen ik vijf was, ben ik in het Muiderslot geweest. Daar is het vlammetje ontbrand. Later gingen we vanuit Lelystad, waar ik ben opgegroeid, één keer per jaar in een geleende auto Gelderse kastelen bekijken. Dat was voor mij de mooiste dag van het jaar. Ik mocht de route bepalen en zorgde ervoor dat we de stoerste kastelen bezochten. Die liefde heb ik nog steeds, al let ik nu meer op details dan toen.” Over GLK spreekt Arendsen met lovende woorden. “Een mooie organisatie,
uniek in Nederland en vergelijkbaar met de National Trust in Engeland. Ze mogen echt trots zijn op hun bezit en op wat ze doen.” Ridders van Gelre Na zijn studie journalistiek kwam hij als verslaggever bij Omroep Gelderland en studeerde hij geschiedenis in Utrecht. Inmiddels is hij bij veel mensen bekend van het programma ‘Ridders van Gelre’, dat hij samen met Bas Steman maakt. “Ik vind het fijn om iets van de geschiedenis van mijn omge ving te weten. Het biedt ook troost. En ik merk Mooi Gelderland – Winter 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
dat meer mensen dat hebben, dus is het fijn om te delen. Als je bijvoorbeeld weet dat het ons eeuwen heeft gekost om een democratie te bouwen, is het misschien makkelijker te begrijpen dat het in Afghanistan in twintig jaar tijd niet is gelukt.”
Luister naar de podcast Verhalen uit Gelre, die René Arendsen voor GLK maakt: www.glk.nl/verhalenuitgelre
25
GLK tot de kern
Uw mening vinden we erg belangrijk. Daarom leggen we regelmatig een vraagstuk of dilemma aan u voor. U kunt uw stem laten horen via www.glk.nl/stelling
Stelling vorige keer
Nieuwe stelling:
‘Windmolens aan de randen van natuurgebieden moeten kunnen, we hebben de energie hard nodig’ Eens: 31 Oneens: 110
Het gaat slecht met de biodiversiteit in veel natuurgebieden. Wereldwijd worden meer dan 1 miljoen soorten bedreigd met uitsterving. Ook in Gelderland is veel natuur achteruitgegaan, mede door eenzijdig landgebruik, stikstof en klimaatverande ring. Tegelijkertijd is het bezoek aan die gebieden de afgelopen jaren sterk toegenomen. Veel diersoorten waaronder vogels (met name in het broedseizoen) zijn gevoelig voor verstoring door mensen.
Hoe kan ik stemmen? Stemmen is mogelijk via www.glk.nl/stelling. Na vermelding van uw donateursnummer (u vindt dit op de achterpagina van Mooi Gelderland) kunt u ‘eens’ of ‘oneens’ aanvinken en eventueel een opmerking of suggestie achterlaten. Stemmen is mogelijk tot 24 december.
De stelling “Overal waar soorten bedreigd worden door menselijke verstoring, moet GLK gebieden (tijdelijk) afsluiten voor publiek”
Tongerense Heide
Laat u ook uw stem horen? www.glk.nl/stelling 26
Mooi Gelderland – Winter 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Foto: Arie de Knegt
De meerderheid wil geen windmolens, enkele reacties: “Windmolens belemmeren de horizon!” “Ze verpesten overal het landschap!” “Produceer energie waar dat het minste schade aan natuur doet.” “Beter om overal zonnepanelen op te plaatsen.” “Vogels worden verstoord en door wieken geraakt.” “Concentreer windmolens in windmolenparken.” “Plaats ze niet in de natuur, maar in agrarisch gebied, de boeren kunnen de extra inkomsten goed gebruiken.” Een minderheid is het met de stelling eens: “We moeten windmolens leren accepteren als landschapselement.” “Duurzame energie is nou eenmaal nodig.” “Het uitzicht is ook een kwestie van wennen.” “De randen van natuurgebieden zijn vaak dunbevolkt.” Hartelijk dank voor uw reacties en het meedenken!
Standpunt GLK over bijen
Wilde soort: pluimvoetbij
Mensen houden al eeuwenlang bijen voor het oogsten van honing. Met name voor heideterreinen geldt dat het plaatsen van bijenkasten een vorm van landbouw is die hoort bij het heidelandschap en cultuur historisch waardevol is. Naast de honingbij komen in Nederland ook zo’n 350 soorten wilde bijen voor, inclusief hommels. Met veel van die soorten gaat het al decennialang niet goed. Dit komt ten eerste doordat veel bloemrijke graslanden vervangen zijn door soorten arme raaigrasvelden. Daarnaast zijn er ook steeds minder kleine landschapselemen ten. Specifiek op zandgronden gaat de rijkdom aan bloemsoorten achteruit door stikstofdepositie. En tot slot is er minder open bodem, wat veel bijensoorten nodig hebben om te nestelen. In het algemeen geldt dat bijen die afhankelijk zijn van een of enkele plantensoorten het moeilijker hebben dan minder kieskeurige soorten. Concurrentie Bij een beperkt voedselaanbod leidt de plaatsing van bijenkasten tot concurrentie
tussen wilde bijen en honingbijen. Waar in situaties van voedselgebrek bij honingbijen de imker nog kan ‘bijvoeren’, geldt dat voor wilde bijen niet. Uit onderzoek blijkt dat de hoeveelheid bijenkasten en de afstand van de bijenkasten tot de wilde bijenpopulaties bepalend zijn voor de mate van de concur rentie. De kunst is dan ook om een goede balans te vinden tussen het plaatsen van bijenkasten en het beschermen van de wilde bijen. Bescherming wilde bij Voor het beschermen van de wilde bij hanteert GLK een tweesporenbeleid. Enerzijds willen we het voedselaanbod vergroten door de kwaliteit van onze natuurterreinen te verbeteren. Anderzijds beperken we de dichtheid van bijenkasten conform de richtlijnen van EIS, het kenniscentrum voor insecten en andere ongewervelden. Hierbij geldt natuurlijk dat de richtlijnen niet stoppen bij de grens van onze eigen terreinen; het is zaak om ze te hanteren in samenhang met de omgeving. Dat betekent ook dat beslissingen over de plaatsing van bijenvolken samen met lokale bijenhoudersverenigingen worden genomen. Bijenhouders krijgen via lokale bijenverenigingen waarmee GLK samenwerkt een vergunning voor het plaatsen van kasten op onze terreinen. Na afloop van de vergunningstermijn wordt opnieuw bezien of plaatsing van kasten op die locatie nog past.
Mooi Gelderland – Winter 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Gelderse Kerken Gelderse Kerken, voorheen bekend als Stichting Oude Gelderse Kerken, is een stichting die als doel heeft om religieus erfgoed en oude, monumentale kerken in Gelderland te behouden. Tot voor kort ondersteunde GLK de stichting met kennis en werkzaamheden op het gebied van bouwkunde, communicatie en administratie. Inmiddels is Gelderse Kerken erkend als Professionele Organisatie voor Monumentenbehoud en kunnen steeds meer werkzaamheden door de organisatie zelf worden uitgevoerd. Een mooie ontwikkeling! www.geldersekerken.nl
Dorpskerk in Leur
27
Mooi beeld
28
Mooi Gelderland – Winter 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Meesterlijk ‘Paddenstoelen fotograferen met flitslicht’. Dat wilde Aafje van de Braak graag leren van natuurfotograaf Johan van der Wielen. Zij kreeg een masterclass aangeboden, als winnares van de Gelderse Natuurfoto wedstrijd 2021. Afgelopen herfst trokken ze richting landgoed Staverden, met dit meesterlijke resultaat. Foto: Aafje van de Braak
Mooi Gelderland – Winter 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
29
Gelderse paden
Het complete en actuele overzicht van excursies en activiteiten kunt u raadplegen op www.glk.nl/activiteiten.
Excursies onder voorbehoud De op deze pagina beschreven excursies zijn onder voorbehoud, afhankelijk van de overheidsrichtlijnen m.b.t. het coronavirus. Op www.glk.nl/actviteiten ziet u of een excursie doorgaat of niet. Daar kunt u ook online reserveren (verplicht).
Eropuit in de winter
De roep van de bosuil, Doorwerth De bosuil is de meest voorkomende uil in Nederland, maar hij laat zich zelden zien. Wilt u de karakteristieke roep van de bosuil horen? Ga dan mee met deze excursie bij kasteel Doorwerth. > Woensdag 22 december 19.00-21.00 uur Deelname: € 5, kinderen 4 t/m 12 jaar € 2,50, donateurs gratis Informatie en online reserveren: www.glk.nl/activiteiten Lange winterwandeling, RatumWinterswijk Een tocht over grotendeels onverharde wegen en paden, langs oude landgoederen en door een stukje Duitsland. De boswachter bepaalt de route, afhankelijk van het weer. Geschikt voor kinderen vanaf 12 jaar. > Zaterdag 8 januari 10.00-16.00 uur (15 km) Deelname: € 5, donateurs gratis Informatie en online reserveren: www.glk.nl/activiteiten
Watervogels spotten, Liendense Waard In de winter is de Liendense Waard een eldorado voor watervogels zoals kuifeenden, smienten, kolganzen en brandganzen. Een wandeling met de boswachter in het natte deel van het gebied. Tip: neem uw eigen verrekijker mee. Als u die niet heeft, ook geen probleem. De boswachter heeft extra kijkers bij zich. > Zondag 20 februari 10.00-12.00 uur Deelname: € 5, kinderen 4 t/m 12 jaar € 2,50, donateurs gratis Informatie en online reserveren: www.glk.nl/activiteiten Diersporen zoeken, Staverden Ontdek welke dieren in het bos leven. Voetsporen laten zien waar dassen of edelherten hebben gelopen. Als u goed oplet, ziet u ook andere sporen zoals afgekloven dennenappels, achtergelaten door eekhoorntjes. > Woensdag 2 maart 14.00-16.00 uur Deelname: € 5, kinderen 4 t/m 12 jaar € 2,50, donateurs gratis Informatie en online reserveren: www.glk.nl/activiteiten
Nieuwjaarsconcerten op kastelen GLK en Phion organiseren nieuwjaars concerten op Rosendael, Cannenburch en Ammersoyen. Het Charmskwartet brengt de wereld van de Franse schrijver Marcel Proust tot leven. Op het programma staan strijkkwartetten van Darius Milhaud en César Franck. Arthur Ornée draagt teksten van Proust voor. Vooraf reserveren. > Zondag 9 januari: Rosendael Zondag 16 januari: Cannenburch Zaterdag 22 januari: Ammersoyen Aanvang 11.00 uur (60 minuten) Entree: € 17,50 (inclusief goodiebag) Tickets: www.glk.nl/activiteiten
Wandelen op de Loenermark
Foto: Ton Roelofs
IJstijd aan lijf en leden, Loenermark De Loenermark ontstond in de twee laatste ijstijden. Hopelijk is het tijdens deze excursie koud en misschien ligt er sneeuw. We gaan terug in de tijd en laten u de mooiste plekjes in dit rijke natuurgebied zien. > Zaterdag 22 januari 13.00 uur Deelname: € 5, kinderen 4 t/m 12 jaar € 2,50, donateurs gratis Informatie en online reserveren: www.glk.nl/activiteiten 30
Ontdekkingstocht, Waardenburg en Neerijnen Het is vakantie voor de (klein)kinderen en de zon begint aan kracht te winnen. Een mooie gelegenheid om eropuit te gaan met de boswachter. Onderweg laat hij de kinderen vragen beantwoorden. Zit er leven in de boomknoppen? En houden alle dieren een winterslaap? > Vrijdag 4 maart 14.00-15.30 uur Deelname: € 5, kinderen 6 t/m 12 jaar € 2,50, donateurs gratis Informatie en online reserveren: www.glk.nl/activiteiten
Mooi Gelderland – Winter 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Winteractiviteiten
Kasteel Doorwerth Schaapjes tellen in het kasteel In de boomgaard van het kasteel grazen altijd schaapjes. Maar sommige hebben zich in het kasteel verstopt. Helpen uw kinderen ze te tellen? Na afloop wacht een kleine verrassing! Reserveren niet nodig. > 24 december t/m 9 januari 11.00-17.00 uur Kosten speurtocht: € 2 Informatie: doorwerth@glk.nl www.glk.nl/doorwerth Kasteel Hernen Thematische rondleidingen Onze vrijwillige gidsen geven thematische rondleidingen van een uur. De thema’s zijn De winterse Heerlijkheid (6 februari), Ziek op het kasteel (13 februari), Van motte naar kasteel (20 februari) en Gekleed op het kasteel (27 februari). Vooraf reserveren. > Elke zondag in februari 15.00 uur Kosten: € 13, kinderen 4 t/m 18 jaar € 8; donateurs en Museumkaarthouders € 3 Informatie: hernen@glk.nl Tickets: www.glk.nl/hernen
Kasteel Ammersoyen Kerstvakantie geopend In de kerstvakantie verwelkomen we u graag in ons sfeervolle, middeleeuwse kasteel. Ook op twee avonden is het kasteel geopend en er zijn twee Lichtjesavonden met lampionnen. Vooraf reserveren. > 27 december t/m 9 januari (niet met Oud en Nieuw) 11.00-17.00 uur Avondopenstellingen: 28 december en 5 januari 18.30-22.00 uur Entree: € 12, kinderen 4 t/m 18 jaar € 5; donateurs en Museumkaarthouders gratis Lichtjesavonden: 28 december en 4 januari 18.30-21.30 uur Entree: € 12, kinderen 4 t/m 18 jaar € 8 inclusief lampion; kinderen met Museumaart of donateurspas € 3. Informatie: ammersoyen@glk.nl. Tickets: www.glk.nl/ammersoyen
Kasteel Rosendael Hoe word ik een prins(es)? Met een hofdame of lakei door het kasteel lopen en deftige manieren leren. Doe je mee en kom je in je mooiste prinsen- of prinsessen kleren? In het Beleef!Souterrain kun je ook spelletjes doen. Ondertussen genieten je (groot)ouders van het park. Vooraf reserveren. > Woensdag 23 februari 15.30 uur (1,5 uur) Kosten: kinderen 4 t/m 18 jaar € 8; donateurs en Museumkaarthouders € 3 Informatie: rosendael@glk.nl Tickets: www.glk.nl/rosendael Huis Verwolde Verwolde uit winterslaap Terwijl kasteelmedewerkers het huis op orde brengen voor het nieuwe seizoen leidt een gids u rond. U komt in normaal gesloten depots met collectiestukken. Op zolder kijkt u prachtig uit over de omgeving. Koffie of thee met ‘Verwolde Verwennerij’ zijn inbegrepen. Vooraf reserveren. > 9 en 10 maart 10.00 uur Kosten: € 18,50; donateurs en Museumkaarthouders € 8,50 Informatie: verwolde@glk.nl Tickets: www.glk.nl/verwolde
Foto: Dies Goorman
Kasteel Cannenburch Cannenburch in kerstsfeer Kom genieten van het kasteel in warme kerstsferen ! U keert terug naar het leven van een adellijke familie in de achttiende eeuw. Na afloop drinkt u iets warms in restaurant Bij Maarten in ’t Koetshuis op het voorplein. Vooraf reserveren. > 10 t/m 30 december (met kerst gesloten) 11.00-16.00 uur Avondopenstelling: 10, 11, 17, 18 december 18.00-21.00 uur Entree: € 12, kinderen 4 t/m 18 jaar € 5; donateurs en Museumkaarthouders gratis Informatie: cannenburch@glk.nl Tickets: www.glk.nl/cannenburch
Mooi Gelderland – Winter 2021 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Huis Zypendaal Open ToptrouwlocatieRoute Zypendaal en de andere zes opengestelde kastelen openen hun poorten voor aanstaan de bruidsparen. De kastelen bieden een uniek decor voor uw huwelijksvoltrekking én de feestelijkheden, met professionele catering. Vooraf reserveren. > Zaterdag 29 januari 11.00-16.00 uur Kosten: gratis Informatie: zypendaal@glk.nl Tickets: www.opentoptrouwlocatieroute.nl www.glk.nl/zypendaal
31
In de eerste helft van de negentiende eeuw stuitte de Duitse plantkundige Friedrich W. Parrot in toenmalig Perzië op een bijzondere boom. Eentje die in elk seizoen anders kleurt en ook nog eens bloeit in de winter! Welgestelde kasteelbewoners haalden deze ‘exotische verrassing’ maar wat graag naar hun tuinen. Tekst René Bremer De boom die officieel Parrotia persica heet, maar ook wel Perzisch ijzerhout wordt genoemd, is in enkele van onze kasteeltuinen
te zien. Hij behoort tot de toverhazelaarfamilie met karakteristieke afhangende takken en een decoratieve bast. Zijn ovale bladeren ontluiken in bronzen en paarsachtige tinten en zijn groen in de zomer. Vooral in de herfst, wanneer de bladeren spectaculair verkleuren van geel naar karmozijnrood, scharlakenrood en purper, trekken ze veel bewonderaars. Nog specialer is eigenlijk wat er in de winter gebeurt, wanneer het blad is gevallen en de grillige takstand van de boom zichtbaar is. In februari verschijnen op het kale hout namelijk kleine, franjeachtige bloemetjes met felrode meeldraden. Ze hullen de boom in een prachtige roest-oranje gloed en trekken volop bijen. Een fraai en onverwacht schouwspel! Gehard in de oorspronkelijke habitat in Iran en de Kaukasus is de Parrotia persica ook bij ons een schitterende en klimaatbestendige boom.
Retouradres: Geldersch Landschap & Kasteelen, Postbus 7005 6801 HA Arnhem
Foto: Huub Slingeland
Winterbloeier uit Perzië Perzisch ijzerhout in de tuin van kasteel Cannenburch
Hij verdraagt gemakkelijk kou en hitte en maakt een bezoek aan de kasteeltuinen van Cannenburch en Rosendael extra de moeite waard. Ook in de winter! www.glk.nl/kastelen
Foto: Boomkwekerij Udenhout
Pronkstuk
