ΕΛΕΝΗ Ν. ΣΤΑΜΑΤΙΟΥ ‐ ΜΑΡΙΑ Γ. ΨΑΛΤΑΚΗ
ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ, ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
Copyright © Eleni N. Stamatiou & Maria G. Psaltaki 2013 Published in England by AKAKIA Publications, 2013 Ελένη Ν. Σταματίου ‐ Μαρία Γ. Ψαλτάκη
Οικονομική Κρίση, Κοινωνία και Περιβάλλον στην Ελλάδα ISBN: 978‐1‐909550‐81‐0 Copyright © Eleni N. Stamatiou & Maria G. Psaltaki 2013 Cover Images: www.zougla.gr/money/article/pagosmia‐ikonomiki‐krisi‐an‐i‐elada‐vgi‐apo‐to‐evro http://advancedoffshore.in/safety Images have been chosen and been sent by Eleni N. Stamatiou & Maria G. Psaltaki
PUBLICATIONS St Peters Vicarage, Wightman Road, London N8 0LY, UK T. 0044 203 28 66 550 T. 0044 203 28 96 550 F. 0044 203 43 25 030 M. 0044 7411 40 6562 www.akakia.net publications@akakia.net All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, translated, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, microfilming, recording, or otherwise, without the prior permission in writing of the Author and the AKAKIA Publications, at the address above. 2013, London, UK
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΩΝ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΠΟΠΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ Α΄ ΜΕΡΟΣ: ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Β΄ ΜΕΡΟΣ: ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ & ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Εναυσμα για την κατάρτιση του παρόντος ερωτηματολογίου ήταν η αποτύπωση και η διερεύνηση της σύνδεσης του περιβάλλοντος και των κοινωνικοοικονομικων αιτίων και επιπτώσεων, ή αλλιώς της σύνδεσης περιβαλλοντικών και κοινωνικοοικονομικών παραμέτρων, καθώς και της ανάπτυξης “ειδικού περιβαλλοντικού βαρόμετρου”, δεδομένης της υφιστάμενης οικονομικής κρίσης 1 , για τις αντίστοιχες τάσεις και διαφαινόμενες προοπτικές στην Ελλάδα και διεθνώς. Ομάδα – στόχο του ερωτηματολογίου αποτέλεσαν οι μέσοι πολίτες, δηλαδή εκείνοι με μορφωτικό επίπεδο ικανό (τουλάχιστον δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης) και ηλικία που να αντανακλά την ελάχιστη απαιτούμενη εμπειρία ζωής, ώστε να είναι σε θέση να κατανοήσουν σε βάθος τόσο τις θεωρητικής όσο και τις ρεαλιστικής φύσης ερωτήσεις και να αποτυπώσουν/ θεμελιώσουν αξιόπιστη άποψη ή θέση, βάσει της παρατιθέμενης θεματολογίας. Επιδίωξη των ερευνητριών υπήρξε η κατά το δυνατόν διασπορά του πλήθους των ερωτηθέντων, με βάση τον τόπο διαμονής τους, παράγοντα που αναζητήθηκε και καλύφθηκε εντός της ελληνικής επικράτειας (Αττική, υπόλοιπη Στερεά Ελλάδα, Κεντρική Μακεδονία, Κρήτη, Ηπειρος, Βόρειο Αιγαίο) και εκτός αυτής. Στο διάστημα Δεκεμβρίου 2010 –Φεβρουαρίου 2011 εστάλησαν 2000 ερωτηματολόγια μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου κυρίως, ή τηλεομοιοτυπίας (φαξ), ή διανεμήθηκαν προς συμπλήρωση, ενώ μικρός αριθμός αυτών απαντήθηκε τηλεφωνικά, υπό τον τύπο προσωπικής συνέντευξης. Από το σύνολο των ερωτηματολογίων απαντήθηκαν ή συμπληρώθηκαν επαρκώς ‐ κατόπιν και παρακίνησης και υπενθύμισης προς τους ερωτηθέντες‐ τα 1900 (δηλαδή πολύ μεγάλο ποσοστό, γεγονός που συνιστά επίτευγμα, με βάση την εμπειρία), τα στοιχεία των οποίων κατόπιν μελέτης και επεξεργασίας αξιοποιήθηκαν προς στατιστική ανάλυση και εξαγωγή συμπερασμάτων. Από τις ερευνήτριες υπήρξε μέριμνα ώστε να τηρηθεί η προσήκουσα εχεμύθεια και ανωνυμία, ενώ πέρα από δημογραφικού ενδιαφέροντος στοιχεία (φύλο, ηλικιακή κλίμακα, πληθυσμιακή κλίμακα τόπου διαμονής, κ.ά.), δε ζητήθηκαν πληροφορίες προσωπικού χαρακτήρα. Επισημαίνεται η ενθάρρυνση της ελεύθερης διατύπωσης και η γνωστοποίηση στους ερωτηθέντες της μη ύπαρξης, θεώρησης ή θέσης σωστών ή λανθασμένων απαντήσεων. Επιδίωξη ήταν η κατά το δυνατόν απαίτηση μόνο βραχέως χρόνου για τη συμπλήρωση του ερωτηματολογίου και την απάντηση ή ανάπτυξη των ζητούμενων. Η εξαγωγή συμπερασμάτων αναμένεται να είναι ουσιαστικής συμβολής στη συστηματική προσπάθεια ανάδειξης, τεκμηρίωσης και ανάλυσης της προαναφερόμενης προβληματικής και τελικά πολλών νέων συνιστωσών του συνολικού ζητήματος. Λόγω της τρέχουσας οικονομικής συγκυρίας και των συνεπειών αυτής, η τάση αναζήτησης των αιτίων και η σύνδεση αιτίου και αιτιατού επί του συγκεκριμένου θέματος, αποτελεί ζήτημα ενδιαφέροντος για το κοινό, το οποίο αποδείχθηκε σε μεγάλο βαθμό δεκτικό στην από πλευράς του διατύπωση απόψεων, παρατηρήσεων και σχολιασμών και με έντονη την ανάγκη ανταπόκρισης, επικοινωνίας και εξωτερίκευσης, ακόμη δε και με την αυθόρμητη χρήση, συχνά αδόκιμων εκφράσεων και χαρακτηρισμών προς υποστήριξη των θέσεών του. Αυτό συνδέεται με τη μέριμνα των συγγραφέων το παρόν να αποκλίνει από την τυπική ακαδημαϊκή θεωρητική προσέγγιση, αλλά αντίθετα να απορρέει από τη ζώσα πραγματικότητα και να αφήνει βαθμούς ελευθερίας έκφρασης και τεκμηρίωσης, να είναι περιεκτικό και να περιλαμβάνει τον κατά το δυνατόν μεγαλύτερο αριθμό ενδεχομένων περιπτώσεων. Η παρούσα εργασία απευθύνεται και επιδιώκεται να είναι αξιοποιήσιμη σε διεπιστημονικό επίπεδο, από επιστημονικούς και ερευνητικούς φορείς, από τον πολιτικό, από τον δημόσιο λειτουργό, αλλά πρωτίστως από τον μέσο πολίτη, ενθαρρύνοντας περαιτέρω την αναζήτηση και τη δραστηριοποίηση σε θετικές και αποτελεσματικές ενέργειες στο αντίστοιχο ευρύ πεδίο.
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Θερμές ευχαριστίες οφείλονται στους συμμετέχοντες πολίτες από πολλές γωνιές της επικράτειας αλλά και του εξωτερικού, για την ανταπόκριση και τη συνεργασιμότητά τους, χωρίς τη συμβολή των οποίων δεν θα ήταν δυνατή η πληρότητα της παρούσας έρευνας. Ευχαριστούμε θερμά, υψηλόβαθμα νυν και πρώην στελέχη του ΣτΕ (κυρίως του Τμήματος Ε΄) και ανώτατους δικαστικούς, στελέχη του Διπλωματικού Σώματος, μέλη της Ακαδημίας Αθηνών και Καθηγητές Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης, αλλά και έμπειρους διδάσκοντες της Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας στο αντικείμενο της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης, για την παροχή πληροφοριών χρήσιμων στη συγκρότηση του ερωτηματολογίου. Για τον ίδιο λόγο ευχαριστούμε εκπροσώπους της Εκκλησίας, μέλη επιτροπών με αντικείμενο την ηθική, την βιοηθική ή και το περιβάλλον ή και βραβευθέντες για εξέχον κοινωνικό έργο. Για την συνεισφορά τεχνογνωσίας σε θέματα των ειδικοτήτων τους ευχαριστούμε τη Δρα Περιβαλλοντολόγο κα Έλενα Καλλικαντζάρου, τον Δρα επιστήμονα Πληροφορικής‐Σύμβουλο Επιχειρήσεων κ. Richard – Nicolas Lacroix και τον ιατρό Δρα κ. Κωνσταντίνο Σταματίου. Ευχαριστούμε, επίσης, τους εκλεκτούς Δασκάλους μας, Ομότιμους Καθηγητές ΕΜΠ κ.κ. Νίκο Μαρκάτο, πρώην Πρύτανη και Ιωσήφ Στεφάνου, που μας προσέφεραν, πέραν των τυπικών, ανεκτίμητα μαθήματα ήθους και υπευθυνότητας ως προς την προσφορά στον τόπο μας, την κοινωνία, το περιβάλλον και τον άνθρωπο. Από τον χώρο της Νομικής επιστήμης, επιθυμούμε να ευχαριστήσουμε τους κάτωθι: Τον Καθηγητή Διοικητικής Επιστήμης στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Αντώνη Μακρυδημήτρη, για την ενθάρρυνσή του και την εκτίμησή του στο αντικείμενο και στη συμβολή της μελέτης μας. Τον Καθηγητή Δημοσίου Δικαίου της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Παύλο‐ Μιχαήλ Ευστρατίου για την εποικοδομητική κριτική, τις βελτιωτικές παρεμβάσεις και την ανταλλαγή προβληματισμών. Και ξεχωριστά τον δικηγόρο, Δρα Νομικής κ. Κωνσταντίνο Μπακογιάννη, Ειδικό Επιστήμονα στο Συνήγορο του Πολίτη, για το επιστημονικό ενδιαφέρον με το οποίο περιέβαλε τις αναζητήσεις μας, τις εύστοχες νομικής φύσης παρατηρήσεις του, την προθυμία συνεισφοράς και την πολύπλευρη βοήθειά του. Tέλος, ευχαριστούμε τις οικογένειές μας για τη υποστήριξη που μας παρείχαν καθ’ όλο το χρόνο εκπόνησης της παρούσας εξαντλητικής μελέτης. Χωρίς τη συμβολή όλων των παραπάνω η ποιότητα της δεν θα ήταν η ίδια.
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΩΝ Α. Ελληνικές ΑΕΙ Ανώτατο Εκπαιδευτικό Ιδρυμα ΑΕΠ Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν ΑΠΕ Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας ΑΠΘ Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης ΑΣΚΤ Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών ΑΤΕΙ Ανώτατο Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ιδρυμα ΓΓΙΦ Γενική Γραμματεία Ισότητας των Φύλων ΕΕ Ευρωπαϊκή Ενωση ΕΚΔΔΑ Εθνικό Κέντρο Δημόσιας Διοίκησης και Αυτοδιοίκησης ΕΚΠΑ Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών ΕΜΠ Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο ΕΣΠΑ Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο Αναφοράς ΕΣΣΔ Ενωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών ΗΠΑ Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής ΙΧ Ιδιωτικής χρήσης ΚΕΝΑΚ Κανονισμός Ενεργειακής Απόδοσης Κτιρίων ΚΠΣ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης ΜΚΟ Μη Κυβερνητική Οργάνωση ΜΜΕ Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης ΜΜΜ Μέσα Μαζικής Μεταφοράς ΟΗΕ Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών ΣΕΠΕ Σώμα Επιθεώρησης Εργασίας ΣτΕ Συμβούλιο της Επικράτειας ΣτΠ Συνήγορος του Πολίτη ΤΕΕ Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας ΥΠΕΚΑ Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής ΥΠΕΠΘ Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων ΥΠΕΧΩΔΕ Υπουργείο Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων Εργων ΥΧΟΠ Υπουργείο Χωροταξίας Οικισμού και Περιβάλοντος ΧΥΤΑ Χώροι Υγειονομικής Ταφής Απορριμμάτων Β. Ξενόγλωσσες ETDS Environmental Terminology and Discovery Service IUCN International Union for Conservation of Nature LSE London School of Economics and Political Science LULU Local Unwanted Land‐Uses NIMBY Not in my backyard SDEP Social Dimensions of Environmental Policy (OECD) OECD Organisation for Economic Co‐operation and Development UCLA University of California, Los Angeles UNCED UN Conference on Environment and Development UNEP UN Environmental Program UNESCO UNs Educational, Scientific and Cultural Organization WCED World Commission on Environment and Development WWF World Wildlife Fund
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΠΟΠΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ Α. Διαγράμματα Ερ.30 Η δυνατότητα παρέμβασης προς βελτίωση του φυσικού, ανθρωπογενούς και πολιτιστικού περιβάλλοντος συνδέεται με υψηλότερο μορφωτικό επίπεδο των ενδιαφερομένων (σημειώστε x) Β. Πίνακες 1 Κατανομή ερωτηθέντων κατά φύλο 2 Κατανομή ερωτηθέντων κατά ηλικιακή κλίμακα ανά φύλο 3 Κατανομή % ερωτηθέντων κατά ηλικιακή κλίμακα ανά φύλο 4 Κατανομή % ερωτηθέντων σε γονείς (ή μη)‐με ανήλικα ή ενήλικα τέκνα 5 Πληθυσμός πόλης διαμονής ερωτώμενων 6 Επίπεδο εκπαίδευσης ερωτώμενων ανά Περιφέρεια Ελλάδας και κατοίκων εξωτερικού 7 % ερωτώμενων Γ΄ ‐ Β΄ θμιας εκπαίδευσης ανά Περιφέρεια Ελλάδας και κατοίκων εξωτερικού 8 Τομέας ενδιαφέροντος‐πεδίο απασχόλησης ερωτηθέντων 9 Πώς θα ορίζατε το περιβαλλοντικό ζήτημα ; 10 Βασικές συνιστώσες περιβαλλοντικού προβλήματος 11 Τι αποτελεί περιβαλλοντικό πρόβλημα; 12 Γιατί το περιβαλλοντικό ζήτημα είναι πρόβλημα της σύγχρονης εποχής; 13 Οι βασικές αιτίες δημιουργίας του περιβαλλοντικού προβλήματος‐ποσοστό απαντήσεων 14 Οι βασικές αιτίες δημιουργίας του περιβαλλοντικού προβλήματος‐ επιλογή αριθμού ερωτηθέντων 15 Συνοχή/σύνδεση μεταξύ κοινωνίας και περιβαλλοντικών προβλημάτων 16 Βασικές παράμετροι συνοχής μεταξύ κοινωνίας και περιβαλλοντικών προβλημάτων σε διεθνές επίπεδο 17 Βασικές παράμετροι συνοχής μεταξύ κοινωνίας και περιβαλλοντικών προβλημάτων σε ευρωπαϊκό επίπεδο 18 Βασικές παράμετροι συνοχής μεταξύ κοινωνίας και περιβαλλοντικών προβλημάτων σε εθνικό επίπεδο 19 Βασικές παράμετροι συνοχής μεταξύ κοινωνίας και περιβαλλοντικών προβλημάτων σε επίπεδο τοπικής αυτοδιοίκησης 20 Συνοχή μεταξύ κοινωνίας και περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης 21 Βασικές παράμετροι συνοχής μεταξύ κοινωνίας και περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης σε διεθνές επίπεδο 22 Βασικές παράμετροι συνοχής μεταξύ κοινωνίας και περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης σε ευρωπαϊκό επίπεδο 23 Βασικές παράμετροι συνοχής μεταξύ κοινωνίας και περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης σε εθνικό επίπεδο 24 Βασικές παράμετροι συνοχής μεταξύ κοινωνίας και περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης σε επίπεδο τοπικής αυτοδιοίκησης 25 Συνοχή μεταξύ οικονομίας και περιβαλλοντικών προβλημάτων 26 Βασικές παράμετροι συνοχής μεταξύ οικονομίας και περιβαλλοντικών προβλημάτων σε διεθνές επίπεδο 27 Βασικές παράμετροι συνοχής μεταξύ οικονομίας και περιβαλλοντικών προβλημάτων σε ευρωπαϊκό επίπεδο 28 Βασικές παράμετροι συνοχής μεταξύ οικονομίας και περιβαλλοντικών προβλημάτων σε εθνικό επίπεδο 29 Βασικές παράμετροι συνοχής μεταξύ οικονομίας και περιβαλλοντικών προβλημάτων σε επίπεδο τοπικής αυτοδιοίκησης
30 Για την επίλυση των περιβαλλοντικών προβλημάτων πρέπει να λαμβάνονται αρκετά υπόψη κοινωνικο‐οικονομικές παράμετροι; 31 Kοινωνικο‐οικονομικές παράμετροι που πρέπει να λαμβάνονται υπόψη για την επίλυση των περιβαλλοντικών προβλημάτων 32 Συνοχή μεταξύ πολιτικής και περιβαλλοντικών προβλημάτων 33 Βασικές παράμετροι συνοχής μεταξύ πολιτικής και περιβαλλοντικών προβλημάτων σε διεθνές επίπεδο 34 Βασικές παράμετροι συνοχής μεταξύ πολιτικής και περιβαλλοντικών προβλημάτων σε ευρωπαϊκό επίπεδο 35 Βασικές παράμετροι συνοχής μεταξύ πολιτικής και περιβαλλοντικών προβλημάτων σε εθνικό επίπεδο 36 Βασικές παράμετροι συνοχής μεταξύ πολιτικής και περιβαλλοντικών προβλημάτων σε επίπεδο τοπικής αυτοδιοίκησης 37 Υπάρχει συνοχή μεταξύ ηθικής και περιβαλλοντικών ζητημάτων; 38 Βασικές παράμετροι συνοχής μεταξύ ηθικής και περιβαλλοντικών ζητημάτων σε διεθνές επίπεδο 39 Βασικές παράμετροι συνοχής μεταξύ ηθικής και περιβαλλοντικών ζητημάτων σε ευρωπαϊκό επίπεδο 40 Βασικές παράμετροι συνοχής μεταξύ ηθικής και περιβαλλοντικών ζητημάτων σε εθνικό επίπεδο 41 Βασικές παράμετροι συνοχής μεταξύ ηθικής και περιβαλλοντικών ζητημάτων σε επίπεδο τοπικής αυτοδιοίκησης 42 Υπάρχουν δυνατότητες ουσιαστικής συμμετοχής των πολιτών στα περιβαλλοντικά ζητήματα; 43 Δυνατότητες ουσιαστικής συμμετοχής των πολιτών στα περιβαλλοντικά ζητήματα 44 Ανταπόκριση στην ερώτηση 14.1.β 45 Ανταπόκριση στην ερώτηση 14.1.γ 46 Προτάσεις εναλλακτικών δυνατοτήτων 47 Αξιολόγηση της ενημέρωσης των πολιτών για τα περιβαλλοντικά ζητήματα 48 Εμπλοκή διακριτικής μεταχείρισης στα περιβαλλοντικά ζητήματα 49 Εμπλοκή διακριτικής μεταχείρισης στα περιβαλλοντικά ζητήματα σε διεθνές επίπεδο 50 Εμπλοκή διακριτικής μεταχείρισης στα περιβαλλοντικά ζητήματα σε ευρωπαϊκό επίπεδο 51 Εμπλοκή διακριτικής μεταχείρισης στα περιβαλλοντικά ζητήματα σε εθνικό επίπεδο 52 Εμπλοκή διακριτικής μεταχείρισης στα περιβαλλοντικά ζητήματα σε επίπεδο τοπικής αυτοδιοίκησης 53 Αξιολόγηση διεθνών κοινωνικών προβλημάτων, κατά βαθμό σοβαρότητας ανά φύλο και ηλικιακή κλίμακα ερωτώμενων 54 Αξιολόγηση κοινωνικών προβλημάτων της Ελλάδας, κατά βαθμό σοβαρότητας ανά φύλο και ηλικιακή κλίμακα ερωτώμενων 55 Αξιολόγηση διεθνών οικονομικών προβλημάτων, κατά βαθμό σοβαρότητας ανά φύλο και ηλικιακή κλίμακα ερωτώμενων 56 Αξιολόγηση οικονομικών προβλημάτων της Ελλάδας, κατά βαθμό σοβαρότητας ανά φύλο και ηλικιακή κλίμακα ερωτώμενων 57 Ιεράρχηση κατά βαθμό σοβαρότητας ‐ % συνόλου ανά βαθμό κατά φύλο 58 Προϋποθέσεις επανάκτησης τουριστικού ενδιαφέροντος και προσέλκυσης στην παραθαλάσσια ζώνη της πόλης και της ευρύτερης περιοχής 59 Καθημερινή μετακίνηση και συχνότητα χρήσης μέσου από τους ερωτηθέντες 60 Συμμετοχή σε εθελοντικές περιβαλλοντικές πρωτοβουλίες – δράσεις 61 Θεματικά αντικείμενα με τα οποία σχετίστηκε αναφορά/προσφυγή σε αρμόδιους φορείς 62 Υποχρεωτική παρακολούθηση ενός τουλάχιστον μαθήματος, σχετικού με το περιβάλλον 63 Η ανάπτυξη περιβαλλοντικών πρωτοβουλιών στην πολιτική της συμβάλλει στη δημοφιλία μιας επιχείρησης και στην προτίμησή της από το αγοραστικό κοινό Γ. Γραφήματα τομέων (pie charts) Ερ. 2 Θεωρείτε το περιβαλλοντικό ζήτημα πρόβλημα της σύγχρονης εποχής; Ερ. 3 Θεωρείτε ότι υπάρχει συνοχή/σύνδεση μεταξύ κοινωνίας και περιβαλλοντικών προβλημάτων; Ερ. 5 Θεωρείτε ότι υπάρχει συνοχή μεταξύ κοινωνίας και περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης;
Ερ. 7 Θεωρείτε ότι υπάρχει συνοχή/σύνδεση μεταξύ οικονομίας και περιβαλλοντικών προβλημάτων; Ερ. 9 Θεωρείτε ότι για την επίλυση των περιβαλλοντικών προβλημάτων πρέπει να λαμβάνονται αρκετά υπόψη κοινωνικο‐οικονομικές παράμετροι; Ερ.12 Θεωρείτε ότι υπάρχει συνοχή μεταξύ ηθικών και περιβαλλοντικών ζητημάτων; Ερ.13 Θεωρείτε ότι υπάρχουν δυνατότητες ουσιαστικής συμμετοχής των πολιτών στα περιβαλλοντικά ζητήματα; Ερ.16 Θεωρείτε ότι υπάρχει συνοχή μεταξύ κοινωνικο‐οικονομικών παραμέτρων και δημοσιοποίησης περιβαλλοντικών ζητημάτων; Ερ.25 Η ποιότητα ζωής σχετίζεται με την ποιότητα του περιβάλλοντος (σημειώστε x): Ερ.26 Η δυσχέρεια πρόσβασης /συμμετοχής σε περιβαλλοντικά αγαθά όπως το καθαρό πόσιμο νερό, η καθαρή ατμόσφαιρα, η καθαρή ενέργεια, συνδέεται με έλλειψη κοινωνικοοικονομικών αγαθών, έλλειψη επαρκούς στέγασης, ανασφάλεια εργασίας, χαμηλές απολαβές, χαμηλό επίπεδο τυπικής εκπαίδευσης, κ.ά. (σημειώστε x): Ερ.29 Μεγαλύτερο ποσοστό πρασίνου και ελεύθερων χώρων ανά κάτοικο συναντάται σε περιοχές υψηλότερων εισοδημάτων (σημειώστε x): Ερ.31 Οι καθημερινές σας μετακινήσεις στην πόλη γίνονται (δυνατότητα πολλαπλών επιλογών/απαντήσεις: καθόλου, ελάχιστα, συνήθως, πάντα): Ερ.32 Εχετε συμμετάσχει σε εθελοντικές περιβαλλοντικές πρωτοβουλίες – δράσεις; Ερ.34 Εχετε ποτέ υποβάλει αναφορά σχετική με το περιβάλλον (ως παράπονο, διαμαρτυρία, αίτηση αποκατάστασης, καταγγελία, κ.λπ.) σε αρμόδιους κρατικούς φορείς ή ανεξάρτητες αρχές ή Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις (ΜΚΟ); Και γιατί ; Ερ. 35 Αν ναι, σε (δυνατότητα πολλαπλών επιλογών/x):Κρατική υπηρεσία, Υπηρεσία της τοπικής Αυτοδιοίκησης, Μη Κυβερνητική Οργάνωση, Ανεξάρτητη Αρχή, Δικαστική Αρχή. Ερ.38 Η τρέχουσα οικονομική κρίση έχει καταστήσει μέρος του κοινωνικού συνόλου αδιάφορο για την προστασία του περιβάλλοντος, καθώς προτεραιότητα αποτελεί πλέον, η βραχυπρόθεσμη στόχευση εξασφάλισης της διαβίωσής του (με δεδομένες τις μειωμένες απολαβές, την απειλή ή το καθεστώς ανεργίας, την απειλή εργασιακών και κοινωνικών κεκτημένων, κ.ά.). (Σημειώστε x): Ερ.40 Η ανάπτυξη κοινωνικοοικονομικών προτύπων με κύριο άξονα αναφοράς την περιβαλλοντική συνιστώσα συμβάλλει στην ενίσχυση του κύρους και της αξιοπιστίας ενός κράτους. (Σημειώστε x):
Α΄ΜΕΡΟΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ 1.ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 Αντικείμενο, σκοπός, μεθοδολογία έρευνας Η παρούσα έρευνα με ερωτηματολόγιο, ακαδημαϊκού χαρακτήρα, πραγματοποιήθηκε από κοινού και για αμιγώς επιστημονικούς λόγους από τις ερευνήτριες (με αλφαβητική σειρά) Δρα Ελένη Σταματίου, αρχιτέκτονα ΕΜΠ, πολεοδόμο ‐ περιβαλλοντολόγο και Δρα ΕΜΠ Μαρία Ψαλτάκη, φυσικό ‐ περιβαλλοντολόγο, με στόχο τη διερεύνηση της σύνδεσης περιβαλλοντικών και κοινωνικοοικονομικών παραμέτρων και της ανάπτυξης “ειδικού περιβαλλοντικού βαρόμετρου”, δεδομένης της υφιστάμενης οικονομικής κρίσης, για τις αντίστοιχες τάσεις και διαφαινόμενες προοπτικές στην Ελλάδα και διεθνώς. Η μελέτη περιλαμβανομένης της εισαγωγής, αναπτύσσεται σε δύο μέρη, θεωρητικό και εμπειρικό, με οκτώ συνολικά κεφάλαια, τα οποία κλείνουν με γενικά συμπεράσματα αντί επιλόγου, με σκοπό την ορθή κατά περιεχόμενο διάρθρωσή της και την καλύτερη κατανόηση στη σταδιακή παρακολούθησή της. Το πρώτο μέρος της μελέτης πραγματοποιήθηκε βάσει βιβλιογραφικής ανασκόπησης ενώ το εμπειρικό ερευνητικό μέρος υλοποιήθηκε με την χρήση του ερωτηματολογίου. Η ανάλυση των απαντήσεων έγινε με τη βοήθεια στατιστικών πακέτων, όπου ήταν εφικτό. Το Α΄μέρος (κεφ. 1‐3) περιλαμβάνει το εννοιολογικό περιεχόμενο και τις θεωρητικές προσεγγίσεις, καθώς επίσης και την ιστορική ανασκόπηση στο θέμα της σχέσης ‘’οικονομία‐κοινωνία‐περιβάλλον’’ με αναφορά στη διεθνή εμπειρία και εστιασμό στην περίπτωση της Ελλάδας. Το Β΄ μέρος (κεφ. 4‐9) περιλαμβάνει την εμπειρική και ερευνητική διαδικασία, με την παράθεση του ερωτηματολογίου, την ανάλυση των ερωτήσεων με αναφορά στις επιδιώξεις και τους στόχους που εξυπηρετούν, τη συλλογή ενδεικτικών πρωτογενών απαντήσεων, τη στατιστική ανάλυση και τα συμπεράσματα που εξάγονται, την επισκόπηση απαντήσεων και βασικές διαπιστώσεις και ερμηνεία απόψεων,όπως και την ανάδειξη της διαμόρφωσης νέων τάσεων. Το παρόν κεφάλαιο (1ο) παρουσιάζει τη γενική δομή της εργασίας και αναφέρεται στο περιεχόμενο, στο αντικείμενο, στο σκοπό, στο στόχο και στη μεθοδολογία της έρευνας, καθώς και στις προϋποθέσεις διασφάλισης της ποιότητας και της εγκυρότητας αυτής. Το δεύτερο (2ο) αναφέρεται στην επιλογή της θεματικής και των επιμέρους συνιστωσών της και στην παρουσίαση και ανάλυση των βασικών εννοιών, στις οποίες βασίζεται ή τις οποίες πραγματεύεται με άμεσο ή έμμεσο τρόπο, απαραίτητες για την καλύτερη κατανόηση του κειμένου από τον αναγνώστη. Η σχέση και η αλληλεπίδραση μεταξύ οικονομίας, κοινωνίας και περιβάλλοντος ακολουθεί (3ο) σε ιστορικό πλαίσιο,κατόπιν αναφοράς στη διεθνή εμπειρία αναλύεται η περίπτωση της Ελλάδας. Το επόμενο κεφάλαιο (4ο) παρέχει στον αναγνώστη μια πρώτη επαφή με τις ερωτήσεις του ερωτηματολογίου, όπως ετέθησαν προς απάντηση, συμπλήρωση και ανάπτυξη στους ερωτηθέντες, ενώ δίδεται γενική πληροφόρηση για τη δομή και τη διάρθρωση του ερωτηματολογίου σε επιμέρους μέρη. Το κεφάλαιο που ακολουθεί (5ο) αναλύει το περιεχόμενο καθεμίας από τις ερωτήσεις, αναφέροντας, επίσης, τη σκοπιμότητα της θέσης της. Παράλληλα με την παροχή υποσημειώσεων επιδιώκεται η
αποσαφήνιση εννοιών, καθώς και ο εμπλουτισμός με περαιτέρω πληροφόρηση και ενημέρωση γύρω από συναφή γεγονότα, νομοθεσία, διαδικασίες, κ.ά. Το 6ο κεφάλαιο περιλαμβάνει τη συλλογή και τη γενική ταξινόμηση και κατηγοριοποίηση των απαντήσεων σε γενικές τάσεις και κατευθύνσεις, με αντίστοιχη επεξεργασία των δεδομένων και πρώτες γενικές εκτιμήσεις, ώστε να είναι πιο εύληπτο το περιεχόμενο στον αναγνώστη. Ακολουθεί (7ο κεφάλαιο) η κυρίως στατιστική ανάλυση και τεκμηρίωση, με αποτύπωση δεδομένων σε πίνακες, κυκλικά διαγράμματα ή γραφήματα τομέων ή διαγράμματα πίτας (pie charts) και λοιπές σχηματικές παραστάσεις, με σκοπό την καλύτερη κατανόηση, παρακολούθηση και σύγκριση των στατιστικών αποτελεσμάτων. Τα προαναφερόμενα συνοδεύονται από επαρκή περιγραφή και ανάλυση και καταγράφονται εκτιμήσεις και προοπτικές. Στο επόμενο κεφάλαιο (8ο) καταγράφονται τα γενικά και τα επιμέρους συμπεράσματα, οι ευρύτερες τάσεις που διαμορφώνονται και επιχειρείται η αποκρυπτογράφηση του περιεχομένου της στατιστικής ανάλυσης, των γενικών τάσεων και της έκφρασης της κοινής γνώμης, όπως αποκαλύφθηκε μέσω των απαντήσεων και της ανταπόκρισής τους στην έρευνα μέσω του ερωτηματολογίου. Ο επίλογος (9ο κεφάλαιο) συνοψίζοντας την καταγραφόμενη κατάσταση, κι εκτιμώντας τις αντίστοιχες τάσεις και διαφαινόμενες προοπτικές στην Ελλάδα και διεθνώς, επιχειρεί να παρακινήσει το κοινό σε περαιτέρω προβληματισμό και να ενθαρρύνει πρωτοβουλίες και δράσεις σε ατομικό ή και συλλογικό επίπεδο, όλους και τον καθένα ξεχωριστά, με συμβολή στην προστασία και την ορθή διαχείριση του περιβάλλοντος καθώς και στη συνετή αξιοποίηση των πόρων του, με σκοπό την αειφόρο ανάπτυξη, όσο και με την ευρύτερη υπεύθυνη στάση απέναντι στις επόμενες γενιές. Από το σύνολο των 2000 ερωτηματολογίων απαντήθηκαν ή συμπληρώθηκαν επαρκώς ‐ κατόπιν και παρακίνησης των ερευνητριών προς τους ερωτηθέντες ‐ τα 1900, τα στοιχεία των οποίων κατόπιν μελέτης και επεξεργασίας αξιοποιήθηκαν ανάλογα προς στατιστική ανάλυση και εξαγωγή συμπερασμάτων. Εμπειρικά και από τη διεθνή βιβλιογραφία (βλ. συναφή βιβλιογραφία στο αντικείμενο της στατιστικής) προκύπτει ότι σε έρευνες ερωτηματολογίου απαντά γενικά ποσοστό μικρότερο του 25% των ερωτηθέντων. Στην παρούσα περίπτωση οι ερευνήτριες με συστηματική προσπάθεια κατόρθωσαν να αποσπάσουν ιδιαίτερα μεγάλο ποσοστό απαντήσεων ερωτηματολογίου (95%), γεγονός το οποίο αποτελεί, ήδη, καινοτομία. Σκοπός τους ήταν η συλλογή ικανού δειγματοληπτικού υλικού και αξιόλογων και αξιόπιστων ποσοτικά και ποιοτικά δεδομένων προς επεξεργασία, ώστε να αποτυπωθεί, τελικά, εικόνα της κατάστασης κατά το δυνατόν πλησιέστερη της πραγματικότητας. Με επιδίωξη τη διασφάλιση της ποιότητας και της εγκυρότητας της έρευνας χρησιμοποιήθηκαν οι ακόλουθες στρατηγικές: • Αντιπροσωπευτικότητα [Κώτσιος:164, Cantell1983:100], με επιδίωξη μεγάλου μεγέθους κατάλληλου δείγματος, με διασπορά στο γεωγραφικό χώρο, με ποικιλία ιδιοτήτων και χαρακτηριστικών (φύλο, ηλικιακή κλίμακα, τόπος διαμονής, μορφωτικό επίπεδο, εξειδίκευση και απασχόληση, κ.ά.). • Αναστοχαστικότητα [Mason 2003 :244], με εντοπισμό και ερμηνεία του ρόλου μας στη διαδικασία των συνεντεύξεων, ώστε να εξασφαλίζεται αντικειμενικότητα αλλά και ελευθερία έκφρασης και σαφήνεια ερώτησης και διατύπωσης απάντησης. • Διαλογική [Robson 2007:243] με επανεξέταση των συνεντεύξεων και αναθεώρηση των ερμηνειών, καθώς και παροχή επιπλέον διευκρινίσεων, κατά το δυνατό. • Παράθεση λεπτομερών καταγραφών [Robson 2007:243], με παράθεση αποσπασμάτων διατυπώσεων που αποδεικνύουν την συνεπαγόμενη ερμηνεία μας. • Ελεγχος από τρίτους [Κώτσιος:164, Cantell 1983:100], με επιδίωξη τον αντικειμενικό έλεγχο της ανάλυσης και της ερμηνείας μας, με αποτελέσματα και συμπεράσματα που ετέθησαν υπό κρίση, σύγκριση, συζήτηση έως την επιβεβαίωσή τους.
Η μελέτη συνοδεύεται από εκτενές εποπτικό υλικό (διαγράμματα, πίνακες, σχήματα, κ.ά.) και μεγάλο αριθμό υποσημειώσεων, που καθιστούν πιο ευχερή, κατανοητή και ενδιαφέρουσα τη ροή του κειμένου και την παρακολούθηση της μελέτης, αλλά και αξιόπιστο και τεκμηριωμένο το περιεχόμενο, από την ανάλυση των παρατιθέμενων ερωτήσεων έως τα συμπεράσματα.