Maakstad Rotterdam by Stadsontwikkeling

Maakstad Topjaar 2014 01 Rotterdam knokt zich terug 11 Een stad om in te wonen 29 En dan nu de toekomst! 43

Make it happen

Maarten Reijgersberg (RauwCC) Foto: David Rozing

Rotterdam

Top JAAR 2014

Gemeente Rotterdam

Wat een jaar! Wat een stad! Wat een architectuur! 2014 was voor Rotterdam een mijlpaal. Aan drie belangrijke gebouwen, waaraan lang was gewerkt, werd de laatste hand gelegd: Rotterdam Centraal, de Markthal, De Rotterdam. Maanden, soms zelfs jaren, was het rond de bouwputten van die gebouwen bar en boos geweest: hoge hekken, omleidingen, noodvoorzieningen, modder, zand en stof alom. En opeens was al dat ongemak weg. Verdwenen de bouwhekken uit het zicht, werden nieuwe trottoirs aangelegd, waren de omleidingsroutes verleden tijd. Het zandhappen en door de blubber waden behoorde ineens tot het verleden. Nieuwe bouwwerken waren in al hun omvang te bewonderen. Ze kwamen tevoorschijn als vlinders uit hun cocon. Al het bouwleed was snel vergeten. Het was bijna niet te geloven. Rotterdam leek af.

Rotterdam Centraal Al twaalf prijzen gewonnen ‘We kijken terug op een heel mooi jaar, waarin het nieuwe station door de bevolking enthousiast is ontvangen. Maar Centraal heeft het afgelopen jaar maar liefst twaalf prijzen in de wacht gesleept, in allerlei verschillende categorieën en sectoren. Dat is bijna ongezond. Maar

Menno Schaap

niet alleen door de bevolking. Rotterdam

het geeft ook voldoening om te zien hoe het station een echte ontmoetingsplek is geworden. Het is een verblijfsplek. Als

Jan Benthem is mede-oprichter

het enigszins kan en de zon ook maar

van Benthem Crouwel Architecten.

een beetje schijnt zitten de mensen er

Zijn bureau is verantwoordelijk voor

gemoedelijk omheen. De stad heeft een

vele (infrastructurele) projecten als

gezonde injectie gehad. Het valt me op

onder meer Schiphol Airport en de

dat het station en zijn omgeving ook zo

stations van Den Haag, Utrecht,

mooi schoon blijven. Dat duidt er op dat

Delft en Rotterdam.

mensen er trots op zijn. De dag van de opening was het onvoorstelbaar druk, er waren veel mensen ook voor de koning gekomen. Het was prachtig weer, een echt Rotterdamse dag. Het was de bekroning van een project waarbij werkelijk alles mee heeft gezeten. Iedereen die er bij betrokken was, van gemeente tot Havenbedrijf, ProRail en NS, legde een enorm enthousiasme aan de dag en deed daar nog een schepje bovenop. Zo is het grote beeldscherm er gekomen en hebben we een station met natuursteen gekregen. Waar vind je dat elders in Nederland? Er gebeurt in Rotterdam heel veel: in de torens aan het Marconiplein zit nieuwe het Vierhavensgebied, op het RDM-terrein bruist het van de activiteit van scholen en bedrijven. Dat hangt allemaal met elkaar samen. Het is mooi dat we aan dat nieuwe elan hebben kunnen bijdragen.’ 4

Gemeente Rotterdam

bedrijvigheid, er zijn ontwikkelingen in

TOPJAAR 2014

DE OVERKAPPING IN DETAIL

Over Rotterdam Centraal Met man en macht werd begin 2014 gewerkt om het nieuwe Rotterdam Centraal op tijd gereed te hebben. De datum 13 maart was allang in beton gegoten, de komst van de koning was lang een goed bewaard geheim. Maar het lukte.

Gemeente Rotterdam

Tot op de dag van de opening waren de bouwvakkers in de weer het plein voor de nieuwe, in de zon glanzende stationshal van speciaal, uit China afkomstige natuurstenen tegels te voorzien. In de stationshal was tot het laatste moment geklop en getimmer te horen van de timmerlieden die de binnenkant van de hal met cederhout bekleedden. Aan een jarenlange bouwgeschiedenis, die al in de

Het station is als het topje van de ijsberg: eronder is het meeste werk verzet

jaren negentig was begonnen, kwam eindelijk een einde. Een splinternieuw station, waarvoor het oude had moeten wijken. Team CS stond garant voor het ontwerp, een gelegenheidscombinatie waarin West 8 Urban Design & Landscape Architecture, BenHET PLEIN heeft ALLURE

them Crouwel architekten en MVSA (Meijer en Van Schooten Architecten) nauw samenwerkten. De nieuwe stationshal, van buiten bedekt met folie van roestvrijstaal, steekt met een punt de stad in en wijst bezoekers de weg naar het stadscentrum. Een overkapping over de sporen is voorzien van zonnecellen, die een groot deel van de energievoorziening van het station voor hun rekening nemen. De opening van het nieuwe station door koning Willem Alexander was de bekroning van een indrukwekkend samenwerkingsproces. Maar eigenlijk was het station het topje van een ijsberg. Het gehele gebied eromheen was zowel onder als boven de grond op de schop gegaan. Er was een nieuw metrostation bijgekomen, met een geboorde tunnel voor de metro naar Den Haag. Daarnaast een nieuwe fietsenstalling. Twee nieuwe tunnelbuizen onder het Weena zorgen ervoor dat niemand op het Stationsplein meer last heeft van druk autoverkeer.

De Markthal EĂŠn groot kunstwerk De functie van ontmoetingsplaats geldt ook voor de Markthal, die op 1 oktober aan de Binnenrotte werd geopend. Architectenbureau MVRDV tekende voor het spectaculaire ontwerp: een boogvormig complex, met in de schil ruimte voor 228 woningen. Op de vloer van de Markthal bevinden zich 96 vaste kramen, waar tal van ondernemers hun lekkernijen en verse producten te koop aanbieden. Onder de hal is een ruime parkeergarage gebouwd. Jarenlang is hard gewerkt aan de bouw van de kolossale hal, die meteen geldt als de grootste overdekte voedselmarkt ter wereld. Niet alleen het maken van de fundering van het bouwwerk, waarvoor alleen al 2500 heipalen de grond in gingen, was een enorme klus. Daarna verrees het gebouw langzaam maar gestaag uit de grond. Aan twee kanten tegelijk werd gebouwd aan het boogvormige ontwerp, waarvan de twee wanden elkaar steeds dichter naderden totdat de elfde verdieping op 35 meter hoogte de uiteindelijke verbinding legde en de twee oprijzende woningwanden met elkaar samensmolt. Een aparte bezienswaardigheid in de Markthal is het enorme kunstwerk van Arno Coenen en Iris Roskam aan de binnenkant van de hal: een oogverblindende oerknal van groente, bloemen omhoog kijken om te zien wat zich boven hun hoofden afspeelt. Sinds het moment waarop koningin MaximĂĄ de Markthal op 1 oktober

Ossip van Duivenbode

en fruit. Veel markthalbezoekers blijven

opende, is het er niet rustig meer geweest. Het aantal van 1 miljoen bezoekers was al binnen enkele weken

Gemeente Rotterdam

bereikt.

TOPJAAR 2014

Jamie’s Italian: dé trend ‘Jamie Oliver is niet geïnteresseerd in vastgoed- of in horecaondernemers, maar in ondernemers in de horeca. Vorig jaar heb ik de eerste gesprekken gevoerd om te bepalen of ik de juiste ondernemer was om dit in Rotterdam te gaan doen en daarmee in Nederland, België en een deel van Duitsland. Ik ben altijd van korte metten en snel aanpakken, maar in dit geval was er meer tijd mee gemoeid. Pas achteraf hoorde ik dat het een pitch was, er waren nog andere kandidaten. Ik ben blij en trots dat ik het mag doen. Jamie’s Italian komt onderin de Markthal en krijgt 176 stoelen. Dat is voor RotterDavid Rozing

damse en Nederlandse begrippen groot.

Willem Tieleman is oprichter van talloze restaurants. Hij is ook bekend

Het concept van de zaak staat me aan. Jamie heeft restaurants die voldoen aan strenge criteria: het eten moet vers, lekker en goed zijn, gemaakt met de beste biologische producten. De sfeer moet fijn en gezellig zijn. Dat zijn criteria die ook voor mij gelden.

van de Euromast, Hotel New York, de Rotterdamse Water-

Er zitten van Jamie’s Italian vestigingen

taxi en een aantal andere

over de hele wereld. Ik ben er inmiddels in

(stads-)initiatieven.

vele geweest, in Londen, Istanbul, Stockholm, Dubai, Moskou, Sint Petersburg. Al na twee bezoeken wist ik dat dit in Rotterdam ook moest kunnen: iets wat niet overdreven is, wat iedereen leuk en gezellig vindt. Kleine gerechten als crostini, salades, kleine pasta’s, met een glaasje wijn erbij of een biertje, dat is wat Jamie’s Italian zal bieden. Hoewel we pas in het najaar opengaan, is de belangstelling nu al groot, er is veel enthousiasme voor. Het is straks mogelijk te reserveren, maar ook om gewoon langs te komen, ik verwacht een gezellige drukte. De voorbereidingen zijn in volle gang. De eerste lichting van de keukenbrigade is al in training in Londen. Jamie’s Italian wil dat het één naadloos op het ander aansluit; keuken, bediening, management en frontoffice gaan allemaal acht weken op training. Er staan dus meer vestigingen op stapel, maar eerst deze in de Markthal, daar hebben we onze handen al vol aan.’

laag na laag na laag

De Rotterdam

Een zeer dynamisch beeld In de loop van 2014 werden steeds meer onderdelen van De Rotterdam aan de Wilhelminapier in gebruik genomen: het hotel nhow, restaurant Hummingbird, de kantoortoren en de woningen. Eind jaren negentig hadden architect Rem Koolhaas en zijn bureau Office for Metropolitan Architecture (OMA) hun plannen voor deze verticale stad al gepresenteerd. Het duurde zeker tien jaar voordat de plannen tot uitvoering kwamen. In de loop der jaren zag heel Rotterdam het imposante gebouw steeds verder groeien langs de oever van de Nieuwe Maas. Laag na laag stak het bouwwerk verder de lucht in, totdat het de Erasmusbrug naar de kroon stak en daar met zijn 149 meter en 44 verdiepingen zelfs nog bovenuit kwam. Drie torens, waarvan de onderdelen telkens iets ten opzichte van elkaar lijken te zijn verschoven, vormen het dynamische beeld van het nieuwe gebouw dat dit gedeelte van de stad een compleet nieuw aanzien heeft gegeven.â&#x20AC;&#x2122;

TOPJAAR 2014

Stad van beleving ‘Voor het eerst is in Rotterdam de software belangrijker geworden dan de hardware. Rotterdam is natuurlijk de stad van de hardware, altijd geweest, maar wat ik leuk vind is dat Rotterdam nu in de wereld is erkend als de stad van de beleving en de ontmoetingen die rondom die hardware plaatsvinden. Er is dit decennium echt een omslag gekomen: van werkstad naar woon- en leisurestad. Dat begint nu zijn vruchten af te werpen en is natuurlijk het gevolg van jarenlange planvorming. De Rotterdam is geen verticale stad, maar een gestapelde stad. De iconische werking van het gebouw is belangrijk, maar tegelijk is het gebouw slechts een middel om het gebruik van de Wilhelminapier te intensiveren. Mijn rol bij het gebouw was tweeledig: ik ben als ontwikkelaar indertijd vanuit OVG Vastgoedontwikkelaar betrokken geweest bij de ontwikkeling van de hardware. In een later stadium was ik deels verantwoordelijk

Vincent Taapken is oprichter

David Rozing

voor de software: het opzetten van het

van New Industry en ontwikkelde het concept van het nhow-hotel in De Rotterdam. Daarvoor was hij namens OVG betrokken bij de bouw van De Rotterdam.

hotel, eigenlijk de enige echt stedelijke functie in het gebouw. Het gebouw is nu bezig zijn positie in de stad in te nemen. De Rotterdam heeft genoeg kritische massa, staat dicht aan de straat. De plek is goed, dat is iets anders dan de locatie. De plek is iets waar je wilt zijn, het gaat om het gebruik. Door de nieuwe tijd, de digitalisering is de functie niet meer gekoppeld aan de locatie. Het gaat daarom veel meer om het creëren van goede gebruiksruimtes. Het concept van het nhow-hotel is architectuur en binding met de stad. Dit is de eerste plaats in de stad waar je kunt slapen in architectuur. Voor de binding met de stad speelt

Claire Droppert

Vincent Taapken: ‘Er is dit decennium echt een omslag gekomen: van werkstad naar woon- en leisurestad’

het hotel de rol van podium. Een creative producer programmeert welke feesten en partijen er plaatsvinden op gebied van architectuur, mode, kunst. De combinatie van ontmoeten, slapen en architectuur komt in nhow samen. ’

Directeur Rotterdam Partners Ron Voskuilen is ‘n trots mens ‘Er is iets veranderd in de stad. Toen ik hier in 2008 in Rotterdam na 17 jaar terugkwam in de functie van directeur Gemeentewerken, zag ik dat er iets moest gebeuren aan de organisatie van de overheid. We waren te veel met elkaar bezig. Zo is uit drie diensten Stadsontwikkeling ontstaan: met minder mensen gaat het werken aan de stad beter. De laatste jaren is er bovendien iets veranderd in de beleving. We communiceren niet meer over de problemen, maar over de ontwikkeling van de stad. De burgemeester was daarin een belangrijke factor. Parallel daaraan nodigde Rotterdam Partners

internationale

gezelschappen

uit naar de stad. Zo zijn de internationale media over Rotterdam gaan schrijven. De Rough Guide, de New York Times. Dat was een doorbraak. Rotterdam is dit jaar European City of the Year. Het was hard werken, maar op de lijst komen was al niet gemakkelijk. We kwamen op de shortlist, dat betekende dat de jury op bezoek kwam. Die zei: We kijken helemaal niet naar die architectonische iconen, maar naar verbindingen. Verbindingen tussen overheid, bedrijfsleven en burgers. Dat zijn ze gaan onderzoeken. Het was een prachtige zwoele avond dat de juryleden hier waren. We zijn met ze door de stad gaan lopen, alle terrassen zaten vol. Dat kon natuurlijk niet beter. Dat we het geworden zijn, daar ben ik erg trots op. Hoe houden we het vast? Het gaat om kleine dingen, die bij mensen beklijven. Ik houd ervan dingen met elkaar te combineren en te verbinden. De kunst is ook de hype om te zetten in economie. We belichten de economie te weinig en te eenzijdig. Wanneer we de combinatie leggen van bedenken en maken, dan kan Rotterdam echt leidend zijn. Er zijn zoveel bedrijven die dat hier met succes doen. Belangrijk is dat er een goede voedingsbodem ontstaat, waarop nog meer van zulke bedrijven opbloeien. Dan gaat het goed en weet ik niet waar dat kan eindigen.’

European City of the Year 2015

TOPJAAR 2014

Open, tolerante bevolking Drie architectonische iconen klaar en in gebruik. Een stad die op vele punten weer begaanbaar is en ingrijpend is verbeterd. Als klap op de vuurpijl kreeg Rotterdam het predikaat European City of the Year 2015. Rotterdam ging met de eer strijken die de Londense Academy of Urbanism jaarlijks uitlooft. De jury prees Rotterdam vanwege de jonge, open en tolerante bevolking, die innovatieve architectuur en nieuwe bedrijvigheid in de armen sluit. Er is iets gaande in Rotterdam. De stad is hot. Toeristen komen kijken wat er in Rotterdam gebeurt. Ze zien niet alleen al die bijzondere gebouwen, maar ook de inwo-

Gemeente Rotterdam

ners, die het samen met elkaar doen.

Gemeente Rotterdam

Economie

Rotterdam knokt zich terug

Na enkele jaren door de

Natuurlijk, het is nog veel te vroeg om

zure appel bijten kan het

achterover te leunen, maar de eerste

eindelijk weer worden

onmiskenbaar. Door de toename van het

gezegd: het gaat goed met Rotterdam! De stad zit

tekenen van economische opleving zijn aantal banen en bedrijven kiezen meer mensen ervoor om in Rotterdam te komen wonen. Het aantal woningen in de

economisch in de lift. Met

binnenstad neemt gestaag toe en daar-

een jonge en steeds beter

mee het aantal bewoners.

opgeleide bevolking wijzen

Ook toeristen hebben de weg naar Rotter-

de meeste cijfers weer de

dam inmiddels gevonden. Net geopende

goede kant op. De werkloos-

bezienswaardigheden als de Markthal, het nieuwe Rotterdam Centraal en De

heid neemt in Rotterdam

Rotterdam staan internationaal volop in

sneller af dan in andere

de belangstelling. Ze trekken toeristen uit

grote steden, er komen in

binnen- en buitenland. Het aantal hotelovernachtingen neemt toe en ook beste-

de stad meer bedrijven bij:

den de bezoekers hun geld in de stad.

kleine bedrijven schieten als

Ook dat is weer een stimulans voor de

paddenstoelen uit de grond, grote bedrijven kiezen Rotterdam als vestigingsplaats.

bedrijvigheid. Een wandeling door de stad toont de ontwikkelingen op economisch gebied. Nieuwe hotels met nieuwe formules, koffieza-

Al die bedrijvigheid levert

ken en nieuwe restaurants zijn vooral in het

tal van nieuwe banen op.

centrum van de stad niet te missen, maar ook in het steeds levendiger Katendrecht een uitstekende reden voor een bezoek. Rotterdam Centraal is het centrale punt in een omvangrijke ontmoetingszone geworden, de kantoren in het omliggende Rotterdam Central District gelden als toplocaties van de stad. Meer bedrijvigheid is vooral waar te nemen in de medische sector en in de zakelijke maritieme dienstverlening. In het Vierhavensgebied komt de Rotterdamse maakindustrie tot bloei. Daan Roosegaarde, Joep van Lieshout, de Keilewerf en andere creatieve ondernemers hebben het oude havengebied omgevormd tot een breed laboratorium van optimistisch stemmende kunstzinnigheid en cultureel experiment. Het zijn de tastbare voorbeelden van hoe Rotterdam zich uit economisch mindere tijden terug knokt.

Modeontwerpster volgt goede gevoel naar Rotterdam ‘We kenden Rotterdam niet of nauwelijks. We hebben echt ons gevoel gevolgd door hierheen te gaan. We hadden in Amsterdam onze bedrijfsruimte, webshop en winkel, maar een groot deel van ons online klantenbestand woont in Rotterdam en omgeving. Dat maakte nieuwsgierig. Het begon ermee dat we in 2013 een tijdelijke pop up-winkel openden op de Nieuwe Binnenweg. Dat beviel zo goed, dat we verliefd werden op de plek en op

Joline Jolink: ‘Na een pop up store nu deze verbouwde garage. Dat kan in deze stad’

deze stad. Op grond daarvan zijn we hierheen verhuisd, het was eigenlijk echt een gok. Woningcorporatie Woonstad had deze garage in de Gouvernestraat ter beschikking. Ik zag meteen dat het wat

kunt leren. Ze vormen een continue bron

kon worden. De ruimte is helemaal opge-

van inspiratie. Hun levensverhalen helpen

knapt en is om de hoek van onze inmid-

mij mijn keuzes te maken, van de gebaan-

dels permanente winkel. Het verbaast me

de paden af te durven wijken. Dat geldt

nog steeds hoe gemakkelijk alles ging.

ook voor onze manier van werken. De win-

We kregen een welkomstbrief van de bur-

kel en onze webshop zijn de ruggengraat

gemeester en een aangename ontvangst

van het bedrijf: we willen alleen onze ei-

van de winkeliers. Het voelde als een

gen verkoopkanalen gebruiken om onze

warm bad, het paste precies bij ons.

collecties aan de vrouw te brengen. De seizoenen hebben we enigszins losgela-

We hadden in Amsterdam ook heel fijne

ten, waardoor we een voortdurende car-

klanten, maar hier klikte het gewoon. Hier

rousel van bijna tijdloze kledingstukken

zijn het vooral nuchtere vrouwen met oog

kunnen aanbieden, zodat er voor onze

voor kwaliteit. Ingetogen, smaakvol, ac-

klanten altijd iets nieuws is te ontdekken.

tief, ondernemend. Vrouwen van rond de

Dat werkt. De reacties zijn de steun in de

40 met een carrière, een gezin, een druk

rug om verder te gaan.’

sociaal leven. Ze zoeken in hun kleding een bepaalde eenvoud, de kleren moeten hen niet overschreeuwen. Ik kies tijdens het ontwerpproces een muze, vaak een kunstenares of pionier uit het verleden, iemand die me inspireert. Dan lees ik alles over zo iemand. Daarop stem ik het kleurbeeld, sfeer en details van mijn collectie af. Zo zijn Amelia Earhart, Lee Miller en Georgia O’Keeffe al

David Rozing

langsgekomen. Vrouwen van wie je iets

ROTTERDAM KNOKT ZICH TERUG

Joline Jolink is ontwerpster en heeft haar eigen modelabel. Ze heeft sinds korte tijd een atelier in de Gouvernestraat en een permanente winkel aan de Nieuwe Binnenweg 82.

Keilewerf: gigahal vol makers Getimmer en geklop weerklinkt hol in het binnenste van de Keilewerf, ooit onderkomen van een grote bouwmarkt op de hoek van de Keileweg en de Vierhavensstraat in Merwe-Vierhavens (M4H), onderdeel van Stadshavens Rotterdam. Aan enkele werkbanken zijn mensen aan het zagen. Verderop, in een van de werkruimten, wordt geboord. ‘Onze droom was een plek waar iedereen zijn creativiteit de vrije loop kan laten,’ zegt Bas van den Berg, een van de initiatiefnemers van de Keilewerf. En zie het resultaat: een hal waarin kleine en grote werkruimtes zijn ondergebracht die bruisen van de activiteit. Meubels, surfplanken, sculpturen in marmer, architectonische ontwerpen, van alles wordt er vervaardigd in deze broedplaats, waar ook iemand die zomaar even iets heeft te klussen voor een paar uur een werkbank en gereedschap kan huren. ‘Een paar jaar geleden begon het te borrelen,’ zegt Bas van den Berg, afgestudeerd als bedrijfskundige aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Hij maakt deel uit van Treehouse, dat initiatiefnemer is van de Bende, een verzameling meubelmakers, kunstenaars en andere gelijkgestemden die opdrachten uitvoeren voor particulieren. Ze ontdekten dat er in Rotterdam grote behoefte was aan werkruimte voor creatieve beroepen. Werkruimte waar je lawaai kunt maken, zonder dat een ander daarvan last heeft.

David Rozing

Bas van den Berg: ‘Er is nog zoveel ruimte. Slopen is zonde. Hergebruik is het toverwoord’

David Rozing

ROTTERDAM KNOKT ZICH TERUG

25 bedrijven bij elkaar

‘We werden getriggerd door de vele ruimten die in Rotterdam leeg staan,’ legt Bas van den Berg uit. ‘Bovendien willen we graag gebruik maken van wat er is. Door mensen enthousiast te maken voor het idee krijg je veel voor elkaar.’ Dat is gebleken. Nadat het eerste deel van de leegstaande loods in september 2014 als werkplaats in bedrijf is genomen, is sinds het voorjaar van dit jaar ook het tweede deel van werkeenheden voorzien. Tussen beide delen in zit Buurman, een bouwmarkt van materiaal dat anders onherroepelijk bij het afval was beland. Bij elkaar maken 25 bedrijven gebruik van werkruimten die variëren van 15 tot 750 vierkante meter vloeroppervlak. Ook musici zijn welkom: verschillende bands hebben in de Keilewerf hun oefenruimte. Bedrijfskundige Bas van den Berg

Tot en met 2018 zitten de makers er ge-

is medebedenker van de Keilewerf.

beiteld. Festivals op het omvangrijke bui-

Hij onderneemt het liefst ‘aan de

tenterrein staan op het programma en bij

sociale kant van duurzaamheid’.

mooi weer kunnen kinderen zich op de

Bas is lid van de Young Club

speelplaats tijdens verjaardagspartijtjes

of Rome en heeft het liefst alle

uitleven met het knutselen van waar ze zin

stakeholders aan boord.

in hebben. Bas van den Berg: ‘We kijken nog hoe de duurzaamheid is te verbeteren op het gebied van afvalscheiding, energie en het filteren van water. Diep in ons hart hopen we natuurlijk dat iedereen straks zegt: dit gebouw is zo tof, dat gaan we niet meer slopen.’

Bas Czerwinski

Glasvezel steeds meer in gebruik

Het iffr streamt haar films live naar de bioscoopzalen. Dankzij glasvezel.

ROTTERDAM KNOKT ZICH TERUG

Glasvezel heeft de toekomst. Razendsnel

Dit jaar was voor het IFFR extra bijzonder,

bestanden downloaden met de compu-

zegt Frank Vieveen, projectmanager bij

ter, zonder haperingen of wat dan ook:

Stadsontwikkeling. ‘Er is een proef ge-

de glasvezel maakt het mogelijk. Maar

houden om te zien of ook de filmdistri-

dan moet wel iedereen zijn aangesloten.

butie over het glasvezelnet mogelijk was.

Rotterdam zag de mogelijkheden van de

Let wel, je hebt het dan over heel veel

glasvezel zo’n tien jaar geleden al in. Om

speelfilms, dat zijn enorme databestan-

elk huishouden in de stad van glasvezel-

den, van minimaal 250 gigabyte. Het was

kabels te voorzien moest de Glazen Maas

spannend of dat samenging met andere

uitkomst bieden: een speciaal voor Rot-

diensten over het net, maar het is gelukt.

terdam ontwikkeld glasvezelnet. Aanvan-

Dat betekent dat je op afstand in een bio-

kelijk zorgde de gemeente zelf voor de

scoopzaal elders in de stad een film kunt

aanleg en verspreiding van het netwerk.

starten.’ De proef krijgt volgend jaar ze-

Sinds 2013 is de verdere uitwerking over-

ker een vervolg.

gelaten aan marktpartijen. De mogelijkheden zijn eindeloos, zegt Dat betekent niet dat er op glasvezelge-

Frank Vieveen. ‘Wij kijken sterk naar de

bied niets meer gebeurt. Integendeel.

nieuwste innovaties. Het zou mooi zijn

Het nu beschikbare glasvezelnet ligt als

wanneer we met het open netwerk meer

een enorme 8 van noord naar zuid in de

partijen aan elkaar kunnen koppelen om

bodem van de stad. Allerlei publieksin-

nieuwe diensten te stimuleren. De recen-

stellingen zijn erop aangesloten, zoals

te koppeling van de netwerken van ge-

concertgebouw De Doelen en de Rotter-

meente en Havenbedrijf in het Merweha-

damse Schouwburg in het stadscentrum

ven- en Vierhavensgebied is daarin een

en bioscoop LantarenVenster op de Kop

goede ontwikkeling. Daardoor wordt bij-

van Zuid. Voor het Internationaal Filmfesti-

voorbeeld ook het project Lab op Straat

val Rotterdam (IFFR), dat jaarlijks gebruik

in de Marconistraat geschikt voor smart

maakt van allerlei locaties verspreid over

city-toepassingen.’

de stad, is het glasvezelnet een uitkomst. De kassa’s en wifi van het festival zijn op

De aansluitingen van de huishoudens in

het netwerk aangesloten, zodat alle loca-

de stad zijn niet vergeten. De markt is be-

ties met elkaar in verbinding staan. Een

zig langzaam maar zeker zoveel mogelijk

‘dashboard’ met livestream beelden van

woningen op het net aan te sluiten. Soms

de verschillende locaties, gecombineerd

slaan bewoners de handen ineen om de

met uitingen op sociale media was tij-

glasvezel in hun nieuwbouwwoningen te

dens het festival te zien.

krijgen en de aanlegkosten te drukken. Rotterdam is er veel aan gelegen zoveel mogelijk partijen bij elkaar te brengen zodat de droom van razendsnel internet voor iedereen in de stad werkelijkheid wordt.

David Rozing

glasvezel op de werkvloer

Aansluiten op huishoudens is nu heel hot. Bewoners slaan de handen ineen

We hebben een deal met deze stad Kunstenaar, ondernemer en ontwerper Daan Roosegaarde heeft zich met zijn team van zeventien mensen gevestigd in het Glazenpand langs de Vierhavensstraat. Deze foto is genomen op het nieuwe Van Gogh fietspad dat tussen Eindhoven en Nuenen ligt.

ROTTERDAM KNOKT ZICH TERUG

Nu smart city verder gestalte geven ‘Toen we met de gemeente spraken in een van de Europointtorens aan het Marconiplein, stond ik voor het raam en viel mijn oog op het Glazenpand. Ik vroeg wat dat voor een gebouw was. Het gebouw bleek beschikbaar: het is een prachtig grote ruimte uit 1937, die we hebben geüpdatet met nieuwe technologie, met vloerverwarming waarbij we gebruik maken van restwarmte. Het is een energieneutraal gebouw geworden, een uitstekende plek om de creatieve maakindustrie zichtbaar te maken. Dat gaan we daar doen, dat is de deal die we met de stad hebben gesloten. De stad heeft haar nek uitgestoken, nu komt het erop aan om samen het doorzettingsvermogen te tonen om aan dat interessante project te werken: hoe geven we de smart city gestalte en maken we de stad beter, mooier en slimmer. Deze plek is daarvoor heel geschikt. Met de watertaxi ben je snel over het water in andere delen van de stad of bij Hotel New York. Dat is een mooi stedelijk gegeven, dat heel goed bij Rotterdam past. Niet babbelen, maar bouwen, dat spreekt ons aan. Dingen maken. We moeten ons onderscheiden. Steden zijn op dit moment bezig zich opnieuw uit te vinden. We doen dat onder meer met het smogvrije park naast het Glazenpand waar we de lucht zuiveren door de fijnstof te bestoken met positief geladen ionen. Zo dalen de smogdeeltjes neer en kun je ze verzamelen. De smog wordt vervolgens bijeengeperst en daarvan maken we smogsieraden die mensen kunnen kopen. Het is niet de oplossing voor de schone stad, maar ik wil af van het fact-

Zet de deuren maar open. Iedereen mag zien waar we mee bezig zijn. De kennisoverdracht is begonnen!

sheetdenken en mensen er bewust van maken dat we echt iets moeten doen om de stad schoner te krijgen. Onze nieuwe droomfabriek is een soort kelingen in gang zetten. Natuurlijk zullen we de deuren nu en dan open zetten, zodat iedereen kan zien waarmee we bezig zijn. We zijn er met veel plezier ingetrokken, de kennisoverdracht is begonnen!’

Studio Daan Roosegaarde

laboratorium. Ik wil daar nieuwe ontwik-

David Rozing

Filosoof Tsjomme Zijlstra is naast bierbrouwer een van de drijvende krachten achter de Fenix Food Factory.

Tsjomme Zijlstra, grondlegger van de Kaapse Brouwers, kan zich nog de dag herinneren waarop hij voor het eerst door de ruimte van de Fenixloods op Katendrecht rondwandelde. ‘Januari twee jaar geleden. Het was heel koud.’ Ondanks de kou voelde het meteen goed: de plek, de omgeving, het uitzicht. Het was de plaats waar hij zijn grote wens kon verwezenlijken: zelf het lekkerste bier brouwen en dat in ongedwongen sfeer aan de man brengen. De zomer daarop kregen de plannen gestalte en bevond Tsjomme Zijlstra zich in het gezelschap van zes andere enthousiaste ondernemers. ‘We zeiden tegen elkaar: we gaan het gewoon doen.’ Inmiddels is de Fenix Food Factory niet meer weg te denken van Katendrecht. Naast de zelfgebrouwen stadsbieren in het proeflokaal van de Kaapse Brouwers

Fenix Food Factory: tijd is er rijp voor

kunnen bezoekers zich te goed doen aan kaas en zuivel (Booij Kaasmakers), groente uit de buurt (Rechtstreex), vlees-

Tsjomme Zijlstra kreeg de smaak van het

waren (Firma Bijten), cider (CiderCider),

bierbrouwen pas goed te pakken in Lon-

koffie (Stielman Koffiebranders) en brood

den. ‘Daar ontdekte ik tijdens het schrijven

en gebak (Jordy’s Bakery). De voormalige

van mijn masterscriptie deze scene en

opslagloods is veranderd in een voedsel-

kreeg ik het plan de beste bierkroeg van

paradijs waar iedereen van woensdag tot

Rotterdam op poten te zetten.’ Enkele ja-

en met zondag kan rondneuzen naar wat

ren was hij bedrijfsleider van café Boude-

er te koop is en neerstrijken om te proeven.

wijn aan de Nieuwe Binnenweg. Totdat hij op Katendrecht zijn eigen bier kon gaan

‘Het succes komt vooral door de eigenheid

maken. In zijn proeflokaal vloeien twintig

van de plek,’ zegt Tsjomme Zijlstra. ‘Het

bieren uit de tap, waarvan er negen op

zijn zeven karakters die het doen, dat voel

de Kaap zijn gebrouwen. ‘Die hebben we

je hier overal terug. De tijd is er rijp voor.’

namen gegeven die aan Katendrecht zijn

Het contract van de ondernemers loopt tot

ontleend.’ Van de blonde Kaapse Harrie

en met 2018. Over de toekomst denken ze

tot de bitterzoete Kaapse Jaapie. Om nog

nauwelijks. Tsjomme Zijlstra: ‘We moeten

maar niet te spreken van de avontuurlijk

niet stilstaan, maar ons verder ontwikkelen.

donkere Kaapse Bea.

Kijken of we verder kunnen uitbreiden, bijvoorbeeld met een boekwinkel. Ons foodcourt nog professioneler maken. We willen graag innovatief zijn, onze restproducten omzetten in energie, zodat we nog meer

David Rozing

klimaatneutraal bezig zijn.’

ROTTERDAM KNOKT ZICH TERUG

Het

mediabureau

daarmee worstelen. De gangbare mores

RauwCC heeft dit jaar twee redenen om te

full-service

social

waren: dat moet je zelf doen. Toch bleek

feest te vieren. De eerste is dat het bedrijf

er dringend behoefte aan een vorm van

vijf jaar bestaat, maar dat is eigenlijk ge-

begeleiding. Autorijden leer je tenslotte

woon een kwestie van volhouden. Voor de

ook niet alleen.’

andere reden kunnen de kurken echt van

Maarten

de champagneflessen: het bedrijf voert de

Daarmee was RauwCC geboren. In vijf jaar

lijst met ‘social agencies’ aan in de Emerce

groeide het bedrijf als kool en ontpopte

top100, de ranglijst waarmee beslissers

het zich als een graag geziene begeleider

werkzaam op het gebied van marketing,

bij het ontwerpen van social media-strate-

ict en e-business de prestaties van leve-

gieën, het ontwikkelen van contentkalen-

ranciers in deze sectoren beoordelen.

ders of het inpassen van social media in

Die uitverkiezing is de kroon op het werk

de corporate identity van bedrijven. ‘We

van vijf jaar stug doorbuffelen. ‘Daar zijn

hebben ook social media-abonnementen

we heel trots op, op z’n Rotterdams ge-

geïntroduceerd,’ zegt Maarten Reijgers-

zegd: groos,’ zegt Maarten Reijgersberg,

berg. ‘Daarmee betaalt een bedrijf ons om

socialmedia-architect en oprichter van

de content van zijn social media voor een

RauwCC. ‘Beste social agency van Neder-

bepaalde periode te verzorgen.’ RauwCC,

land, dat had ik niet zien aankomen.’

gevestigd in de Schiecentrale, veroverde zich zo een niet meer weg te cijferen po-

Met RauwCC sprong Maarten Reijgers-

sitie in de razendsnel veranderende markt.

berg vijf jaar geleden in een gat in de markt. Tal van bedrijven waren op zoek

Daarnaast stond het bedrijf aan de wieg

naar een methode hoe zij in vredesnaam

van de Social Media Week Rotterdam,

om moesten gaan met de opkomst van so-

die vorig jaar voor het eerst werd gehou-

cial media, met Twitter, Facebook, YouTube

den in De Rotterdam op de Wilhelmina-

en ga zo maar door. ‘Je zag die bedrijven

pier. Maarten Reijgersberg: ‘Social Media Week is een wereldwijd event dat jaarlijks in inmiddels 21 steden plaatsvindt. De eerste editie was erg succesvol met ruim honderd sprekers en workshops. Het biedt gelegenheid de vinger aan de pols te houden van ontwikkelingen op het gebied van social media en technologische innovatie. Wat bezoekers betreft richten we ons op de Benelux, maar door onze livestream

RauwCC beste social agency

kan de hele wereld meekijken.’ Maarten Reijgersberg hoopt dat Rotterdam dit evenement omarmt en in het hart sluit: ‘Het is een uniek event. Het grootste compliment was dat veel bezoekers het met een festival vergeleken. Het mooie was hoeveel energie mensen ervan kregen en hoe ze hun inspiratie direct konden toepassen.’ De volgende editie staat al in de steigers en zal plaatsvinden van 14 tot en met 18 september.

Maarten Reijgersberg is socialmedia-architect en oprichter van RauwCC, onlangs verkozen tot beste social agency van het land.

Avonturiers voelen zich hier thuis Er komen meer en meer toeristen naar Rotterdam. Joyce Brouwer en Daniëlle Linscheer weten er alles van. Sinds ze twee jaar geleden hun hostel Ani & Haakien openden in de Coolsestraat, vlakbij Rotterdam Centraal, is het geen dag rustig geweest. ‘Vorig jaar zat er al een stijging in het aantal overnachtingen,’ zegt Daniëlle Linscheer. ‘Het lijkt erop dat het dit jaar nog beter gaat.’ Ani & Haakien is precies geworden wat hun voor ogen stond. Joyce Brouwer: ‘Het hostel is een combinatie van de leukste dingen die we in ons leven samen hebben gedaan. We hebben samen in de horeca gewerkt tijdens onze studie, we hebben samen veel gereisd en we hebben samen aan de Willem de Kooning Academie interieurarchitectuur gestudeerd.’ Twee jaar voorbereiding kostte het uitdenken en het tot stand brengen van het concept dat ze in gedachten hadden: een gezellig onderdak voor backpackers op doorreis. Daniëlle: ‘Mensen die lange reizen maken, avonturiers die onverwacht komen en gaan, maar niets liever willen dan een plaats waar ze kunnen slapen, waar ze iets kunnen eten, waar het gezellig is en waar ze anderen kunnen ontmoeten.’ Joyce: ‘Dit is onze favoriete ruimte geworden, hier bewegen we ons zelf ook het liefst. We houden niet van verveling en zijn voortdurend met vernieuwing bezig.’ De naam, Ani & Haakien, is resultaat van puur toeval. Joyce: ‘We stonden achter de bar in een zaak aan de Oude Haven over de naam van het hostel te overleggen. Door de drukte verstonden we elkaar niet goed. De een dacht dat de ander het had over Ani & Haakien. Dat is het toen geworden.’ Daniëlle: ‘Het zijn voor ons twee karakters, mensen bij wie je graag op visite komt, bij wie je je thuis voelt en je schoenen uitdoet. Het zijn onze denkbeeldige vrienden.’

Hostel Ani & Schot in de r

ROTTERDAM KNOKT ZICH TERUG

Haakien: oos

Het was trouwens wel even vreemd opkijken, toen er vorig jaar opeens een Anne Haakinen uit Finland binnenstapte met de vraag of ze in het hostel kon overnachten. Ani & Haakien telt in totaal 54 bedden en behoort daarmee tot de kleinere hostels van Rotterdam. Wanneer de reizigers niet deelnemen aan een stadstour, die het hostel in samenwerking met de Stadsambassadeurs aanbiedt, kunnen ze in de huiskamer van het hostel op adem komen of ’s avonds voor 5 euro een hapje eten. Wie wil mag meekoken. Het succes heeft de twee eigenaressen overvallen: ‘We wisten totaal niet waar we aan begonnen. Het was meteen zo druk, dat we ook voor onszelf ergens twee matrassen hebben neergelegd. We leefden in een droomwereld.’ De droom is er nu af, maar plannen zijn er genoeg: meer tours door de stad aanbieden, meer personeel en een nog gezelliger plekje worden, waar in Rotterdam geen backpacker meer om-

David Rozing

heen kan.

Bij het hostel is het sinds de opening nog geen dag rustig geweest: ‘Kom binnen, denkbeeldige vriend’

Danielle Linscheer (links) en Joyce Brouwer kennen elkaar van hun studie aan de Willem de Kooning Academie. Ze reisden samen een jaar lang over de wereld. Om de reiseuforie erin te houden, besloten ze na hun studie in Rotterdam een hostel op te richten.

Een goed voorbeeld: het werken met

lende sectoren als containeroverslag en

Google Glass, de slimme bril van Google.

raffinaderijen flink onder druk staan, steekt

Dit hulpmiddel is te gebruiken bij inspec-

het Havenbedrijf Rotterdam veel energie in

ties van schepen, maar ook bij calamitei-

de vernieuwing en verdere verbetering van

ten die zich in het havengebied kunnen

de haven. Innovatie is een van de belang-

voordoen. Mare Straetmans: ‘Iemand met

rijkste pijlers onder het streven de haven

Google Glass kan anderen laten meekij-

te optimaliseren. De innovatieve initiatieven

ken met wat hij ziet. Bijvoorbeeld bij een

strekken zich uit naar tal van verschillende

ongeval in een tunnel kunnen ook ande-

havensctoren. Een van die initiatieven richt

ren zien hoe de situatie ter plekke is. Dat

zich op het aantrekken van ‘start-ups’,

werkt efficiënter en uiteindelijk goedkoper.

beginnende bedrijven die dikwijls moeite

De bril werkt technisch nog niet perfect,

hebben in hun prille beginstadium het

maar biedt wel nieuwe manieren om naar

hoofd boven water te houden: ze kunnen

dit soort oplossingen te kijken.’ Datzelfde

moeilijk aan geld en huisvesting komen.

geldt voor het werken met drones, de klei-

Istock

Terwijl in de Rotterdamse haven verschil-

ne, van afstand bediende luchtvaartuigen, Voorbeeld voor de Rotterdamse haven is

die ook een rol kunnen spelen in het wer-

de ‘incubator’ van de Technische Universi-

ken in de haven. ‘Op zich leuke ontwikke-

teit Delft, een broedplaats waar startende

lingen,’ zegt Straetmans, ‘maar nu nog niet

bedrijven ruimte en gelegenheid krijgen

rijp voor de markt.’

om op eigen benen te staan. De Delftse incubator is een groot succes. Een van de

Door het introduceren van een nieuwe app

meest aansprekende voorbeelden is het

voor digitale apparatuur hoopt het Haven-

bedrijf Ampelmann, dat gespecialiseerd

bedrijf Rotterdam de haven gemakkelijker

in het ontwikkelen van een systeem dat

toegankelijk te maken. Schepen maken

booreilanden op zee gemakkelijk bereik-

bij het binnenvaren van de haven gebruik

baar maakt vanaf schepen. Het bedrijf is

van oude modellen van bijvoorbeeld de

sinds het begin enorm gegroeid. Ook het

diepgang van de waterweg. Dit terwijl ze

in het leven roepen van fondsen om start-

aan de hand van realtime data kunnen be-

ups financieel gemakkelijker te maken be-

schikken over de meest actuele informatie

hoort tot de innovatieve activiteiten van het

om snel en veilig de haven binnen te ko-

Havenbedrijf.

men met meer lading.

Een ander initiatief richt zich op het

Het Havenbedrijf Rotterdam is druk doen-

stroomlijnen van logistieke processen met

de een industriële 3D-printer naar Rot-

behulp van digitale data. ‘Het logistieke

terdam te halen, die in staat is metalen

proces van de scheepvaart is gebaseerd

scheepsonderdelen te vervaardigen. Vaak

op informatie,’ zegt Mare Straetmans, me-

vormen defecte metalen onderdelen van

dewerker van het innovatieprogramma van

schepen een enorme kostenpost, omdat

het Havenbedrijf Rotterdam.

ze ver weg gemaakt moeten worden en dan nog een lange reis moeten maken. Met de aanwezigheid van een 3D-printer zijn deze onderdelen ter plekke te maken. Dat scheelt veel tijd en geld.

Mare Straetmans: ‘Logistiek draait volledig om informatie. Slimme dataoplossingen zijn cruciaal’

Mare Straetmans is manager Innovatie bij het Havenbedrijf. Daarvoor was hij onder meer Manager Strategie en Organisatie bij PricewaterhouseCoopers.

Haven vernieuwt met apps, 3D-printer en kansen voor start-ups

David Rozing

ROTTERDAM KNOKT ZICH TERUG

TWNKLS

Voor TWNKLS is de werkelijkheid niet voldoende

ROTTERDAM KNOKT ZICH TERUG

Augmented reality verrijkt de wereld Wie kent het probleem niet? Sta je in een meubelzaak, op zoek naar de juiste bank voor in de woonkamer, en je vindt er een die er mooi uitziet. Maar past hij wel? En voegt de kleur zich in het interieur? Het startup-bedrijf Decolabs heeft een applicatie, waarmee alle meubelstukken uit

‘ De meubel-app is een van onze bekendste producten. Zet die kast daar maar neer. Of nee, tóch liever daar’

de catalogus in een oogwenk in de huiskamer zijn in te passen. Houd de iPad in camerastand op de woonkamer gericht,

Voor beide toepassingen heeft TWNKLS

sleep de bank vanuit de catalogus de ka-

applicaties gemaakt, die het meetproces

mer in en kijk: daar staat hij. Beetje naar

aanzienlijk versnellen, maar ook het op-

links of naar rechts schuiven en hij past,

stellen van offertes tot een kwestie van

alsof hij er altijd heeft gestaan: de eigen

enkele minuten maken, in plaats van da-

kamer als showroom.

gen of soms weken. Bovendien tonen ze het nieuwe eindbeeld en rekenen, in het

Het Rotterdamse bedrijf TWNKLS is ge-

geval van de zonnepanelen, precies uit

specialiseerd in het maken van dit soort

wat het rendement is.

vernuftige applicaties, waarin de werke-

TWNKLS is niet alleen in commerciële

lijkheid met virtuele middelen wordt aan-

toepassingen actief. Voor het Mauritshuis

gevuld. ‘Augmented reality’ is de vakterm

is een app gemaakt, waarmee de bezoe-

voor deze wonderbaarlijke wereld, die

ker de restauratiemogelijkheden van de

zich beweegt tussen de tastbare realiteit

Gouden Zaal zelf ter hand kan nemen. In

en een volstrekt virtuele werkelijkheid.

Spijkenisse heeft TWNKLS een applicatie

‘Wij verrijken de wereld,’ zegt Gerben

vervaardigd die de verdwenen bebou-

Harmsen, medeoprichter van TWNKLS,

wing rondom de kerk in het centrum weer

dat is gevestigd in het Groot Handels-

voor de dag tovert. Gerben Harmsen:

gebouw. ‘Om die nieuwe werkelijkheid te

‘Spijkenisse heeft daarmee het grootste

kunnen zien heb je wel een smartphone,

augmented reality-museum ter wereld.’

een tablet of een speciale bril nodig.’ Na het maken van complexe websites De meubel-app is een van de vele voor-

voor bedrijven wilde Gerben Harmsen vijf

beelden van de wijze waarop TWNKLS al

jaar geleden iets anders. De iPhone met

tal van bedrijven en instellingen te hulp is

touchscreen gaf de doorslag: ‘Daarmee

geschoten. Het verrijken van de werkelijk-

wilde ik wat doen.’ Hij verzamelde jonge

heid kan op alle mogelijke manieren han-

collega’s om zich heen met een weten-

dig zijn. Voor de meubelzaak, maar ook

schappelijke achtergrond aan de TU Delft

voor het inmeten van zonnepanelen op

of de Erasmus Universiteit, of met erva-

het dak of het uitdokteren van de juiste

ring in het maken van gameprogramma’s.

route van de stoeltjeslift langs een trap.

‘Iedereen kijkt er op een andere manier tegenaan. En dat is goed, want het zijn geen geëffende paden die we bewandelen. Met veel toepassingen zijn we de eersten. Het is een mengeling van creativiteit, technologie en goed bedenken hoe je de boodschap overbrengt. We hebben al heel wat awards en nominaties binnengesleept, zijn in de VS misschien bekender dan in Europa. Maar deze plek, hier in Rotterdam zo vlak naast het station, is wel de mooiste om dit werk te doen.’

Ossip van Duivenbode

Wonen

Een stad om in te LEVEN 30

Wie zei er ooit dat je in Rot-

Er gebeurt wat in Rotterdam, ook op het

terdam niet leuk kan wonen?

gebied van woningbouw. Oude woningen

DAT VOOROORDEEL is achter-

het spectaculaire geval is in zuidelijke

haald. Wonen in Rotterdam wordt steeds aangenamer

worden vervangen door nieuwe, zoals tuinsteden als Zuidwijk en Pendrecht. Op het Wijnhaveneiland verrijst de ene wolkenkrabber na de andere uit de grond.

en aantrekkelijker. Archi-

In het stadscentrum vindt een ware in-

tectuurstad Rotterdam gaat

haalslag plaats: er kunnen nog steeds

ook op voor de woningbouw.

ningbouwprojecten van de laatste jaren

Kijk naar de woningen in de Markthal. Kijk naar de appartementen in De Rotterdam.

meer woningen bij. Opzienbarende wozijn te vinden langs de Binnenrotte en bij het Kruisplein. In het verlengde van het nieuwe Rotterdam Centraal is het opvallende wooncomplex Calypso in gebruik genomen, naar een ontwerp van de Brit-

Tal van nieuwe woningen halen met enige

se architect William Alsop.

regelmaat de pagina’s van buitenlandse kranten of staan met fraaie foto’s in na-

Rotterdam werkt gestaag door met het

tionale en internationale architectuurjaar-

bieden van hoogwaardige woonruimte

boeken. Dat geldt voor kluswoningen als

aan degenen die hier willen komen wo-

de Zwarte Parel in Charlois evenzeer als

nen. Er is voor iedereen iets naar zijn

voor de subtiele woningbouw waarmee

gading. Nieuwe woontorens als Boston

architectenbureau Kühne & Co her en

en Seattle op de Wilhelminapier, tot voor

der in Rotterdam nog lege plekken invult.

enkele decennia geleden nog een van de drukste punten in de toen nog in de stad geconcentreerde havenactiviteiten. Of wonen in hartje stad, in het Timmerhuis te midden van allerlei stedelijke activiteiten, van horecavoorzieningen tot Museum Rotterdam. Maar ook voor wie rust verkiest en toch de stedelijke ambiance in zijn nabijheid wil hebben is er iets te kiezen: dwaal door de nieuwe wijk Park 16Hoven, waar het aantal woningen in het groen verder en verder toeneemt. De bouw trekt weer aan. Hoe meer steigers, hijskranen en heistellingen, hoe meer woningen. Rotterdam kan niet zonder gedreun en getimmer. De stad wordt er alleen maar beter van.

Eerste grote waterplein ter wereld Het Benthemplein is sinds twee jaar een

Benthemplein het Rotterdamse rioolsys-

bezienswaardigheid: het is het eerste

teem, dat grote hoeveelheden regenwater

grootschalige waterplein ter wereld. Het

in korte tijd moeilijk kan verwerken. Met de

plein vangt bij heftige regenval een grote

GGD zijn afspraken gemaakt hoe snel het

hoeveelheid water op en brengt die weer

water van het plein moet zijn verdwenen.

terug in de natuur. Daarnaast verfraait het

Er mag natuurlijk geen gevaar zijn voor de

waterplein de stad en maken scholieren

volksgezondheid.’

uit de omliggende gebouwen er veelvuldig gebruik van: ze basketballen, voetbal-

Het plein is omringd door het scholen-

len en skaten of zitten gewoon op de trap-

complex Technikon, in de late jaren zestig

pen in de zon.

ontworpen door de bekende Rotterdamse architect Huig Maaskant. Florian Boer: ‘Het

Architect Florian Boer van De Urbanisten

schoolcomplex van Maaskant ontkende

bedacht het concept voor het waterplein

het plein als plek voor jongeren, de archi-

en gaf het vorm. De werking is op het oog

tect verwachtte dat het schoolleven zich

heel eenvoudig: wanneer het flink regent,

binnen in de gebouwen zou afspelen. Met

wordt het plein een waterberging. Floran

het waterplein eist de openbare ruimte hier

Boer: ‘Een waterplein vraagt om speci-

nu zijn plek weer op.’

fieke vormen. Er mogen zo min mogelijk obstakels zijn.’ Het water van de scholen en de op het plein gelegen kerk verzamelt zich in de twee ondiepe bassins. Water uit de omgeving van het plein loopt in het diepste bassin, dat bij droog weer is te gebruiken als sportveld. De loop van het water is op het plein goed te volgen: het stroomt door brede goten naar de bassins. Wanneer het hard regent, valt het vocht als een gordijn van water, een ‘watermuur’, in het diepste bassin. In de bassins zijn de delen die bij regen vollopen met een blauwe kleur aangeduid. Wanneer het weer droog is, loopt het water binnen een etmaal weg en verdwijnt het in de grond of naar de verderop gelegen Noordsingel. Florian Boer: ‘Zo komt

David Rozing

het water terug in de natuur en ontlast het

‘Overtollig water verdwijnt binnen een etmaal in de grond, of komt in de Noordsingel terecht’

EEN STAD OM IN TE LEVEN

RINEW

Afvalwater levert volop bruikbare grondstoffen Iedereen spoelt toiletwater gedachteloos

dulaire installatie die het afvalwater zo

door. Niemand staat er bij stil dat er tal

secuur filtert dat de gewenste stoffen

van nuttige stoffen in zitten die weer el-

overblijven. In de onderzoeksinstallatie is

ders zijn te gebruiken, zoals cellulose uit

sprake van pionierswerk: het water loopt

het wc-papier voor toepassing in asfalt, of

door een keramisch nanofilter met zulke

fosfaten voor kunstmest. Die grondstoffen,

minuscuul kleine openingen dat het zeer

maar ook de in het afvalwater aanwezige

schoon water oplevert. Een dergelijke

energie en water, zijn goed opnieuw te

toepassing is bij het zuiveren van afval-

gebruiken. Het hoofddoel van RINEW, Rot-

water voor zover bekend niet eerder in

terdam Innovative Nutritients Energy and

de praktijk gebracht. Doel van het onder-

Water, is dan ook het scheiden van deze

zoek is dat de resultaten worden gebruikt

stoffen en ze opnieuw benutten. RINEW is

bij de toekomstige zuiveringsinstallatie

een onderzoeksproject waarin Rotterdam,

in het Rotterdamse Merwehaven en Vier-

het waterschap Hollandse Delta, het hoog-

havensgebied. Door de modulaire opzet

heemraadschap van Delfland en Evides

van de installatie is deze steeds verder uit

Waterbedrijf gezamenlijk optrekken. Ook

te breiden, al naar gelang de hoeveelheid

de Technische Universiteit Delft is nauw bij

afvalwater vereist.

het project betrokken. De onderzoekers van RINEW zijn sinds Ooit werd het afvalwater zo snel mogelijk

2011 aan de slag. Aan de hand van de

de stad uitgevoerd, de Nieuwe Maas in. In

positieve onderzoeksresultaten die vorig

de twintigste eeuw werd het biologisch ge-

jaar zijn geboekt, krijgt het onderzoek

zuiverd door beluchten en eindeloos heen

deze zomer voortzetting in de praktijksitu-

en weer pompen, waarna het overgebleven

atie van het Merwehaven- en Vierhavens-

slib werd verbrand. Die tijden lijken voor-

gebied. De verwachting is dat na twee

goed voorbij. â&#x20AC;&#x2DC;Wij willen juist alle energie

jaar onderzoek voldoende inzichten zijn

er in steken om alle nuttige stoffen uit het

verworven om vast te stellen of het con-

afvalwater te halen en die weer opnieuw te

cept in de praktijk is te brengen. Dat de

gebruiken,â&#x20AC;&#x2122; zegt Bas van Eijk, vanuit Evides

nuttige stoffen uit het afvalwater dan op

namens het projectteam van RINEW.

zo grote schaal opnieuw zijn te gebruiken betekent een enorme stap in de verduur-

Op de afvalwaterzuivering Harnaschpol-

zaming van de manier waarop we met

der in Den Hoorn staat de eerste mo-

ons afvalwater omgaan.

Het Timmerhuis

Wonen in het stadscentrum wordt steeds aantrekkelijker. Als centrumbewoner ben je toch al omgeven door alle mogelijke stedelijke functies, maar in het Timmerhuis zit je er werkelijk middenin. Niet alleen biedt het nieuwe gebouw, een ontwerp van het Office for Metropolitan Architecture (OMA) van Rem Koolhaas, onderdak aan 85 appartementen, ook zijn horecabedrijven, winkels en zelfs een heel museum in het gebouw te vinden. Daarnaast hebben nog eens 1800 ambtenaren van de gemeente Rotterdam er hun werkplek en loopt er een passage dwars door het gebouw heen. Daarmee komt de stedelijkheid je in het Timmerhuis aan alle kanten tegemoet. De appartementen lopen op tot een grootte van 400 vierkante meter en zijn alle te vinden op de bovenste verdiepingen van het veertien etages hoge gebouw. De woningen slingeren zich omhoog als een Grieks dorp langs de slopen van een berg. Ze beschikken bijna alle over een buitenruimte en hebben uitzicht over de binnenstad, van het dak van het stadhuis tot en met de Grote of Sint Laurenskerk en de Markthal. Het Timmerhuis heeft een modulaire opbouw van opeengestapelde â&#x20AC;&#x2DC;pixelsâ&#x20AC;&#x2122;, die mogelijk is door de onalledaagse staalconstructie. Aan de Meent loopt het gebouw over in het vroegere Stadstimmerhuis, dat vlak na de oorlog is gebouwd en geldt als een gemeentelijk monument. Onderin het Timmerhuis aan de Meent en aan het Haagseveer komen winkels met allure. Een van de belangrijkste huurders in het Timmerhuis wordt Museum Rotterdam, dat hier zijn vaste plaats in de stad terugkrijgt. Bijzonder is dat in het gebouw vrijwel alle functies in elkaar overvloeien. Andere belangrijke elementen zijn het vernieuwende karakter dat het gebouw moet hebben en de duurzaamheid in architectuur en in het winkel- en horeca-aanbod. Het Timmerhuis zal ook dienst doen als nieuwe werkplek voor ambtenaren. De kantoorruimten zijn met elkaar verbonden door gemakkelijke trappen, die gebruik van de liften overbodig moeten maken. Ook dat past in de brede duurzaamheidsambitie van het gebouw: traplopen is gezonder dan met de lift gaan.

EEN STAD OM IN TE LEVEN

fotograaf ossip van duivenbode in zijn gloednieuwe appartement in het timmerhuis. Foto links: ossips

Ossip van Duivenbode

uitzicht vanaf het dakterras.

David Rozing 36

Europese primeur: iedereen online in het OV

EEN STAD OM IN TE LEVEN

RET-directeur Pedro Peters zet gemak reizigers voorop ‘Online zijn is helemaal nu. Juist omdat online zijn bij deze tijd hoort, bieden we het gratis aan en maken we het reizen makkelijker en leuker. Na gratis wifi in al onze bussen en op metrostation Beurs, zijn nu onze trams en metro’s aan de beurt. Op dit moment rijdt meer dan de helft van de metro’s en trams met wifi rond. We zijn daarmee het eerste OV-bedrijf in Europa dat deze extra service aan zijn reizigers biedt. In een rijdend voertuig maken we gebruik van een router die aan het mobiele netwerk hangt. Iedere keer als de klant zich aanmeldt op ons RET wifi-netwerk bevestigt de klant dat hij of zij online wil. Waar we in onze bus gebruik maken van 3G kunnen we nu 4G inbouwen. Reizigers hebben nu nog alleen op de bovengrondse trajectdelen bereik. Om op ondergrondse trajectdelen ook online te kunnen zijn, hebben we 3G en 4G netwerk nodig. Daaraan wordt momenteel hard gewerkt door de telecomproviders. Nog even geduld, dan kan iedereen dus zowel onder als boven de grond internetten. We merken dat het heel goed bevalt. Per dag maken nu zo’n tienduizend reizigers gebruik van gratis wifi in onze trams en metro’s. Grote aantallen dus, waarbij we zien dat hoe meer voertuigen wifi hebben, hoe meer reizigers online zijn. Van de 258 metro’s en trams is inmiddels 70 procent uitgerust met wifi. En elke nacht komen er weer een paar voertuigen bij, zodat reizigers deze zomer niet alleen op de tien drukste metrostations, maar ook in onze hele vloot gebruik kunnen maken van gratis wifi.’

David Rozing

Rotterdam The Hague Airport

EEN STAD OM IN TE LEVEN

Roland Wondolleck is directeur van Rotterdam The Hague Airport, al meer dan dertig jaar.

‘Het is ongelooflijk wat een ontwikkeling

doeleinden. Daarnaast hebben we een

Rotterdam de laatste jaren heeft meege-

aantal zon- en zeebestemmingen, die

maakt. Ik ben opgegroeid in een dorp,

in belangrijke mate bijdragen aan ons

maar leef nu in een wereldstad. Het heeft

maatschappelijk draagvlak.

even geduurd voordat er iets gebeurde, maar wat er is gebeurd is wel bijzonder

Natuurlijk zijn wij een luchthaven met

goed en indrukwekkend. De stad is zoveel

grote ambitie. Maar mijn credo is dat

groter, maar ook beter geworden. We zit-

luchtvaartexploitatie geen doel op zich

ten in een sterk stijgende curve. Met deze

is. Wij stellen ons ten doel de glanzende

luchthaven zie je zich dezelfde ontwikke-

voordeur van stad en regio te zijn. Om-

ling aftekenen. Het is de laatste jaren heel

gekeerd komen er steeds meer mensen

snel gegaan. We werken samen met grote

naar Rotterdam op bezoek die hier nooit

en gerenommeerde spelers. Het aan-

eerder zijn geweest. De luchthaven fa-

tal bestemmingen breidt gestaag uit, we

ciliteert een nauwgezet en constructief

hebben Berlijn, Hamburg en München in

samenspel van mensen uit verschillende

één maand aan de timetable toegevoegd.

disciplines die elkaar naadloos, om zeer

‘Wij zijn de glanzende voordeur van stad en regio’

diverse redenen, weten te vinden. LoyaliLuchtvaart verbindt en is voorwaardelijk

teit is in dat samenspel een sleutelwoord.

voor het succes en de bedrijvigheid van

We houden hier van opgestroopte mou-

Rotterdam en Den Haag en de om- en

wen, snel de juiste mensen bij elkaar krij-

tussenliggende regio. Rotterdam The Ha-

gen en succes boeken.

gue Airport is cruciale infrastructuur en verbindt onze regio met andere handels-

Rotterdam The Hague Airport koerst op

en industriecentra in Europa op basis van

basis van een duidelijke stip aan de ho-

dagelijks lijndienstvluchten. Door de kwa-

rizon en luistert daarbij naar klanten en

liteit van onze partners gebeurt dat met

omgeving. Je kunt hiervandaan momen-

de modernste, comfortabelste en stilste

teel naar veertig bestemmingen vliegen,

vliegtuigen. Dat is van belang voor de

van Scandinavië tot aan Zuid-Europa en

zakelijke reiziger en omwonenden. Wil je

van Oost naar West. Dat aantal kan nog

wereldwijd op de goede lijstjes staan, en

verder uitgroeien tot vijftig, vijfenvijftig.

dat wil Rotterdam, dan moet je ook door

De bestemmingen die we bieden moeten

de lucht gemakkelijk bereikbaar zijn. Hoe

aansluiten bij de wensen van de regio.

snel de verbindingen met internet ook

Daarbij houden we onze kernwaarden

zijn, de nieuwsgierigheid om mensen te

goed in het oog: de vlucht zelf is zo ge-

ontmoeten, plaatsen te zien en steden te

daan, maar wat ervoor en erna plaats-

bezoeken wordt alleen maar groter. Het

vindt moet ook in orde zijn. Wij zijn een

aantal stedenreizen neemt toe, dat zijn

schakel in dat geheel. We zijn trots dat

in ons geval “hybride bestemmingen”,

we kunnen bijdragen aan die ongelooflijk

zowel voor zakelijke als voor toeristische

mooie ontwikkeling van de regio.’

Werkwijze Havensteder kantelt De werkwijze van woningcorporaties is

In Delfshaven geeft Havensteder in het

ingrijpend aan het veranderen. ‘Het gaat

Merwehavengebied, in afwachting van

niet meer om het maken van enorme mas-

de daar geplande woningbouw, grond uit

terplannen en het bouwen van grote aan-

aan stadslandbouw, waar omwonenden

tallen woningen,’ constateert Hedy van

kunnen meetuinieren en spullen kunnen

den Berk, bestuurder van de Rotterdamse

kopen. ‘Het is een vorm van placemaking,

woningcorporatie Havensteder. ‘Het gaat

met wederzijds profijt voor bewoners, on-

nu veel meer om kleinschalige projecten,

dernemer en corporatie,’ zegt Hedy van

waarmee we experimenteren en kijken of

den Berk. ‘Er ontstaat levendigheid, het

ze inderdaad van de grond willen komen.’

gebied krijgt een eigen signatuur.’

Hedy van den Berk is

‘Wij zijn een grote organisatie, het is een

bestuursvoorzitter van

Een voorbeeld van die nieuwe werkwijze is

mammoettanker die van koers moet ver-

de Rotterdamse woning-

te vinden in het Zomerhofkwartier. In deze

anderen. Maar de corporatie van de toe-

corporatie Havensteder.

tegen het stadscentrum gelegen wijk vol

komst kijkt vooral vanuit de vraagkant,

scholen en bedrijvigheid, met het spoor-

faciliteert en organiseert en legt ook zeg-

wegviaduct van de vroegere Hofpleinlijn er

genschap bij de bewoners. Dat vind ik een

dwars doorheen, wilde Havensteder aan-

fascinerend proces. Het is de kanteling

vankelijk een rustige woonwijk tot stand

waar we nu middenin zitten.’

brengen. Maar toen bleek dat die omte voeren, vond een koerswijziging plaats. Het Zomerhofkwartier is nu een laboratorium voor ‘slow urbanism’, langzame stedenbouw, die gedurende tien jaar de kans krijgt zich te bewijzen. Hedy van den Berk: ‘We werken daar nu nauw samen met bewoners en ondernemers. Er komen allerlei initiatieven op vanuit het gebied zelf, zoals bedrijfsverzamelgebouwen,

gedeeld

beheer,

een klimaatbestendige inrichting van de buitenruimte. Het is een soort stedelijke acupunctuur die kleinschalig plaatsvindt, maar veel sympathie krijgt.’ Ook zijn er experimenten uit te voeren die als winnaars uit de bus kwamen van de prijsvraag ‘Hoe wonen wij in de toekomst’ die Havensteder vorig jaar uitschreef ter gelegenheid van het 100-jarig bestaan. Zoals Solo-Lab, waarin wordt onderzocht hoe de in aantal toenemende groep mensen die alleen wonen, eigenlijk het liefst wil wonen.

David Rozing

vangrijke plannen voorlopig niet waren uit

‘De ‘Het corporatie van verleden de toekomst kijkt is hier nooit vanuit vraagkant, verde weg’ faciliteert en organiseert’

EEN STAD OM IN TE LEVEN

Twee woontorens van elk 70 meter hoog David Rozing

verrijzen op de Wilhelminapier op een gemeenschappelijke gebouwplint van vijf verdiepingen. Boston & Seattle is de naam van het bouwwerk aan de zuidelijke kant

‘Het verleden is hier nooit ver weg’

van de pier, tussen de woontoren New Orleans met het bioscoop- en theatercomplex LantarenVenster aan de ene en het Luxor Theater aan de andere kant. Beide

die tot 1971 vanaf de Wilhelminapier de

torens bieden onderdak aan elk 110 ap-

lijndiensten van Rotterdam naar de Ver-

partementen met buitenruimten, die in

enigde Staten verzorgde. Seattle wordt

afmeting variëren van 85 tot 115 vierkante

gebouwd op de historische grond waar-

meter. De architecten Frits van Dongen en

aan velen goede herinneringen bewaren.

Patrick Koschuch maakten het ontwerp

Een klein museum over het rijke verleden

voor de tweede robuuste, uit bakstenen

wordt gerealiseerd op de begane grond

opgetrokken torens. Het project voldoet

van het complex.

aan de hoogste duurzaamheids- én comforteisen. Zo worden de woningen gekoeld

Vanaf de eerste verdieping bevindt zich in

met Maaswater en voldoen zij aan de pres-

het voetstuk een vierlaagse privé-parkeer-

tigieuze BREEAM norm ‘Very Good’.

garage waar de bewoners hun auto’s kwijt kunnen. Twee ondergrondse verdiepingen

In de plint van de tweelingtorens is ruimte

zijn bestemd voor een openbare parkeer-

voor publieksfuncties, zoals horecavoor-

garage die wordt geëxploiteerd door Q-

zieningen en winkels. Onderin woontoren

Park. Vanaf de vijfde verdieping liggen de

Seattle is een deel gereserveerd als ont-

appartementen. In het geval van Boston

moetingsruimte voor de toekomstige be-

gaat het om 48 door Vesteda te verhuren

woners van dit gebouw, dat Stichting HAL

woningen in de vrije marktsector en 62

Wonen in zijn geheel heeft aangekocht.

door Synchroon Ontwikkelaars en BPD op

De appartementen in Seattle zijn bedoeld

de markt te brengen koopwoningen.

als huurwoningen voor deelnemers aan het pensioenfonds van de Holland Ame-

Bij de bouw van de torens wordt gebruik

rika Lijn en hun familie, de maatschappij

gemaakt van speciale technieken. Zo wordt het karakteristieke metselwerk van

Boston & Seattle aanwinst voor Kop van Zuid

de woontorens aangebracht in geprefabriceerde betonnen elementen. Bijzonder is ook de uitkraging, waarmee beide torens en een deel van de onderbouw over de kade aan de kant van de Rijnhaven heen zullen steken. Beide torens verrijzen tegelijkertijd. Volgens de huidige planning en met de inzet van twee kolossale bouwkranen komt er straks elke twee weken een nieuwe verdieping bij, waardoor Boston & Seattle in de loop van 2017 klaar is.

Ossip van Duivenbode

Park 16Hoven In de natuur, dichtbij de stad

Bijzonder is dat in vrijwel elk van de zes verschillende buurten van Park 16Hoven telkens een aantal kavels beschikbaar komt waarop belangstellenden welstandsvrij hun huis kunnen laten bouwen

EEN STAD OM IN TE LEVEN

Brede straten, volop ruimte en veel groen zijn de kenmerken van Park 16Hoven, de nieuwe woonwijk die in het noorden van Rotterdam steeds meer gestalte krijgt. Van de ongeveer 1600 woningen die er komen, zijn er nu ongeveer 400 klaar. Vorig jaar kwamen er weer 134 nieuwe woningen bij, dit jaar is een begin gemaakt met de bouw en verkoop van een aantal nieuwe bouwprojecten in de verschillende deelgebieden die het plan rijk is. Park 16Hoven is bedoeld voor mensen die de drukte van de stad bij zich in de buurt willen hebben. Bijzonder is dat in vrijwel elk van de zes verschillende buurten van Park 16Hoven telkens een aantal kavels beschikbaar

Gina Kranendonk

houden van natuur, rust en ruimte, maar toch

komt waarop belangstellenden welstandsvrij hun huis kunnen laten bouwen. Deze vrije kavelwoningen zijn een groot succes, zeker nu er ook al kavels van ongeveer 380 vierkante meter te koop zijn. De tot nu toe gebouwde huizen bestaan vooral uit grondgebonden woningen in de koopsector. Park 16Hoven is sinds 2007 in ontwikkeling. De eerste woningen, een reeks ruime villaâ&#x20AC;&#x2122;s, kwamen te staan in de Vijverbuurt. De volgende fase was de bouw van nieuwe wozuidelijke gebied Rietzoom zijn dit jaar de eerste woningen opgeleverd en gaan eveneens nieuwe projecten van start. De woningen in Park 16Hoven zijn populair.

Gina Kranendonk

ningen in het deelgebied Bovenbeek. In het

Voor de vrije kavels vinden telkens lotingen plaats, de eerstvolgende al begin juli. De meeste woningen van de nieuwbouwprojecten zijn al verkocht voordat er een spade de grond in gaat. Ook de veertig woningen in de eerste drie fasen van het project De Fluwelen Weide in deelgebied Bovenbeek waren binnen de kortste keren verkocht. Het vele groen van Park 16Hoven is nog het best te ervaren in het stadspark Buitenplaats, waar water en natuur zich over ongeveer 25 hectare uitstrekken. Het vernieuwde park is vorig jaar geopend. De sinds 2012 geopende basisschool Park 16Hoven, het kinderdagverblijf en de buitenschoolse opvang aan de Tinbergenlaan hebben over groeiende belangstelling van kinderen niet te klagen.

Doepel Strijkers

En dan nu: de toekomst

Dutch windwheelvan Doepel Strijkers, Meysters en BLOC. Een architectonisch landmark, de meest innovatieve windmolen ter wereld, een ongekende attractie met wereldwijde uitstraling en dĂŠ showcase voor Dutch Clean Technology. schets 2014. 44

Een schoon Rotterdam, waarin

De economische ontwikkelingen spelen

elektrische auto’s zich voort-

in die veranderingen een prominente rol.

bewegen zonder chauffeur,

te veranderen. Alle mogelijke betrok-

waarin door waterstof aangedreven watertaxi’s over de

De economie staat op het punt ingrijpend kenen zijn bezig hun posities opnieuw te bepalen en te beoordelen wat hun plaats zal zijn in de ‘next economy’, de

Nieuwe Maas krioelen, waar de

gemeente Rotterdam voorop. Maar ook

woningen op het water van de

de rijksoverheid laat zich niet onbetuigd.

oude havengebieden in de stad

belang onderkend van steden en stede-

steeds meer bewoners trekken, waar de petrochemische

Met de Agenda Stad heeft het kabinet het lijke regio’s voor de Nederlandse economie. Het is er dan ook veel aan gelegen dat die stedelijke economieën zich verder

industrie is overgeschakeld

versterken. Ook Rotterdam is uitgeno-

op heel andere grondstoffen

digd actief bij te dragen aan de verdere

dan de schaars geworden

gedachtevorming en uitvoering van de ambitieuze Agenda Stad.

fossiele, waar bewoners hartje zomer verkoeling zoeken

De stad heeft die uitnodiging met en-

in de groene stadsparken en

kijken en daarvoor goedgefundeerde

langs grote waterpartijen… Is dat ongeveer het beeld

thousiasme aanvaard. Naar de toekomst plannen maken is een stad als Rotterdam sinds jaar en dag op het lijf geschreven. Het gaat dan om allerlei verschillende

hoe Rotterdam er over zo’n

terreinen: van de haven-industriële sector

jaar of 20 zal uitzien? Smart

tot die van de medische wetenschap. Van

city Rotterdam? Wie zal het

vrijwel al deze gebieden zijn samenwer-

zeggen. Dat er grote veranderingen op til zijn en

voedsel tot maritieme dienstverlening. Op kingsverbanden en netwerkinstellingen in het leven geroepen. Overheden, bedrijfsleven en kennisinstellingen werken nauw

zelfs al volop gaande,

met elkaar samen om tot nieuwe, innova-

dat is onmiskenbaar.

tieve initiatieven te komen. Een vruchtbare wisselwerking tussen gemeente en Rijk moet binnenkort leiden tot een invulling van de Agenda Stad die specifiek is toegesneden op Rotterdam. Die invulling zal al goeddeels duidelijk maken waarheen Rotterdam zich in de naaste toekomst zal bewegen. Er zijn meer punten aan de horizon waarop de ogen van plannenmakers zijn gericht. Zoals het streven de World Expo in 2025 naar Rotterdam te halen. Stadshavens Rotterdam biedt daarvoor de ruimte. Mocht dat lukken, dan kan Rotterdam de wereld over tien jaar laten zien waartoe het in staat is als het erom gaat zich voor te bereiden op de toekomst.

David Rozing

Meer aandacht voor menselijke kant van de stad

EN DAN NU: DE TOEKOMST

Dat gaan we wel doen. Je zult ook zien dat de burgers zelf initiatieven ter hand nemen. De top-down aansturing zal veranderen. Mensen maken de stad: community’s zullen steeds belangrijker worden en zelf het heft in handen nemen. Rotterdam heeft altijd de neiging het stoere en grote te benadrukken. Maar de stad heeft ook een kleinere, menselijke kant die aandacht verdient. Kleinschalig wordt de trend van de toekomst. Dat moet de stad faciliteren. Je bent als stad geen verzameling atypische gebouwen, het gaat om de menselijke maat. Daar-

Hoogleraar Jan Rotmans ziet Rotterdam als proeftuin voor ‘kanteling’

mee kun je identiteit ontwikkelen. Rot-

‘Steden werden steeds gezien als bron

moet hier aangenaam zijn voor nieuwko-

van vervuiling. Dat is omgeslagen: het

mers, schoon en gezond. Rotterdam was

zijn nu centra van verduurzaming, dat is

een autostad, het wordt een fietsstad, de

een opwaartse beweging. Veel mensen

Coolsingel een wandelpromenade.

terdam wordt een sociaal laboratorium, de proeftuin van de samenleving 3.0. Die transitie moeten we als stad ingaan. Het

trekken naar de stad, er is sprake van toenemende integratie en menging van

De bevolking in de stad zal fors toene-

functies. Maar je ziet ook dat we in de

men. Het centrum zal er heel anders uit-

stad steeds meer gaan produceren, liefst

zien, de gezelligheid van voor de Tweede

op een schone en duurzame manier. Kijk

Wereldoorlog komt weer terug. Het nieuw

naar de stadsboerderijen. De stad pro-

ontwikkelde oude havengebied wordt de

beert zelfvoorzienend te worden.

magneet van de stad. Het zit in de Rotterdammers altijd te bouwen en te slopen,

Rotterdam is kwetsbaar voor klimaatveran-

maar soms moet je geduld hebben. Daar

dering. We zijn daar nu al druk mee bezig,

zijn Rotterdammers niet zo goed in, dat

maar er zal meer moeten gebeuren. We

gaat ze te langzaam. Maar de vernieu-

moeten rekening houden met hittestress,

wing van de havens zal zeker een paar

daarvoor moeten we in de stad koeling

generaties duren.

aanbrengen in de vorm van meer groen: groene daken, groene gevels. We zullen

Er is een integrale visie op die nieuwe

moeten meebewegen met de stijgende

stad nodig. Verbindingen spelen daarin

zeespiegel: Rotterdam is grotendeels bui-

de hoofdrol, meer verbindingen, ook let-

tendijks gebied. Meebewegen betekent

terlijk meer bruggen over de Maas. Ver-

dat we meer op het water gaan bouwen.

bindingen maken, samenhang benadruk-

Stadshavens, het gebied van Merwehaven

ken, dat moet ook het leidende thema zijn

en Vierhavens leent zich daar goed voor.

van de wereldexpo die we hier in 2025 willen houden. Het is tegelijk de grootste

We gaan anders denken over vervoer over

opgave voor de toekomst.’

water en zullen ons ook meer over het water verplaatsen. Rotterdam doet nog te weinig met de Maas. Waarom zouden we het goud langs de Maas niet gebruiken? Andere riviersteden hebben zich altijd langs het water ontwikkeld, Rotterdam niet.

Dat het Cambridge Innovation Center (CIC), de broedkamer van innovatieve bedrijven naast het befaamde Massachusetts Institute of Technology nabij Boston, met zijn eerste vestiging buiten de Verenigde Staten meteen de sprong naar Rotterdam waagt, is goed nieuws. Het toont aan dat te vervullen in de economie van de naaste toekomst, zeg maar de ‘next economy’. Onder deze noemer komt een groot aan-

David Rozing

Rotterdam het in zich heeft een spilfunctie

tal ontwikkelingen samen die zich op dit moment in duizelingwekkend tempo voltrekken. Het gaat dan om de verandering van een lineaire economie in een circulaire economie, om bedrijven die hun werk niet meer verplaatsen naar landen met lage lonen, maar het juist weer terughalen naar waar de klanten zijn, om het toepassen van nieuwe technologieën als robotisering en 3D-printen, om het aan elkaar koppelen van omvangrijke gegevensbestanden (‘big data’) en dat alles

Next economy? Nu instappen

slim en innovatief toe te passen. wens van de gebruiker. In die maakindus‘Het gaat om nog veel meer,’ zegt Hans

trie ligt een uitdaging voor het midden- en

Scheepmaker, procesmanager business

kleinbedrijf. En laat de Rotterdams regio

development en nieuwe markten bij

nu vol zitten met bedrijven die in de maak-

Stadsontwikkeling Rotterdam. ‘De toene-

industrie actief zijn. Hans Scheepmaker:

mende verstedelijking, gezondheid, mi-

‘Dat zijn er naar schatting 2000. Wanneer

lieu, nieuwe woonvoorzieningen, en hoe

je je als stad wilt profileren tegen de ach-

je daar duurzaam en toekomstbestendig

tergrond van de next economy, dan kan

mee omgaat.’ Sommigen hebben het

dat uitstekend als maakstad zijn.’

zelfs over de ‘derde industriële revolutie’. Daarom is er werk aan de winkel. De ste-

Tijd dus om iets te doen en oog te heb-

delijke concurrentie is groot, profilering is

ben voor de trends: dat er bijvoorbeeld

bittere noodzaak. Het verder vormgeven

sprake is van schaalverkleining in het

van het profiel ‘Rotterdam Maakstad’ kan

bedrijfsleven, van veel kleinschaliger pro-

een wenkend toekomstperspectief zijn,

ductieprocessen van artikelen die niet

waarbij het de kunst is alle Rotterdam-

meer in massa zijn vervaardigd, maar

mers te laten profiteren van de naderen-

juist zijn toegesneden op de persoonlijke

de veranderingen.

EN DAN NU: DE TOEKOMST

Een schonere, weerbare rivierdelta In de regio Rotterdam-Delft-Drechtsteden werken overheden, kennisinstellingen en bedrijven nauw met elkaar samen om tot schone en toekomstbestendige technologieën te komen, die kunnen bijdragen aan duurzame gebiedsontwikkelingen. Clean Tech Delta is de noemer waaronder onder meer de gemeenten Rotterdam en Delft, de Erasmus Universiteit Rotterdam, de TU Delft en de Hogeschool

mobiliteit en bio-economie, maar ook aan het

Rotterdam, het hoogheemraadschap van Delf-

omgaan met het water, dat door de klimaatver-

land en tal van bedrijven hun krachten heb-

andering is te zien als een te bedwingen ge-

ben gebundeld. Hun gezamenlijke initiatieven

vaar, maar tegelijk dienst kan doen als bruik-

moeten het gebied rond de drukke rivierdelta

bare grondstof.

aantrekkelijker maken om nieuwe technologieën te testen en naar de markt te brengen,

‘De bedoeling van Clean Tech Delta is om in

om zo het gebied weerbaar te maken tegen

de verschillende categorieën juist die projec-

klimaatverandering en de industrie en energie-

ten op gang te brengen, die zonder Clean

voorziening schoner te maken.

Tech Delta nooit zo snel geïnitieerd zouden zijn,’ zegt CTD-directeur Fred van Beuningen.

Voor deze initiatieven is de regio zelf het le-

‘Het gaat er om goede projecten te selecteren

vende laboratorium. Projecten van Clean Tech

en ze aan de gang te krijgen. Een project heeft

Delta (CTD) spelen zich af binnen verschil-

een trekker, heeft deelnemers en partners en

lende actuele thema’s die op dit moment be-

uiteindelijk een resultaat. Dat betekent dat het

langrijk zijn en waarin de keuzes bepalend zul-

zaak is er goede partners bij te zoeken en er-

len zijn voor de toekomst. Daarbij is te denken

voor te zorgen dat de projecten kansrijk zijn.

aan het ontwikkelen van hernieuwbare, niet-

Uiteindelijk zal elk initiatief op eigen benen

fossiele brandstoffen, van schone vormen van

moeten kunnen staan.’ Clean Tech Delta is niet alleen initiator van duurzame technologische projecten, maar is tegelijk ook de etalage van wat er in deze regio zoal aan innovatieve projecten in beweging is gebracht. Het uitdragen van de kennis van deze projecten en ze op nationaal of zelfs internationaal niveau op de markt brengen behoort eveneens tot de doelstellingen van CTD. Vandaar dat het leggen van contacten, mogelijke partners aan elkaar koppelen en het opbouwen van vruchtbare netwerken tot de eerste prioriteiten van CTD behoren. ‘Aan ideeën is doorgaans geen gebrek,’ zegt Fred van Beuningen. ‘Maar de uitvoering ervan is nog belangrijker. Ik zou liever vijf of zes projec-

Hannah Anthonysz

ten goed uitvoeren dan er tien te hebben die in de ideefase blijven steken.’

Radiologische revolutie in Erasmus MC In stilte voltrekt zich een revolutie. Achter

kers’, zich vooral op hersenscans. Door

enkele imposante beeldschermen zijn

gegevens van zoveel mogelijk scans te

wetenschappers druk in de weer met

verzamelen zijn nieuwe scans onmiddellijk

het zorgvuldig bewerken van hersen-

met het gemiddelde van alle andere scans

scans. Het interpreteren van de bekende

te vergelijken. Dat is handig om ziekten op

grijswitte beelden van de hersenen, en

te sporen, maar ook om de werking van

van andere delen van lichaam, is het

medicijnen op de hersenen te bepalen,

werk van radiologen. Wereldwijd turen

omdat de geringste afwijking nauwkeurig

radiologen dagelijks vele uren naar deze

is te meten. ‘Het is te vergelijken met het

beelden, op zoek naar de kleinste afwij-

rijden in een auto zonder chauffeur,’ zegt

kingen. Wat de radioloog constateert,

Scholte. ‘Daar moeten we ook aan wen-

schrijft hij op in een rapport, waarmee

nen. Maar ook dit wordt een revolutie. Over

een specialist vervolgens verder gaat.

tien tot vijftien jaar zullen minder radiologen nodig zijn, terwijl de resultaten van de

‘Zo gaat het tot op de dag van vandaag,’

scans beter zullen zijn. Het werk wordt ef-

zegt Rudolf Scholte, chief executive offi-

ficiënter en goedkoper.’

cer van het bedrijf Quantib. ‘De radioloog maakt een kwalitatief rapport van wat hij

Quantib werkt met een team van onge-

ziet. Bij een moeilijk te interpreteren beeld

veer tien jonge medewerkers in samen-

komt de ene radioloog tot een andere in-

werking met General Electric Healthcare

terpretatie dan een andere radioloog.’ Re-

aan het geleidelijk op de markt brengen

volutionair is dat door het werk van Quantib

van het revolutionaire softwaresysteem

aan die verschillende interpretaties op den

dat nu al de interesse heeft van zieken-

duur een eind kan komen. Sterker nog: de

huizen en de farmaceutische industrie.

radioloog hoeft zich niet meer urenlang

Voor het aanleveren van data van 10.000

blind te staren op de grijstinten van het

scans bestaat een overeenkomst met het

beeld. Zijn werk zal ingrijpend veranderen.

Erasmus Medisch Centrum.

Rudolf Scholte: ‘Wij zijn bezig om van een

‘Het ontwikkelen van medische software

kwalitatieve interpretatie over te stappen

is niet altijd de sterkste kant van Rotter-

op een kwantitatieve. Dat betekent dat we

dam geweest,’ stelt Scholte vast. Met

software op de afbeeldingen loslaten die

Quantib komt daarin verandering, al is het

elk onderdeel omzet in een getal. Zo is

een tijdrovend en uiterst secuur proces:

binnen vijf minuten, veel sneller dan voor-

het op de markt brengen van medische

heen, vast te stellen welke onderdelen zich

software vergt een grote hoeveelheid

onder of boven het gemiddelde bevinden.’

protocollen, waarbij elke stap tot in de

Op de door Quantib geleverde beelden

finesses verantwoord moet zijn. Rudolf

zijn afwijkingen duidelijk te zien doordat ze

Scholte: ‘Voor Rotterdam levert dit proces

zijn weergegeven in verschillende kleuren.

een heel nieuw kennisveld op, waarvan ook andere bedrijven kunnen profiteren.

Op dit moment richt Quantib, een samen-

De tijd is rijp dat zo’n kenniscluster van

trekking van ‘quantitative imaging biomar-

softwaretechnologie ook hier ontstaat.’

EN DAN NU: DE TOEKOMST

Levien Willemse

David Rozing

Rudolf Scholte (Quantib): â&#x20AC;&#x2DC;Onze software zal het werk van radiologen ingrijpend veranderen door een overstap van kwalitatieve naar kwantitatieve interpretatieâ&#x20AC;&#x2122;

Maritieme diensten: juist aan het Weena De haven mag dan steeds verder west-

Rotterdam, het aantrekken van business

waarts uit Rotterdam zijn weggetrokken,

naar Rotterdam en het versterken van

de beroepen die zich intensief met de ha-

kennis en opleidingen.’

ven bezighouden zijn nog altijd in de stad aanwezig. Alleen zijn ze vaak niet als zo-

De RMSC is onder meer actief met het or-

danig te herkennen, omdat ze bijvoorbeeld

ganiseren van netwerkbijeenkomsten en

zijn ondergebracht bij grote banken, ver-

brainstormsessies. Het naar Rotterdam

zekeringsmaatschappijen of advocaten-

halen van congressen en het aanhaken bij

kantoren. Naar schatting 3000 mensen zijn

handelsmissies naar het buitenland beho-

in Rotterdam werkzaam in de maritieme

ren tot de internationale profilering. Ook is

zakelijke dienstverlening. ‘Dienstverlening

een cursus ‘Anatomy of shipping’ opgezet,

die midden in de stad is gevestigd, aan het

die voorheen alleen in Cambridge was te

Weena, de Coolsingel of de Blaak,’ zegt

volgen, maar nu ook in Rotterdam: een ma-

Martijn Troost, directeur van de Rotterdam

ritieme ‘business course’ voor managers

Maritime Services Community (RMSC),

en professionals, waarin de sector vanuit

een vereniging waarin de bedrijven uit

verschillende invalshoeken wordt belicht.

deze sector sinds kort zijn verenigd. Met trendsessie en onderzoek verkent de ‘Het gaat om bedrijven die zich bezighou-

RMSC de kansen voor de maritieme za-

den met het financieren en verzekeren van

kelijke dienstverlening, zodat het netwerk

schepen of het afhandelen van schades.

daarop kan inspelen. Martijn Troost: ‘De

Dan hebben we het over banken, verze-

RMSC is een sterke community, waarin

keraars,

advo-

men gericht met elkaar samenwerkt om

caten, schade-experts, accountants, fis-

kennis, producten en dienstverlening

calisten,’ zegt Martijn Troost. In 2012 liet

continu te vernieuwen. Met deze acti-

de gemeente Rotterdam door Nyenrode

viteiten moet het vestigingsklimaat in

Business Universiteit de mogelijkheden

Rotterdam nog aantrekkelijker worden

onderzoeken om de maritieme zakelijke

voor bedrijven in de maritieme zakelijke

dienstverlening

Martijn

dienstverlening.’ Inmiddels hebben zich

Troost: ‘De aanwezigheid en potentie van

22 bedrijven bij de RMSC aangesloten.

de maritieme zakelijke diensten waren al

Dat aantal zal dit jaar nog uitgroeien tot

in verschillende onderzoeken naar voren

veertig, verwacht Martijn Troost.

verzekeringsmakelaars,

versterken.

gekomen. Nyenrode heeft onderzocht lijke dienstverlening bezighouden en of zij in samenwerking kansen wilden benutten.’ Er bleek sterke behoefte aan meer samenwerking. Vandaar dat sinds dit jaar de RMSC in het leven is geroepen. ‘Het is geen praatclub,’ benadrukt Martijn Troost, ‘maar een actiegerichte vereniging, waarbij het gaat om drie doelstellingen: het internationaal profileren van de maritieme zakelijke dienstverlening in

Jan van der Ploeg

welke bedrijven zich met maritieme zake-

Martijn Troost is directeur van de Rotterdam Maritime Services Community (RMSC), een vereniging die de belangen behartigt van bedrijven uit de sector.

David Rozing

EN DAN NU: DE TOEKOMST

RDM Centre of Expertise vervult als innovatiemotor voor haven en stad een pioniersrol in het onderwijs. Juist door het aanbieden van krachtige leeromgevingen en ‘communities of practice’ op de RDM Campus, waarbij RDM staat voor

Onderwijs is innovatiemotor

Research, Design en Manufacturing, kan het onderwijs inspelen op de nieuwste ontwikkelingen. De campus biedt daarvoor alle mogelijke faciliteiten: met het Innovation Dock, gevestigd in een van de fabriekshallen van de vroegere Rotterdamse Droogdok Maatschappij, het Concept House Village en Aqua Dock, de (water)kavels waarop nieuwe ontwikkelin-

Smart city, smart port industry, 3D-prin-

gen zijn uit te testen en te demonstreren.

ten, robotisering, augmented reality: de stad gonst van deze begrippen en ook

Van al die mogelijkheden wordt volop ge-

aan het onderwijs gaan zij allerminst on-

bruik gemaakt. Hooijer: ‘Zo zijn we met

gemerkt voorbij. ‘We zijn er volop mee

de TU Delft bezig te onderzoeken wat

bezig en hebben ons in ons onderwijs

we kunnen doen met onderwaterdrones,

vooral toegelegd op de maakkant die

aquabots. Er loopt een onderzoek naar

met die termen heeft te maken,’ zegt Bert

hoe drones in de vorm van een zwerm

Hooijer, bij de Hogeschool Rotterdam di-

informatie kunnen vergaren. Voor Rijks-

recteur van het RDM Centre of Expertise.

waterstaat onderzoeken we samen met het bedrijf Imtech met onderwaterdrones

Het RDM Centre of Expertise, gevestigd

de sedimentatie in rivieren. We zijn met

op de RDM Campus op Heijplaat, is een

RDM Makerspace en TNO bezig met een

brandpunt van vernieuwend en grens-

subsidieaanvraag voor een metaal 3D-

verleggend onderwijs en praktijkgericht

printer: onze studenten onderzoeken wat

onderzoek, waarbij studenten al snel in

daarvan de toepassingen kunnen zijn.’

hun opleiding de kans krijgen aan de slag te gaan met het oplossen van praktische

Samenwerking met private partners is

problemen. Bij het bepalen en formuleren

een vereiste om deze vernieuwende vorm

daarvan werkt het expertisecentrum nauw

van onderwijs betaalbaar en mogelijk te

samen met het Havenbedrijf Rotterdam,

maken, benadrukt Bert Hooijer. ‘Dat geldt

Deltalinqs en partners uit het bedrijfs-

ook voor de voorbereidende fase van het

leven. ‘Juist door de studenten meteen

onderwijs, waarbij we met het bedrijfsle-

met de praktijk te confronteren ontstaat

ven in conclaaf gaan om vast te stellen

een krachtige leeromgeving,’ zegt Bert

welke “wicked problems” we aan onze

Hooijer. ‘Aan zo’n krachtige leer- en ex-

studenten kunnen voorleggen. De com-

perimenteeromgeving, waar in nauwe sa-

munities of practice bewijzen steeds

menwerking met het bedrijfsleven op een

meer hun waarde, omdat het hierbij gaat

informele manier kennis wordt opgedaan,

om co-creatie, het samenwerken aan iets

is grote behoefte in deze tijd waarin de

nieuws, en het optimaal benutten van het

veranderingen zo razendsnel gaan.’

menselijk kapitaal.’ 53

Foodcluster verbindt agendaâ&#x20AC;&#x2122;s

EN DAN NU: DE TOEKOMST

chefkok jim de jong inspecteert de oogst courgettes die door onder anderen wouter bauman van het stadslandbouw initiatief ‘dakakker’

deze sector. Daarom moeten we onderwijs

bij het restaurant worden geleverd.

en de voedselindustrie bij elkaar brengen,

David Rozing

daarin zit zo’n enorm ontwikkelingsperspectief. Maar dan moeten we natuurlijk de sector leren kennen, anders kunnen we daar geen leerlingen naar toe leiden. We zijn met het onderwijs in gesprek gegaan. In 2020-2025 ziet de wereld er heel anders uit. Dat vergt meer flexibiliteit in het

Nick van den Berg, ontwikkelmanager van het Foodcluster: ‘Alles gaat door onze regio’

onderwijs. Rotterdam en regio is te zien als

‘In samenwerking ligt onze kracht. Samen-

De wereldtentoonstelling in Milaan heeft

werking tussen overheden, kennisinstel-

als thema Feeding the Planet, Energy for

lingen en bedrijven. De urgentieagenda

Life. Daar mocht Nederland natuurlijk niet

geeft aan dat we links en rechts worden

ontbreken. Met die boodschap zijn we

ingehaald door landen als China, India en

naar Den Haag gegaan en het is gelukt:

Brazilië, wanneer we blijven doen wat we

we hebben groen licht gekregen voor een

doen. Zo razendsnel gaan de ontwikkelin-

nationaal paviljoen waar we de innovatieve

gen in de economie. Dus moet het anders.

kracht van onze regio tonen. We gebruiken

In deze regio zitten we dicht op allerlei

de expo om mensen met elkaar in con-

bedrijven die zich met innovatie bezighou-

tact te brengen en een mooi programma

den. Een van de meest innovatieve secto-

af te werken voor de 26 weken dat de

ren is de foodsector. Nederland importeert

wereldtentoonstelling duurt. Het aantal

en exporteert het meeste voedsel, na de

onderwerpen is groot: van hoe we kun-

Verenigde Staten. Dat gaat allemaal door

nen omgaan met gft-afval tot het gebruik

deze regio, dus daar kunnen we wat mee.

van plantenstoffen als preventief medicijn.

proefgebied om ons op die veranderingen voor te bereiden.

Natuurlijk kost het een hoop energie, maar Het is fantastisch om met dit soort bedrij-

het is prachtig om te doen!’

ven een agenda uit te stippelen. Als overheid kunnen we geldstromen entameren, gebiedsontwikkelingen op gang brengen en partijen bij elkaar brengen, en dat beperkt zich niet tot de gemeentegrenzen. Dat is nieuw voor ons. Maar het is een eye-opener gebleken. De Markthal is een clubhuis van de vershandel in Nederland, waar ondernemers ook de kans hebben hun producten voor het voetlicht te brengen. In de Markthal komt alles bij elkaar: consumenten en bedrijven. De Wereld van

‘Van hoe we kunnen omgaan met gft-afval tot het gebruik van plantenstoffen als preventief medicijn’

de Smaak gaat over voorlichting over voeding en gezondheid en bestaat uit twee kramen, een terras en een congresfaciliteit voor 200 mensen. Daar komt straks ook nog een kookschool bij. Het straalt naar alle kanten uit. Voedsel heeft alles te maken met gezondheid, met gezond eten, het tegengaan van obesitas. Maar net zo goed met onderwijs. Er is een enorme mismatch tussen het onderwijs en de arbeidsmarkt. Dat geldt zeker voor

Colofon Dit is een uitgave van gemeente Rotterdam Stadsontwikkeling. Mei 2015 Opdrachtgever Gemeente Rotterdam Stadsontwikkeling Redactie Michiel Koorenhof, Catrien Ketting, Laura Liem Tekst Ben Maandag Beeld David Rozing, Levien Willemse, Ossip van Duivenbode, Bas Czerwinski, Doepel Strijkers, Gina Kranendonk, RINEW, JP van Eesteren, TWNKLS, Studio Daan Roosegaarde, Hannah Anthonysz, Claire Droppert, Jan van der Ploeg, gemeente Rotterdam Ontwerp Louise de Kruijf (Trichis) Drukwerk Veenman+ Coรถrdinatie Michiel Houdijk (Trichis) Copyright niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd, op enige manier, zonder toestemming van opdrachtgever gemeente Rotterdam Stadsontwikkeling.

Doepel Strijkers

Stadsontwikkeling bouwt aan een sterke economie en een aantrekkelijke woonstad, met hart voor Rotterdam en de mensen die er komen, wonen en werken. Wij initiëren en begeleiden ruimtelijke en economische investeringen in Rotterdam. Daarbij zijn wij zowel publiek ontwikkelaar als kwaliteitsbewaker. Met gericht verkeersbeleid en een duurzame infrastructuur houden

Geïnspireerd door Rotterdam? Neem contact met ons op via www.rotterdam.nl/stadsontwikkeling

we Rotterdam bereikbaar. Door regels te handhaven zorgen we dat Rotterdammers veilig en aangenaam kunnen wonen. En met ons vastgoed huisvesten wij belangColofon rijke publieke diensten en voorzieningen. Stadsontwikkeling geeft - samen met priDit is een uitgave van gemeente Rotterdam Stadsontwikkeling. vate en publieke partners - vorm aan de stad en houdt de stad in vorm. Mei 2015 Opdrachtgever Gemeente Rotterdam Stadsontwikkeling Redactie Michiel Koorenhof, Catrien Ketting, Laura Liem Tekst Ben Maandag Beeld David Rozing, Levien Willemse, Ossip van Duivenbode, Bas Czerwinski, Doepel Strijkers, Gina Kranendonk, RINEW, JP van Eesteren, TWNKLS, Studio Daan Roosegaarde, Hannah Anthonysz, Claire Droppert, Jan van der Ploeg, gemeente Rotterdam Ontwerp Louise de Kruijf (Trichis) Drukwerk Veenman+ Coördinatie Michiel Houdijk (Trichis) Copyright niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd, op enige manier, zonder toestemming van opdrachtgever gemeente Rotterdam Stadsontwikkeling.