1
Ελεύθερη Κατάδυση Η Ιστορία Ο Στάθης Χατζής και οι Γυμνοί Σφουγγαράδες – Ελεύθεροι Δύτες με την Καμπανελόπετρα
Γιάννης Δετοράκης
2
Εκδότης – Συγγραφέας: Γιάννης Δετοράκης ISBN: 978-960-92757-4-3 Επιμέλεια Έκδοσης: Δώρα Παπαδοπούλου – Δετοράκη Υποβρύχιες Φωτογραφίες: Γιάννης Δετοράκης Φωτογραφίες: Αρχείο Έντυπης Έκδοσης 1996 Σκίτσα: Ανδρέας Κωστανάσιος Πρώτη Έντυπη Έκδοση: «Ο Κατακτητής του Απέραντου Γαλάζιου» – «Στάθης Χατζής: η ιστορία και οι περιπέτειες του μεγαλύτερου ελεύθερου δύτη», 1996, Εκδότης: Γιάννης. Δετοράκης Copyright ©: Γιάννης Δετοράκης, 2015
3
Αφιερωμένο στους ιερούς βυθούς του Αιγαίου και του Ιονίου, που γέννησαν και έθρεψαν για χιλιετίες τον ελληνικό βούττο με την πέτρα, με την ελπίδα ότι οι επόμενες γενιές θα φροντίσουν να τους ξαναζωντανέψουν δηλαδή θα τους επιτρέψουν να ξαναγίνουν ένα θαύμα υποβρύχιας ζωής, γεμάτοι σπόγγους και ψάρια, σαν ένα ενιαίο και αδιαίρετο Θαλάσσιο Καταδυτικό Πάρκο, για να τους επισκέπτεται, να κάνει τον βούττο της και να τους θαυμάζει, όλη η ανθρωπότητα …
4
Περιεχόμενα: Πρόλογος της Νέας Έκδοσης ……………………………………………………………….. Εισαγωγή ………………………………………………………………………………………... Κεφάλαιο 1ο Η Ιστορία της Ελεύθερης Κατάδυσης στην Ελλάδα ……………………………………... • • • •
Η Σύµη, το Νησί των Θεών της Κατάδυσης ....................................................................... Ο Γλαύκος, ο Μυθικός Θεός της Ελεύθερης Κατάδυσης ................................................... Η Ιστορία της Ελεύθερης Κατάδυσης, από την Αρχαιότητα έως το τέλος του 20ου Αιώνα Καταδύσεις με Σκάφανδρο: Η Γέννηση της Αυτόνοµης Κατάδυσης ..................................
Κεφάλαιο 2ο Στάθης Χατζής: Ο Μεγαλύτερος Ελεύθερος Δύτης ………………………………………. •
Η Σύµη στα Χρόνια του Καπετάν Γιώργη Χατζή ................................................................
• •
Η Οικογένεια του Στάθη ..................................................................................................... Ο Στάθης Μικρό Παιδί .......................................................................................................
• •
Ο Στάθης Νεαρός Βουτηχτής ............................................................................................. Ο Στάθης Σφουγγαράς και Οικογενειάρχης .......................................................................
• •
Κληρονόμος των Μυστικών του Σφουγγαράδικου "Βούττου"............................................. Το Μεροκάµατο του Τρόµου στα Νερά της Κυρηναϊκής ....................................................
• • •
Ένας Σιωπηλός Εργάτης της Θάλασσας ........................................................................... Η Ζωή του Στάθη μετά το 1913 ......................................................................................... Οι Απόγονοι του Στάθη ......................................................................................................
Κεφάλαιο 3ο Τα Σφουγγάρια και ο Σφουγγαράδικος "Βούττος" ………………………………………. • • • • •
Η Βιολογία των Σπόγγων .................................................................................................. Τα Εμπορεύσιμα Είδη Σφουγγαριών ................................................................................. Η Επεξεργασία των Σφουγγαριών ..................................................................................... Το Εµπόριο των Σφουγγαριών .......................................................................................... Η Οργάνωση των Ελεύθερων Δυτών – Σφουγγαράδων ................................................... •
Η “Μπρατσέρα” ή “Ντεπόζιτο”…………………………………………………………. 5
•
• To “Παγκέττο”……………………………………………………………………………. • Οι Συμιακές Σκάφες……………………………………………………... • Οι Γυαλάδικες Βάρκες …………………………………………………....................... • Ο Αριθμός των Σκαφών του Στόλου Πριν και Μετά τα Σκάφανδρα ....................... • Η Καταγραφή των Ατυχημάτων ………………………………………....................... Η Τεχνική της Κατάδυσης στη Συλλογή των Σφουγγαριών ............................................... • Η Καμπανελόπετρα (Άλλες ονομασίες: “Πέτρα”, “Μάρμαρο” και “Σκανδαλόπετρα”) ………………………………………………………………………. • Ο “Βούττος” ……………………………………………………………………………… • Η “Γάσσα” και το “Φιμίγκι” ……………………………………………………………… • Ο “Κολαουζιέρης” και η Ασφάλεια του Δεσίματος με την Γάσσα ………………….. • Οι Απίθανοι Χρόνοι και τα Απίθανα Βάθη …………………………………………… • Τα Τρυπημένα Τύμπανα στα Αυτιά και η Αποφυγή της Ανάγκης Εξίσωσης …….. • Η Αντοχή στα Παγωμένα Νερά της Αβύσσου ………………………………………..
Κεφάλαιο 4ο Στάθης Χατζής: “Ο Θρύλος" ………………………………………………………………... • • • • • • • • • •
Η Κατάδυση του Στάθη Χατζή στα 88 Μέτρα .................................................................... Τρεις Ηµέρες Πριν: 13η Ιουλίου 1913 ................................................................................ 14η Ιουλίου: Το "Regina Margherita" στη Σύµη ................................................................. 15η Ιουλίου 1913: Η Πρώτη Ημέρα Καταδύσεων του Στάθη Χατζή .................................. 16η Ιουλίου 1913: Η Κατάδυση που Έμεινε στην Ιστορία …………………………………... Η Τρίτη Ημέρα Καταδύσεων του Χατζή: 17η Ιουλίου 1913 ................................................ Η Περιπέτεια της Έβδομης Κατάδυσης ……………………………………………………….. Το Ημερολόγιο του Πλοίου και οι Σημειώσεις του Γιατρού Τζιουζέπε Μουσέντζο ……….. Η ''Αµοιβή" ......................................................................................................................... Ένας Αγνοημένος Ήρωας ………………………………………………………………………
Ευχαριστίες του Συγγραφέα …………………………………………………………………. Βιβλιογραφία …………………………………………………………………………………… Ο Συγγραφέας …………………………………………………………………………………...
6
Πρόλογος της Νέας έκδοσης Πέρασαν κιόλας είκοσι χρόνια από εκείνη την ημέρα που αποφάσισα, έχοντας τρία – τέσσερα μόνο άρθρα σε εφημερίδες και περιοδικά στα χέρια μου, που ανέφεραν κάτι για κάποιον Γεώργιο Χατζηστάθη, να ρισκάρω όλη την τότε περιουσία μου (!) σαν νέος επαγγελματίας σε μια εξαντλητική έρευνα ανακάλυψης της πραγματικής ιστορίας του Στάθη Χατζή και εκδίδοντας μόνος μου ένα ακριβό για την εποχή, έγχρωμο και πολυτελές βιβλίο, όπως άξιζε σε μια παρόμοια προσωπικότητα και στην ελληνική ιστορία των ελεύθερων δυτών - σφουγγαράδων με την πέτρα. Λένε ότι ένα βιβλίο που γράφεις είναι σαν να αποκτάς ένα παιδί, να γίνεσαι γονιός και να το βλέπεις να μεγαλώνει, απολαμβάνοντας τις νίκες του στη ζωή και παλεύοντας να του δώσεις τα εφόδια να γίνει ένας αξιόλογος άνθρωπος. Έτσι αισθάνομαι και με το βιβλίο του Στάθη Χατζή: το βιβλίο γνώρισε τη δικαίωση ενός μεγάλου έργου για την εποχή εκείνη, έφτασε στα πρώτα 50 βιβλία σε κυκλοφορία στην Ελλάδα το 1997, ο κόσμος το αγάπησε όλα τα επόμενα χρόνια και οι νησιώτες του Αιγαίου το λάτρεψαν, γιατί ξαναζωντάνεψε τη ξεχασμένη και αγνοημένη ιστορία των προγόνων τους. Σε μια εποχή που δεν υπήρχε ακόμα ούτε διαδίκτυο στην Ελλάδα, η αναζήτηση τόσο παλιών και τεκμηριωμένων ιστορικών στοιχείων εξελίχθηκε σε κάτι σαν τις περιπέτειες στις ταινίες του Ιντιάνα Τζόουνς! Ίσως όμως για αυτό τη λάτρεψα αυτή τη δουλειά από την πρώτη στιγμή που ξεκίνησε. Όντας φυσικά ένας τελείως άπειρος και αφελής νεαρός τότε, δεν είχα συνειδητοποιήσει ότι το πρώτο πράγμα που θα αντιμετώπιζα στην Ελλάδα, μόλις περιχαρής ανακοίνωσα την ιδέα μου, θα ήταν ένας μανιώδης πόλεμος να μην εκδοθεί ποτέ το βιβλίο! Εδώ υπάρχουν δύο είδη ανθρώπων: αυτοί που υποχωρούν και κρύβονται και αυτοί που αποφασίζουν να παλέψουν με οποιοδήποτε κόστος και να πετύχουν το στόχο τους! Επέλεξα να γίνω ο τρελός πολεμιστής! Στο όνομα του Στάθη Χατζή που έπρεπε να διασωθεί με κάθε τρόπο η ιστορία του, (γιατί αντιπροσώπευε και την ιστορία χιλιάδων σφουγγαράδων σαν αυτόν, που επί αιώνες βουτάγανε για σφουγγάρια και της τεχνικής τους των καταδύσεων με την πέτρα) αλλά και εξαιτίας της πίστης μου ότι δεν υπήρχε κανένας καταλληλότερος στην Ελλάδα να γράψει την βιογραφία του, να εκτιμήσει πως ζούσε τον βούττο σαν ένας συνάδελφος του, αλλά και να τον βαθμολογήσει αντικειμενικά σαν φυσιολόγος για τις ικανότητές του! Είκοσι χρόνια μετά δεν υπάρχει μεγαλύτερη ικανοποίηση από την πραγματική πλημμύρα της ιστορίας του Χατζή, όπως την διέσωσε αυτό το βιβλίο, αποκαλύπτοντας τα 88 μέτρα ως το βάθος του ρεκόρ του και τόσα άλλα πρώτο – εμφανιζόμενα στοιχεία και ντοκουμέντα της ερευνάς μου, που εμφανίζονται ως ιστορικά δεδομένα πλέον παντού: στις διάφορες ιστοσελίδες στο διαδίκτυο, στις εφημερίδες και στα περιοδικά, αλλά και στις επίσημες εκδηλώσεις, όπως στη Σύμη τόσο το 1996 προς τιμήν του βιβλίου, όσο και το 2013, στα 100 χρόνια από τη κατάδυση του Χατζή. Φυσικά ακόμα και σήμερα κάποιοι δήθεν αφελείς επιμελώς ξεχνάνε να αναφέρουν την βιβλιογραφία όταν αναφέρονται στον Στάθη Χατζή, αλλά πλέον υπάρχει ένα βιβλίο για τον Στάθη Χατζή στη παγκόσμια βιβλιογραφία και κανείς δεν γίνεται να το αγνοήσει.
7
Σημαντική επίσης είναι η ικανοποίηση από την εξάπλωση της τεχνικής της βουτιάς με την πέτρα, όπως την διασώσαμε στην ιστορία του Χατζή: Εξαιτίας του ενδιαφέροντος που έδειξαν μετά το βιβλίο, μεγάλοι πρωταθλητές της ελεύθερης κατάδυσης, να δοκιμάσουν και αυτοί τις βουτιές με την πέτρα μιμούμενοι τον Χατζή είχαμε δύο πολύ σημαντικές εξελίξεις. Η πρώτη εξέλιξη είναι ότι θέλουν πλέον όλοι οι αθλητές της ελεύθερης κατάδυσης να δοκιμάσουν την τεχνική των Ελλήνων αρχαίων δυτών της πέτρας αναγνωρίζοντας τις ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες πλευρές αυτής της τεχνικής και έτσι αρχίζει να εξαπλώνεται δειλά – δειλά σε όλο τον κόσμο μια νέα μόδα: το “Greek petra diving”, η κατάδυση με άπνοια με τη πέτρα των παλιών Ελλήνων σφουγγαράδων, που διασώθηκε εδώ σε αυτό το βιβλίο, μαζί με την ιστορία του Στάθη Χατζή! Η δεύτερη εξέλιξη είναι ότι αρχίζουν πλέον και οι ίδιοι οι νεότεροι σε ηλικία Συμιακοί και οι Καλύμνιοι να προσπαθούν να αναβιώσουν τη τεχνική της βουτιάς με την πέτρα, διοργανώνοντας όλο και πιο σοβαρές και αξιόλογες διεθνείς συναντήσεις στα νησιά τους, με τους καλύτερους αθλητές της κατάδυσης από όλο τον κόσμο! Έτσι το ενδιαφέρον της παγκόσμιας καταδυτικής κοινότητας αρχίζει να στρέφεται στην αρχέγονη ελληνική παράδοση της βουτιάς με την πέτρα και να την αναβιώνει σε κάθε γωνιά του πλανήτη! Πιστεύω ότι διακρίνω πλέον τον Χατζή να μου κλείνει το μάτι χαμογελώντας στην γιγαντιαία του φωτογραφία με την πέτρα του, με την οποία έχω στολίσει τον τοίχο του γραφείου μου … Το πλεονέκτημα της αποκλειστικότητας της βιογραφίας του Χατζή είναι ότι ακολούθησε τα επόμενα χρόνια μετά το βιβλίο, ένας πραγματικός χείμαρρος από νέα στοιχεία και μαρτυρίες από όλους όσους ήθελαν να βοηθήσουν στην πιο ολοκληρωμένη περιγραφή όλων των θεμάτων, τόσο του ρεκόρ όσο και της ιστορίας του ελληνικού σπογγαλιευτικού στόλου των γυμνών δυτών και της τεχνικής τους στον βούττο. Προέκυψε λοιπόν ένας νέος όγκος στοιχείων, όπως ήταν φυσιολογικό, που ήρθαν στα χέρια μου επί είκοσι χρόνια μετά την πρώτη έρευνα. Ακόμα και εμείς οι ίδιοι σαν ελεύθεροι δύτες και εκπαιδευτές ή και επιστήμονες της καταδυτικής φυσιολογίας είχαμε το περιθώριο του χρόνου να δοκιμάσουμε και να πειραματιστούμε για δύο δεκαετίες, στις τεχνικές της ελεύθερης κατάδυσης με την καμπανελόπετρα, αντλώντας πολύ χρήσιμα συμπεράσματα. Η ιστορία λοιπόν εδώ στην καινούργια, ώριμη πλέον έκδοση, ολοκληρώνεται και ξεδιπλώνεται σε όλο το μεγαλείο της. Η νέα έκδοση του βιβλίου αποτελεί για την παγκόσμια κοινότητα της ελεύθερης κατάδυσης έναν ανεκτίμητο θησαυρό κατά τη γνώμη μου και πιστεύω και για όλους τους αναγνώστες!
8
“Η ανακοίνωση της επικείμενης έκδοσης του βιβλίου σας για τον συμπατριώτη μας Στάθη Γ. Χατζή και το σπουδαίο κατόρθωμά του, ικανοποίησε βαθιά τους Συμιακούς, τόσο της Σύμης όσο και τους απόδημους. Και με πολύ ενδιαφέρον περιμένουν την κυκλοφορία του, που θα προσφέρει ασφαλώς νέα στοιχεία για τη ζωή του Χατζή και το θαυμαστό του κατόρθωμα. Υπήρξε όχι μόνο ένας θρυλικός ήρωας του βυθού, με το μοναδικό στον κόσμο επίτευγμά του, αλλά, κατά τις μαρτυρίες που έχουμε, και ένας άνθρωπος μ’ εξαίρετα ψυχικά προσόντα, εργατικός και έξοχος οικογενειάρχης. Το κατόρθωμά του, που θα καταγράφεται πάντα ως φαινόμενο για τις ελεύθερες καταδύσεις τιμά την Ελλάδα, τα Δωδεκάνησα και ιδιαίτερα το νησί μας. Οποιοσδήποτε τόπος θα ήταν σίγουρα περήφανος για ένα τέτοιο επίτευγμα. Η Σύμη, όμως, έχει το προνόμιο να τιμά την παράδοση που τη βαραίνει με το θεϊκό της θαλάσσιο Γλαύκο, προσφέροντας στην ανθρωπότητα το πρότυπο ενός αγέρωχου ήρωα της θάλασσας: του Στάθη Γ. Χατζή. Τον τιμούμε και τον ευγνωμονούμε για τη δόξα που μας χάρισε. Με τη λαμπρή του κατάδυση στο βυθό της θάλασσας ανέβασε πολύ ψηλά το όνομα και τη ναυτική δόξα του νησιού μας.” Νοέμβρης 1995 Πολύ φιλικά Κώστας Αγαπητίδης (Πρόεδρος Συλλόγου Συµαίωv 'Ό Πανορµίτης")
9
"Ρωτάτε γιατί «χάνομαι» για ημέρες μέσα στη θάλασσα, με το ιστιοπλοϊκό μου. Αισθάνομαι τόση έλξη για τη θάλασσα ίσως επειδή αλλάζει, μεταβάλλεται συνεχώς, όπως και καθετί θαλασσινό, όπως τα χρώματα του νερού. Ίσως επειδή προερχόμαστε από τη θάλασσα. έχουμε στις φλέβες μας το ίδιο ποσοστό αλάτι με το θαλασσινό νερό. Αυτό το αλάτι υπάρχει παντού: Στο αίμα, στον ιδρώτα, στα δάκρυά μας. Η αγάπη για τη θάλασσα πηγάζει από εκείνο το μοναδικό αίσθημα ότι δεν πηγαίνουμε απλώς σ' αυτήν, αλλά ότι επιστρέφουμε εκεί που ανήκουμε." John F. Kennedy
10
“΄Οταν σε έναν επιστημονικό ή τεχνικό κλάδο εμφανίζονται βιβλία βιογραφίας, τότε ξέρουµε ότι ο κλάδος αυτός µπήκε σε φάση ωριµότητας. Αυτό συµβαίνει όταν η αδιάκοπη ενασχόλησή µας µε το αντικείμενο, που µας γεµίζει ερωτηµατικά και απορίες για το πως και το γιατί, κοπάζει προς στιγµήν και αφήνει χώρο για το σπουδαίο ερώτηµα: Πως φτάσαµε ως εδώ; Το βιβλίο του Βιολόγου κ. Δετοράκη δεν είναι τίποτε άλλο από την ιστορία της υπερβαρικής (καταδυτικής) φυσιολογίας που προσεγγίζεται πρωτότυπα, µέσα από τη ζωή του σφουγγαρά Στάθη Χατζή, ο οποίος είναι για µας βέβαια η συλλογική έκφραση του ΄Ελληνα δύτη που επί αιώνες δάµαζε τα νερά της Μεσογείου. Ο συγκεκριμένος όµως δύτης έγινε θρύλος διότι µε το εγχείρηµά του ανέτρεψε τις µέχρι τότε υπάρχουσες θεωρίες της υπερβαρικής φυσιολογίας. Το ρεκόρ του βρήκε ανέτοιµους τους επιστήµονες της εποχής του να δώσουν πειστικές απαντήσεις και πολλοί, παρά την επίσηµη καταγραφή των επιδόσεών του από τους γιατρούς του ιταλικού πολεµικού πλοίου "Regina Margherita ", διατείνονται ότι η ιστορία του Στάθη Χατζή ήταν απλά µύθος. Είχε ωστόσο διεγερθεί το ενδιαφέρον των επιστηµόνων και έτσι ξεκίνησε η έρευνα που οδήγησε τελικά στην απόδειξη της ύπαρξης στον άνθρωπο "Καταδυτικών αντανακλαστικών" όπως αυτών των θαλάσσιων θηλαστικών. Σήµερα, υπό το φώς των σύγχρονων επιδόσεων βάθους και των χρόνων παραµονής υποβρυχίως, που επιτυγχάνουν οι παγκόσµιοι πρωταθλητές ελεύθερης κατάδυσης η βιογραφική και παράλληλα επιστηµονική εργασία του Βιολόγου, άριστου δύτη και εκπαιδευτή αυτοδυτών κ. Ι. Δετοράκη, αποδεικνύει την αλήθεια για το πρόσωπο του Συµιακού Δύτη Στάθη Χατζή µε επιστηµονικό και ταυτόχρονα γλαφυρό τρόπο.” Δεκέμβριος 1995, Νίκος Αναστασιάδης (Βιολόγος, Ειδικευµένος στην Υπερβαρική Φυσιολογία, Εκπαιδευτής Αυτοδυτών 3*** της Ελληνικής Οµοσπονδίας Υποβρύχιας Δραστηριότητας)
11
Ο δύτης – σφουγγαράς επέλεγε το μέγεθος της πέτρας σε κάθε βουτιά ανάλογα με το επιδιωκόμενο βάθος που ήθελε να φτάσει. Στα μεγαλύτερα βάθη επέλεγαν βαρύτερη (μεγαλύτερη) πέτρα για πιο σύντομη κατάδυση.Ένα τυπικό μέγεθος πέτρας ήταν όπως αυτό στη φωτογραφία, ένα μάρμαρο βάρους 12 κιλών έξω από το νερό, που ήταν πολύ πιο ελαφρύ βέβαια μέσα στο νερό και δεν τους κατέβαζε και τόσο γρήγορα, αλλά είχε το πλεονέκτημα ότι ήταν αρκετά ελαφρύ και εύκολο να το πάρουν παραμάσχαλα στο βυθό και να περπατήσουν μαζεύοντας σπόγγους!
107
Μία ακόμα εντυπωσιακή αφίσα για την ελληνική σπογγαλιεία, του 1883. Παρουσιάζει όλους τους τύπους των σπογγαλιευτικών σκαφών του ελληνικού σφουγγαράδικου στόλου: συμιακή σκάφη, γυαλάδικες βάρκες, γκαγκάβα, ντεπόζιτο και αχταρμάς. Δείχνει παράλληλα και όλους τους τρόπους σπογγαλιείας: με γυμνούς δύτες, σκάφανδρο, καμάκι και γκαγκάβα. Αναπαριστάνονται και εδώ όλες οι φάσεις του “βούττου” των γυμνών δυτών για σπόγγους και όλοι οι κίνδυνοι που αντιμετώπιζαν. Έτσι βλέπουμε αριστερά στα μεσόνερα έναν λιπόθυμο από υποξία δύτη στην ανάδυσή του, πριν τον μαζέψουν από την “γάσσα” ή το “φιμίγκι” (το σχοινάκι στο χέρι του) για να διασωθεί. Κάτω δεξιά ένας γυμνός δύτης γίνεται θύμα επίθεσης καρχαρία στο βυθό. Και υπάρχει πάλι και σε αυτή την αφίσα (κάτω δεξιά) ένας γυμνός δύτης που έχει “αποκοιμηθεί” στον βυθό σε μια ξεκάθαρη αναφορά στο φαινόμενο της νάρκωσης από άζωτο που συμβαίνει στη ζώνη των 100 με 200 μέτρα βάθος, σύμφωνα με όσα, ελάχιστα, γνωρίζουμε σήμερα για το πρόβλημα αυτό, από τις
καταδύσεις
–
ρεκόρ
των
σύγχρονων
πρωταθλητών
των
ελεύθερων
καταδύσεων.
(Πηγή:
http://www.loc.gov/pictures/item/2003666909/).
108
Σύγχρονος πίνακας (του Ιωάννη Χειλά) με καταπληκτική ζωγραφική απεικόνιση της βουτιάς των γυμνών δυτών του σπογγαλιευτικού στόλου και με τους σκαφανδρίτες, που είχαν κάνει ήδη την εμφάνιση τους μετά το 1865. (Ναυτικό Μουσείο Καλύμνου)
109
Το λευκό μάρμαρο ήταν το ιδανικό υλικό κατασκευής της καµπανελόπετρας των γυμνών δυτών γιατί είχε και την μεγαλύτερη αντοχή στα χτυπήματα. Σε κάθε κατάδυση η πέτρα χτύπαγε στο βυθό και ένα καλής ποιότητας μάρμαρο άντεχε πολύ καιρό σε αυτή την “ταλαιπωρία” χωρίς να κινδυνεύει να σπάσει σε κομμάτια!
110
Απόδειξη του πόσο ασφαλές ήταν αυτό το σύστημα ανάδυσης ήταν ότι επί 50 χρόνια την εποχή του Χατζή δεν είχε χαθεί κανένας γυμνός δύτης από πνιγμό εξαιτίας μιας υποξίας (λιποθυμίας στην ανάδυση), αλλά μόνο κάποιοι από επιθέσεις καρχαριών στα νερά της Αφρικής!
Οι Απίθανοι Χρόνοι Άπνοιας και τα Απίθανα Βάθη Οι 3 - 4 γυμνοί δύτες κάθε βάρκας βούταγαν ένας - ένας µε τη σειρά. "Σαν διαόλοι κατεβαίνανε" περιγράφανε οι δύτες µε σκάφανδρο που τους έβλεπαν ξαφνικά µπροστά τους να αρπάζουν ένα σπόγγο από τον βυθό. Η χρήση της πέτρας στην κατάδυση και του σχοινιού της πέτρας µε το οποίο τους τραβούσαν επάνω στην ανάδυση, επέτρεπε στους γυμνούς δύτες να εκµεταλλεύονται τον περισσότερο χρόνο κάθε απνοιάς τους, στον βυθό, αναζητώντας ένα µεγάλης αξίας σφουγγάρι. Η ξεκούραστη και πολύ γρήγορη φάση κατάδυσης και ανάδυσης βοηθούσε επίσης τους δύτες να µην κουράζονται, ώστε να βουτάνε όλη την ηµέρα. Παράλληλα µπορούσαν, όσοι διέθεταν ταλέντο και είχαν αναπτύξει µεγαλύτερη άπνοια (δηλαδή χρόνο κρατήµατος της αναπνοής τους µέσα στο νερό) να καταδύονται πολύ βαθιά, ψαρεύοντας σπόγγους πολύ µεγάλης αξίας, οι οποίοι αναπτύσσονταν σε δεκάδες µέτρα βάθος. Οι άνθρωποι που κατέγραψαν σαν µελετητές τις τεχνικές των σφουγγαράδων µε ελεύθερη κατάδυση, περιγράφουν σαν όριο των καταδύσεων των πιο ικανών τις 40 οργιές (72 µέτρα) βάθος. Η συλλογή δηλαδή σπόγγων µέχρι αυτό το βάθος βρισκόταν στο καθηµερινό πρόγραµµα, των πρωτοβουτηχτών της Σύµης και των άλλων νησιωτών, µέχρι το 1914 και παλαιότερα. Οι απίστευτες αυτές επιδόσεις τους στον "σφουγγαράδικο βούττο" θεωρήθηκαν στη κυριολεξία ως µύθος, από τους περισσότερους ειδικούς των καταδύσεων (φυσιολόγους, γιατρούς κ.α.), έως το 1970 '80, όταν αποδείχθηκε οριστικά ότι ο άνθρωπος µπορεί να καταδυθεί µε άπνοια σε παρόµοια βάθη, όπου η πίεση του περιβάλλοντος φτάνει να είναι πολλές φορές πολλαπλάσια της φυσιολογικής (π.χ. στα 80 µέτρα η πίεση είναι 9 ατµόσφαιρες σε σχέση µε την µία ατµόσφαιρα της επιφάνειας). Βέβαια οι σφουγγαράδες δεν διέθεταν τον σύγχρονο εξοπλισµό των ελεύθερων δυτών (όπως η στολή θερµικής προστασίας, τα πτερύγια κλπ) και αυτό κάνει ακόµα πιο αξιοθαύµαστες τις ικανότητες που είχαν αναπτύξει µέσα στο νερό. Η πιο "ακατανόητη" µέχρι πολύ πρόσφατα ικανότητα, όσων σφουγγαράδων βουτούσαν στα 50, 60 και 70 µέτρα βάθος, ήταν η εξίσωση της πίεσης του σώµατός τους (και ειδικά των πνευµόνων) µε τη πίεση του νερού, που σε αυτά τα βάθη απειλεί µε οριακή συµπίεση και κίνδυνο σύνθλιψης των πνευµόνων του δύτη. Η καταδυτική φυσιολογία σήµερα έχει αποδείξει ότι το ανθρώπινο σώµα µπορεί να εξισώσει την πίεση "αυτόµατα" στην ελεύθερη κατάδυση, µε προϋπόθεση π.χ. την πολύ εντατική προπόνηση του δύτη στις οριακές αυτές καταδύσεις. Αν από το 1945 µέχρι σήµερα υπάρχουν μερικοί μόνο πρωταθλητές κόσµου που έχουν ξεπεράσει (χάρη στο ταλέντο τους, την εντατική προπόνηση και τις εξαιρετικές επιστηµονικές γνώσεις που διαθέτουµε σήµερα) το όριο των 70 έως 100 µέτρων ελεύθερης κατάδυσης (µε χρήση βάρους και εγκατάλειψή του στο βυθό), ανάµεσα στους δεκάδες χιλιάδες ελεύθερους δύτες εκείνης της εποχής, του Δωδεκανησιακού στόλου, πολλές δεκάδες από αυτούς βουτούσαν τότε στα 50, 60 ή 70 µέτρα και βαθύτερα για 5 µήνες τον χρόνο και µε σκοπό τη συλλογή κάποιου µεγάλου σπόγγου (όχι απλώς για να "σπάσουν" ένα ρεκόρ βάθους αγγίζοντας τον βυθό).
111
Τις ικανότητές τους τις είχαν αναπτύξει µετά από δεκαετίες καθηµερινής παραµονής στο νερό, µε συνεχείς καταδύσεις σ' όλη τη διάρκεια της ηµέρας, επί 5 µήνες, όσο διαρκούσε η αλιεία των σφουγγαριών. Ξεκινώντας από µικρά παιδιά τις βουτιές, ήδη στα 18 τους, που εντάσσονταν στον στόλο, έπρεπε να "πιάνουν" άνετα τις 20 οργιές βάθος (35 µέτρα), ώστε να δεχτούν οι πατεράδες τους και οι πλοίαρχοι να τους δώσουν θέση στα σκάφη τους. Είναι χαρακτηριστικό ότι ήδη από παιδιά έσπαγαν, προσπαθώντας να καταδυθούν, τα τύµπανα των αυτιών τους, που παραµένοντας "τρυπηµένα" από τις πρώτες αυτές βουτιές, τους επέτρεπαν να βουτάνε στα επόµενα χρόνια, χωρίς πόνο στα αυτιά ή την ανάγκη να εξισώνουν την πίεση σε αυτά (πιάνοντας τη µύτη και φυσώντας ελαφρά, όπως γίνεται από τους σηµερινούς ελεύθερους δύτες).
Διαφημιστική μικρή αφίσα κοντά στα τέλη του 19ου αιώνα, του καταστήματος των αδελφών Μασσάρη, Ελλήνων σπογγεμπόρων στην Οδησσό. Αναπαριστάνονται τα σκάφη των γυμνών δυτών, γυαλάδικες βάρκες και άλλα. Φαίνονται και εδώ όλες οι φάσεις του ψαρέματος των σπόγγων με την καμπανελόπετρα και ο κίνδυνος κυρίως από τους καρχαρίες στην πράξη για τους γυμνούς δύτες. (πηγή: εφημερίδα “Καθημερινή” 13/9/1998)
112
Οι λεγόμενοι “σαραντάρηδες” ήταν οι καλύτεροι γυμνοί δύτες του σφουγγαράδικου ελληνικού στόλου. Τους λέγανε έτσι γιατί αυτοί βουτάγανε κάτω και από σαράντα οργιές βάθος (73 μέτρα), καταφέρνοντας να ανεβάσουν σπάνιους, πανάκριβους σπόγγους. Στην φωτογραφία ο βαθύτερος ελεύθερος δύτης στον κόσμο, ο Χέρμπερτ Νιτς βουτάει με την πέτρα στα 40 μέτρα βάθος, στο Γυαλό της Σύμης, στις 16 Ιουλίου 2013, τιμώντας την επέτειο των 100 χρόνων από την κατάδυση του Στάθη Χατζή! Το 2009 ο Χέρμπερτ είχε καταφέρει να κατέβει στα 109 μέτρα βάθος με την πέτρα, σε ένα μοναδικό παγκόσμιο ρεκόρ στη Λίνδο της Ρόδου!
113
Τα Τρυπημένα Τύμπανα στα Αυτιά και η Αποφυγή της Ανάγκης Εξίσωσης Η εξίσωση της πίεσης στα αυτιά µε τη αυξηµένη πίεση του περιβάλλοντος, χρειάζεται να γίνει από τον ίδιο τον δύτη (µε χειρισµό εξίσωσης Valsalva ή Frenzel). Σε µία κατάδυση - ρεκόρ ακόµα και αν οι χειρισµοί εξίσωσης της πίεσης στα αυτιά επιτύχουν χωρίς να παρουσιαστούν προβλήµατα, ο αριθµός των εξισώσεων που θα κάνει ο δύτης και εποµένως ο όγκος του αέρα που θα χάσει, από τον διαθέσιµο στους πνεύµονες, για την άπνοιά του, είναι κρίσιµο θέµα. Πρόκειται για ένα πρόβληµα που δεν απασχολούσε όµως τους γυµνούς δύτες - σφουγγαράδες όπως ο Στάθης. Εκείνη την εποχή, ήδη από την παιδική τους ηλικία, οι βουτηχτές άφηναν τα τύµπανα των αυτιών τους να οδηγηθούν σε ρήξη (σχίσιµο ή τρύπημα του τυμπάνου προς τα μέσα, από την πίεση του νερού, όταν δεν γίνει εξίσωση της πίεσης από τον δύτη). Συνεχίζοντας τις βουτιές μερικές ημέρες μετά, παρά την ρήξη της τυμπανικής μεμβράνης, δεν της επέτρεπαν να ξανακλείσει και να αποκατασταθεί το τύμπανο. Έτσι, το τύμπανο των αυτιών έμενε "ανοιχτό" (με μικρό σχίσιμο ή τρυπίτσες), στην είσοδο του νερού στο μέσο αυτί, σε κάθε βουτιά. Με αυτό τον τρόπο τα αυτιά των "γυμνών" δυτών εξίσωναν "αυτόματα": όσο πιο βαθιά ήταν η κατάδυση, τόσο περισσότερο νερό εισχωρούσε στο μέσο αυτί, αντικαθιστώντας τον αέρα των χώρων αυτών (που συμπιέζονταν και δημιουργούσε υποπίεση τραβώντας μέσα ποσότητες νερού).
Μαθαίνοντας τα μυστικά του “βούττου” από τον Μανώλη Ταμπακάκη, τον τελευταίο εν ζωή γυμνό δύτη σπογγαλιευτή της Σύμης με την καμπανελόπετρα, που μεταφέρει ακόμα την φλόγα εκείνης της μοναδικής ράτσας βουτηχτών, που όμοιά της δεν θα ξαναδεί ποτέ η ανθρωπότητα... (16η Ιουλίου 2013)
114
Φωτογραφία της δεκαετίας του 1920 στη Δήλο με τους ηλιοκαμένους γυμνούς δύτες – σπογγαλιευτές, πάνω στη γυαλάδικη βάρκα τους. (Ναυτικό Μουσείο Καλύμνου)
Η υποακουσία από τα "μισά" τύμπανα και οι πιθανές μολύνσεις των αυτιών δεν φαίνεται να ταλαιπωρούσαν ιδιαίτερα αυτούς τους δύτες. Αυτό που φαίνεται απίστευτο είναι η έλλειψη ερεθισμού του έσω ωτός από την είσοδο νερού στο μέσο αυτί τους. ΄Επρεπε δηλαδή κανονικά να αντιμετωπίζουν φοβερούς ιλίγγους και άλλα συμπτώματα (αποπροσανατολισμό, πονοκέφαλο, κ.α.) στην κατάδυσή τους, μόλις "έσταζε" κρύο θαλασσινό νερό, μέσα από το τύμπανο ενός αυτιού. Κάτι τέτοιο θα έκανε αδύνατη την κατάδυση, πόσο μάλλον τα ρεκόρ βάθους, όπως ήταν οι βουτιές του Στάθη Χατζή. Φαίνεται λοιπόν ότι η ευαισθησία που φυσιολογικά υπάρχει είχε χαθεί εξαιτίας της μακρόχρονης επανάληψης του "πλημμυρίσματος" των αυτιών εσωτερικά, με θαλασσινό νερό.
Η Αντοχή στα Παγωμένα Νερά της Αβύσσου Ακατανόητη, για τα σηµερινά δεδοµένα, παραµένει και η αντοχή που είχαν αναπτύξει αυτοί οι γυµνοί δύτες στο κρύο, ώστε να µπορούν να παραµένουν όλη την ηµέρα στο νερό, αφού και τα πιο ζεστά τροπικά νερά της Αφρικής έχουν θερµοκρασία 28 - 30°C, σε σχέση µε τους 36°C του ανθρώπινου σώµατος. Αρκεί να τονίσουµε ότι µέσα στο νερό η θερµότητα του σώµατος χάνεται 25 φορές πιο γρήγορα σε σχέση µε την παραµονή στον αέρα. Παράλληλα κάτω από ένα βάθος όπως π.χ. τα 30 - 40 µέτρα η θερµοκρασία της θάλασσας είναι, όλο το χρόνο, πολύ χαµηλή, κοντά στους 10°C. Αντιµέτωποι µε τέτοιες θερµοκρασίες στις βαθιές βουτιές τους (και χωρίς καµία θερµική προστασία) οι δύτες αυτοί όχι µόνο δεν "έµεναν στον τόπο" από ανακοπή της καρδιάς, αλλά έψαχναν και ξεκολλούσαν το καλύτερο σφουγγάρι του βυθού. Οι µελετητές που κατέγραψαν τους χρόνους της άπνοιας, γενικά, των γυμνών δυτών της Σύµης, είχαν υπολογίσει ότι το κράτηµα της αναπνοής τους έφτανε το 1 λεπτό και 30 δευτερόλεπτα σε κάθε βουτιά, 115
ενώ σπάνια ήταν λιγότερο από 1 λεπτό και 10 δευτερόλεπτα και όσοι βουτούσαν στα µεγαλύτερα βάθη έκαναν άπνοιες των 2 τουλάχιστον λεπτών στις βαθιές καταδύσεις τους. Η προσαρµογή αυτών των ανθρώπων - δελφινιών στην ζωή µέσα στη θάλασσα θα παραµείνει ίσως κάτι το αµίµητο στην ιστορία της ανθρωπότητας, γιατί είναι µάλλον απίθανο να αναγκαστούν άνθρωποι στο µέλλον κάτω από τη πίεση της παράδοσης και της ανάγκης για επιβίωση να παλεύουν όλη τους τη ζωή σε τόσο ακραίες συνθήκες, κάνοντας χιλιάδες βουτιές κάθε βδοµάδα επί πολλούς µήνες το χρόνο, για ολόκληρες δεκαετίες, ως τα γεράµατα. Αυτές οι απίστευτες επίκτητες ιδιότητες που είχαν αποκτήσει οι τολµηροί ήρωες της κατάδυσης, όπως ορίζουν και οι "νόµοι" της εξέλιξης, δεν κληρονοµήθηκαν στους απόγονους τους. Οι απόγονοί τους δεν γεννήθηκαν δύτες, όπως έγιναν οι ίδιοι. Ίσως όµως αυτές οι ικανότητες να µην έχουν χαθεί για πάντα. Γιατί αυτοί οι ταπεινοί ψαράδες µας κληρονόµησαν λίγη από τη γνώση που κατέκτησαν, ενώ τα απίστευτα όρια που κατέρριψαν, αποδεικνύουν ποιές είναι οι δυνατότητες του ανθρώπου στη σχέση του µε τη θάλασσα. Μια γνώση µε αξία ανεκτίµητη, γιατί ο άνθρωπος είναι το µοναδικό είδος πάνω στην υδρόγειο που στηρίζεται στις γνώσεις που κατακτά, για την εξέλιξή του. Έτσι λίγες δεκαετίες µετά το τέλος του "σφουγγαράδικου βούττου", η επιστήµη της κατάδυσης, η ιατρική και η φυσιολογία του ανθρώπου γνωρίζουν τώρα τα "πως" και τα "γιατί" της αντίδρασης του οργανισµού µας στην ελεύθερη κατάδυση και (όχι τυχαία) εκατοµµύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσµο µπορούν σήµερα µε άνεση και µε ασφάλεια να βουτήξουν και να απολαύσουν τη µαγεία του υποβρύχιου κόσµου των ωκεανών.
116
Η αντοχή των γυμνών δυτών του ελληνικού σφουγγαράδικου στόλου, αλλά και οι γνώσεις τους στον βαθύ “βούττο” υπήρξαν μοναδικό φαινόμενο στην παγκόσμια ιστορία. Οι χιλιάδες γυμνοί δύτες του στόλου βουτάγανε επί έξη μήνες το χρόνο, κάθε μέρα και σχεδόν για όλη την ημέρα και όχι μόνο αντέχανε τόσες καταδύσεις, την υποθερμία και τις κακουχίες την λιτή διατροφή και τις στερήσεις της ζωής πάνω στις βάρκες τους, αλλά δεν είχανε και καθόλου ατυχήματα, όντας απίθανοι γνώστες των μυστικών της ασφαλούς ελεύθερης κατάδυσης.
117
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4o Στάθης Χατζής: “o Θρύλος” Η Κατάδυση του Στάθη Χατζή στα 88 Μέτρα Μεσηµέρι 16ης Ιουλίου 1913. Ο ήλιος απλώνει χαρούµενα τις ακτίνες του πάνω από τα Βαλκάνια. Θα νόµιζε κανείς ότι ειδικά εκείνη την ηµέρα σε δύο σηµεία αυτής της πολύπαθης χερσονήσου, (που θα πρωταγωνιστούσε σε όλο τον νέο αιώνα), αυτές οι ακτίνες φωτός συµπυκνώνονταν ελαφρά και φώτιζαν λίγο παραπάνω, όπως κάθε φορά που σ' αυτά τα χώµατα και στα νερά του Αιγαίου που τα βρέχουν, γραφόταν η ανθρώπινη ιστορία. Βαλκάνια, σηµείο πρώτο: Βουκουρέστι, πρωτεύουσα της Ρουµανίας. Οι πρωθυπουργικές άµαξες είχαν φτάσει σε σειρά έξω από το µεγαλόπρεπο κτίριο. Στα µαρµάρινα, φαρδιά σκαλοπάτια του στέκονταν ο πρωθυπουργός της Ρουµανίας Μαγιουρέσκου. Ένας - ένας οι βαλκάνιοι πρωθυπουργοί, της Ελλάδας ο Ελευθέριος Βενιζέλος, της Σερβίας ο Πάσιτς, του Μαυροβουνίου ο Βούκοβιτς και της Βουλγαρίας ο Τόντσεφ έσφιγγαν το χέρι του Μαγιουρέσκου και του Ιονέσκου και περνούσαν, από την µεγάλη είσοδο του µεγάρου, στον εσωτερικό του χώρο. Ήταν η ηµέρα που θα άπλωνε πάλι τα φτερά της η ειρήνη πάνω από τα Βαλκάνια, για µερικούς µήνες ίσως, όχι περισσότερο, αλλά τότε ο χρόνος κυλούσε µε έναν άλλο, αργό, ρυθµό. Ήταν η ηµέρα της λήξης του Δεύτερου Βαλκανικού Πολέµου. Ηµέρα γιορτής, ειδικά για την Ελλάδα. Η συνθήκη του Βουκουρεστίου σήµαινε την αρχή δηµιουργίας της µεγάλης Ελλάδας του Βενιζέλου. Τα σύνορα θα έφταναν τώρα από την Θεσσαλονίκη στην Καβάλα. Η Θεσσαλονίκη θα γινόταν έτσι πρωτεύουσα της ελληνικής επαρχίας που απελευθερωνόταν από τη Βουλγαρική κατοχή: της Μακεδονίας. Βαλκάνια, σηµείο δεύτερο: Όρµος Πηγάδια στην Κάρπαθο, νοτιοανατολικό Αιγαίο. Ίχνη µόνο των απορροφηµένων, από το παχύ στρώµα νερού, ηλιακών ακτίνων, φτάνουν ως τα µάτια του Στάθη Χατζή. Ψαχουλεύει στον βυθό έχοντας την αίσθηση ότι οι σκιές µπροστά του σχηµατίζουν, µέσα στο απόλυτο σχεδόν σκοτάδι, µία φιγούρα µεγάλης άγκυρας ... Ο παλµός της καρδιάς του έχει γίνει πολύ αργός και ο δυνατός ήχος κάθε χτύπου της διαχέεται µέσα στην απόλυτη ησυχία του απέραντου γαλάζιου του νερού. Βρίσκεται στα 88 µέτρα βάθος! Σε πίεση δέκα φορές µεγαλύτερη της ατµοσφαιρικής, που την αισθάνεται να του συµπιέζει τον θώρακα. Δεν είναι η πρώτη φορά που επισκεπτόταν αυτά τα βάθη. Η αντοχή του στη πίεση του νερού και η άπνοιά του, τον είχαν οδηγήσει και πολλές οργιές βαθύτερα. Τώρα όµως είχε από πάνω του στην επιφάνεια, εκατοντάδες ανθρώπους, ανύποπτους ως σήµερα για τις µοναδικές του ικανότητες, αλλά και µία πολύ δύσκολη δουλειά στον βυθό. Αναρωτιέται αν αυτή η βουτιά θα τελειώσει, όπως συνήθως, µε επιτυχία. Αν θα ξαναντικρύσει τον ήλιο να τρεµοπαίζει στην επιφάνεια, όπως τον βλέπεις κάτω από το νερό. Αν θα ξαναδεί τα παιδιά του και την Αννίκα ... Πλησιάζει αργά, κινώντας κολυµβητικά χέρια και πόδια, προς την σκιά της αλυσίδας της άγκυρας. Στα κρίσιµα αυτά δευτερόλεπτα της κρατηµένης του αναπνοής ο Στάθης αισθάνθηκε ξαφνικά πολύ µόνος. Τόσο µόνος όσο ελάχιστοι άνθρωποι που συντέλεσαν στην ανθρώπινη πρόοδο έχουν αισθανθεί, στο 118
µετέωρο βήµα τους µπροστά, προς το Άγνωστο. Μία µοναξιά πληµµυρισµένη από την αµφιβολία της επιστροφής τους και τη συγκίνηση ότι οδηγούν σε νέους δρόµους την ανθρωπότητα. Όπως ο Κολόµβος µόλις αντίκρυζε την νέα Γη ή ο Γκαγκάριν όταν πρωτοέβλεπε την υδρόγειο από το διάστηµα ή ο Αϊνστάιν όταν έγραφε τα τρία γράµµατα µίας εξίσωσης που θα άλλαζε τον κόσµο, όπως η µοναξιά του Αρµστρογνγκ όταν πάταγε το πόδι του στη Σελήνη. Η κατάκτηση των ωκεανών δεν θα είναι άραγε µεγαλύτερο επίτευγµα από όλα αυτά; Μπροστά µας ανοίγεται ένας κόσµος, ένα διάστηµα, φιλόξενο για τον άνθρωπο, γεµάτο µε τα θαύµατα της ζωής και τον πλούτο εκατοµµυρίων χρόνων εξέλιξης της υδρογείου. Είναι ένας χώρος όπου η υψηλή τεχνολογία δεν αρκεί για να τον κατανοήσει και να τον κατακτήσει ο άνθρωπος. Χρειάζεται πρώτα να "συνοµιλήσει" το σώµα του και το πνεύµα του µε την γαλάζια µάζα και µε τα θαλάσσια θηλαστικά, που πρώτα πέτυχαν την προσαρµογή τους στον χώρο ο οποίος υπόσχεται την ευηµερία του ανθρώπου, στα χιλιάδες χρόνια που έπονται. Ο Στάθης άνοιξε εκείνη την ηµέρα, µε την χαρακτηριστική άνεση και ταπεινότητα των πρωτοπόρων, έναν νέο ορίζοντα στην ιστορία του ανθρώπου. Μας χάρισε ένα όραµα το οποίο µόλις σήµερα αρχίζουµε να συνειδητοποιούµε. Και η ειρωνία της ιστορίας είναι ότι όχι µόνο δεν είχε ο ίδιος αντιληφθεί την σηµασία αυτής της βουτιάς του, αλλά και εκείνο το πρωϊνό της 16ης Ιουλίου του 1913 δεν είχε τη παραµικρή ιδέα για το πόσο διαφορετικά θα εξελισσόταν η ηµέρα του ... Εκεί, στην άβυσσο των 88 µέτρων βάθους, σκεφτόταν ότι είχε ξυπνήσει για ένα ήσυχο ψάρεµα και τώρα βρισκόταν στα άπατα της θάλασσας αναζητώντας την καδένα µιας τεράστιας άγκυρας, για να δέσει πάνω της το σύρµα της ανέλκυσής της. Ενάµισυ σχεδόν λεπτό άπνοιας είχε ήδη συµπληρωθεί και ήταν τώρα χαρούµενος: µπροστά του βρισκόταν επιτέλους ο πρώτος µεγάλος κρίκος της καδένας, εκεί θα έπρεπε να δέσει το συρµατόσχοινο µε το ναυτικό κλειδί.
119
- " Ίσως λοιπόν να τα καταφέρω τελικά", σκέφτηκε, αναπολώντας τα γεγονότα που τόσο αιφνίδια τον είχαν οδηγήσει στα 88 µέτρα βάθος και την τύχη που του είχε χαµογελάσει φέρνοντας εύκολα µπροστά του τον πρώτο κρίκο (της καδένας της βυθισµένης άγκυρας) να ξεχωρίζει στον βυθό, σαν να του ζητούσε να την δέσει γρήγορα, για να την ανεβάσουν στο θωρηκτό, πριν σκουριάσει και διαλυθεί στην άβυσσο του Αιγαίου ...
Φωτογραφία του Θωρηκτού "Regina Margherita", ενός από τα δέκα περίπου ιταλικά θωρηκτά που έπλευσαν από τα Δωδεκάνησα στη διάρκεια της ιταλικής κατοχής τους. Το "R. Margherita" αν και πολεµικό πλοίο, έµεινε στην ιστορία για ένα ειρηνικό επίτευγµα, γιατί υπήρξε η αιτία της φοβερής κατάδυσης του Στάθη Χατζή. Παράλληλα, καταγράφοντας το γεγονός στο ηµερολόγιο του πλοίου, το πλήρωµα του θωρηκτού άνοιξε µια νέα σελίδα στην ιστορία, προκαλώντας πολλές από τις σπουδαίες εξελίξεις του 20ου αιώνα στις ελεύθερες καταδύσεις και την καταδυτική φυσιολογία. (Φωτογραφία από το αρχείο του Αντώνη Μαïλη).
120
Τρεις Ηµέρες Πριν: 13η Ιουλίου 1913 Ένα χρόνο µετά την κατάληψη των Δωδεκανήσων ο Ιταλός ναύαρχος έφερνε στα νησιά της εποπτείας του το νέο καµάρι του ιταλικού στόλου: το Θωρηκτό "Regina Margherita", που έσχιζε για πρώτη φορά τα νερά του Αιγαίου, στο παρθενικό του ταξίδι. Το ιταλικό θωρηκτό αποπλέοντας από τα ναυπηγεία του στην Ιταλία είχε αφήσει δίπλα του δύο χρόνια νωρίτερα, ένα νεοναυπηγηµένο επίσης θωρηκτό, κατασκευασµένο µε τα ίδια περίπου σχέδια, το θωρηκτό που αγόρασε ο ελληνικός στόλος και το ονόµασε "Αβέρωφ"! Το απόγευμα της 13ης Ιουλίου του 1913 οι κάτοικοι των Πηγαδιών της Καρπάθου αντίκρυσαν ανοιχτά από το λιµάνι τους, ανάµεσα στον κάβο µε το φάρο και το µικρό νησάκι, το τεράστιο πάνοπλο θωρηκτό να ετοιµάζεται να ρίξει για πρώτη φορά άγκυρα στα υπό κατάληψη νερά του µυθικού Γλαυκιώτη Θεού, που είχε εξαγριωθεί, όπως θα διαπίστωνε το άπειρο ακόµα πλήρωµα του "Margherita" πολύ σύντοµα. Οι ναύτες σκανταλιάρανε (βυθοµέτρησαν) µε το χαρακτηριστικό εκείνο µολύβι, που το πετούσαν από τη πλώρη και έτρεχαν πίσω στην πρύµνη καθώς βυθιζόταν, αµολώντας το σχοινάκι του ως ότου χτυπούσε στο βυθό αποκαλύπτοντας το βάθος των νερών. Ένας ναύτης φώναξε το βάθος: - "22 οργιές" (40 µέτρα). Ο πλοίαρχος διέταξε µία βαποριά πιο γυαλό πριν ρίξει την άγκυρα. Ο όρµος Πηγάδια, ωστόσο, στον οποίο είχε οδηγήσει το πλοίο του, δεν ονοµάζεται έτσι τυχαία. Στον βυθό του όρµου σχηµατίζονται απότοµες κατακρυµνίσεις και ανασηκώµατα του βυθισµένου βουνού, σαν πηγάδια. Μία µικρή καθυστέρηση του άπειρου πληρώµατος και το δυνατό µελτέµι που έσπρωχνε πίσω το πλοίο άλλαξαν λίγο τη θέση του, φέρνοντάς το πάνω από ένα τέτοιο πηγάδι, που πλησίαζε τα 100 µέτρα σε βάθος. Η ογκώδης άγκυρα του θωρηκτού έπεσε µε πάταγο στα καταγάλανα νερά ακολουθούµενη από µία χοντρή καδένα, πολλών µέτρων µήκους, που ξεσήκωσε το νησί µε τον θόρυβο της εξόδου της από τη λαµαρίνα του θωρηκτού. Πλοίαρχος και πλήρωµα είδαν έκπληκτοι την αλυσίδα να τελειώνει, να τεντώνεται και τελικά να κόβεται από το πλοίο τους, συνεχίζοντας µε ταχύτητα το ταξίδι της προς την άβυσσο… Παρασύροντας μάλιστα τον υποπλοίαρχο Τζόρτζιο Πρόλι σ΄ έναν άδοξο θάνατο και τραυματίζοντας πολλούς ναύτες! Είναι γνωστές οι προκαταλήψεις των ναυτικών και η ερµηνεία παρόµοιων περιστατικών, ειδικά µάλιστα στο παρθενικό ταξίδι ενός πλοίου, προκαλεί µαύρες σκέψεις. Επρόκειτο λοιπόν για ένα πολύ κακό οιωνό. Παρά το γεγονός ότι το ιταλικό θωρηκτό διέθετε κι άλλες άγκυρες, ο ναύαρχος ενοχληµένος από τον τρόπο που υποδεχόταν η τύχη αυτό το νέο πλοίο διέταξε να εξετάσουν κάθε δυνατό τρόπο ανέλκυσης της χαµένης άγκυρας. Ακόµα και αυτή τους η προσπάθεια όµως δεν θα άλλαζε την τραγική µοίρα του θωρηκτού το οποίο µερικά χρόνια αργότερα, στη διάρκεια του Α' Παγκοσµίου Πολέµου, βυθίστηκε αύτανδρο. Το Regina Margherita απέπλευσε αµέσως προς την Κάλυµνο, για το νησί όπου είχαν την πληροφορία ότι θα έβρισκαν ικανούς δύτες να φτάσουν στο βάθος όπου είχε χαθεί η άγκυρα. Μοναδικό στοιχείο της χαµένης άγκυρας παρέµενε ένα µικρό σηµαδουράκι (που έδεναν στην αρχή της καδένας), το οποίο όριζε τώρα την θέση της άγκυρας στα 90 με 100 µέτρα βάθος! Στην Κάλυµνο στάθηκε αδύνατο να βρουν εθελοντή δύτη για ένα τόσο τροµακτικό βάθος. Κατάδυση µε σκάφανδρο στα 90 µέτρα σήµαινε βέβαιο θάνατο του σκαφανδρίτη που θα την επιχειρούσε. Κατάδυση µε άπνοια δεν ήταν κανείς σε θέση να αποτολµήσει. 121