Tijdelijke maatregelen bij Rotterdam Centraal Hoe beleef jij de reorganisatie? Rotterdam Studentenstad Van OBR en dS+V naar Stadsontwikkeling Van binnen naar buiten
Personeelsblad Stadsontwikkeling - nummer 8 - oktober 2011
Social media: dat zit wel snor
1
Stadsontwikkelingen - nummer 8 - oktober 2011
Stadsontwikkelingen stopt Van de redactie: Op 13 september kondigde het college de nieuwe richtlijnen aan voor communicatiemiddelen van het concern. Onderdeel van het besluit is dat er per 2012, één personeelsblad voor alle gemeenteambtenaren wordt gemaakt. Dat is een maandelijkse dikke versie van de Stadswerker. In december verschijnt dus de laatste Stadsontwikkelingen. De redactie had graag de bruikbare tips in de reacties op de enquête bij het julinummer gebruikt. Maar onze plannen om een echt digitaal magazine te ontwikkelen, als upgrade van de online bladerversie die Stadsontwikkelingen nu is, moeten jammer genoeg de koelkast in. Wel willen we jullie nog bedanken voor de ruim 350 reacties die we op de enquête ontvingen. Verrassend veel collega’s vonden de overgang van papier naar digitaal positief, want: papierbesparing! Anderen hadden toch liever een echt blad in handen. Over de leesbaarheid waren de meningen scherp verdeeld. Wie eenmaal door had hoe het werkte, kon er wel mee uit de voeten. Een veel gehoorde reactie was: maak een écht digitaal magazine, dus zonder ingewikkeld bladersysteem. Voor het allerlaatste nummer van Stadsontwikkelingen maken we daar echter toch nog maar een keer gebruik van.
Colofon Personeelsblad van Stadsontwikkeling (gemeente Rotterdam) Uitgave: nummer 9, oktober 2011 Hoofd- en eindredactie: Petra van Arum, Marja Otten en Ferdinand van Dijk Teksten: redacteuren Servicedienst en Stadsontwikkeling Vormgeving: Martin van Vliet (Stadsonwikkeling) Coverfoto: Peter Schmidt Redactieadres: elmj.samson@rotterdam.nl p.vanarum@gw.rotterdam.nl
2
Stadsontwikkelingen - nummer 8 - oktober 2011
Clickable inhoudsopgave 4 Agenda 5
Rotterdam Centraal
Rotterdam in 5 minuten +++ Rotterdam De Laurenstoren weer ontdaan van steigersluier Tijdens de viering van de 500-ste verjaardag van Erasmus geeft de stad op feestelijke wijze de Laurenstoren symbolisch terug aan de stad. Sinds juli 2009 was de toren in het centrum gehuld in steigerdoeken. Achter deze doeken, is gewerkt aan de restauratie van de 60-meter hoge toren. Het natuursteen is op diverse plekken vervangen, de stadswapens zijn opnieuw geverfd en de turfstenen pinakels zijn vervangen door exemplaren van zandsteen, het oorspronkelijke materiaal. Ook kreeg de klok zijn originele kleur terug. Het voegwerk en de waterlijsten zijn hersteld en er is voorzetbeglazing geplaatst voor het west-venster, ter bescherming van de glas-inloodramen boven de entree tegen vandalisme. Zo staat het rijksmonument er nu weer prima bij.
7 Fotocolumn
15 De Rotterdam
20 Van binnen naar buiten
10 Goeie vraag
16 Moet je horen
22 Social Media
12 Rotterdam Studentenstad
17 Samen Stadsontwikkeling
23 Laatste woord 24 Vakantiefiasco’s
m in 5 minuten +++ Rotterdam in 5 minuten Masterplan Stadsontwikkeling Het Masterplan Stadsontwikkeling is bijna klaar. Het plan beschrijft de ambitie van Stadsontwikkeling en hoe we dat wil bereiken. Voor Stadsontwikkeling zijn drie rollen weggelegd: (1). Strategisch adviseur op het gebied van de ruimtelijke-econmische ontwikkeling. (2) Partijen faciliteren die willen meewerken aan de ontwikkeling van de stad. (3) Heldere en duidelijk kaders stellen die ruimte bieden. Dat willen we bereiken door efficiĂŤnt en resultaatgericht te werken met duidelijke afspraken. In het Masterplan worden deze rollen uitgebreid beschreven. Ook gaat het Masterplan in wat dit vraagt van leidinggevenden en medewerker. Het Masterplan wordt in oktober besproken in het directieoverleg.
Stadsontwikkelingen - nummer 8 - oktober 2011
3
De herfstagenda
➜
t/m 30 oktober 2011 Melk en Jenever
➜
t/m 8 januari 2012 EUGENE ATGET / Parijs Eugene Atget fotografeerde rond 1900
➜
t/m 29 januari 2012
Een gecombineerde tentoonstelling
in Parijs op plaatsen waar de stad nog
over de jeneverindustrie in Schiedam
niet door afbraak en modernisering was
en Melkfabriek De Combinatie.
aangetast. Het beeld van het oude Parijs
Museum Oud Overschie
dat uit de foto’s van Atget oprijst is uniek,
Egypte. Een greep uit wat te zien is: de
www.museumoverschie.nl
zowel in detaillering als in sfeer, die
3.500 jaar oude Nen-Oun-Ef mummie
romantisch en surreëel tegelijk is.
en artefacten zoals bootjes, juwelen en
www.nederlandsfotomuseum.nl
beeldjes die mee de grafkamers in gingen.
Mummies Mummies en begraafrituelen uit het oude
www.kunsthal.nl
UITGAAN IN ROTTERDAM? Kijk op www.rotterdamsuitburo.nl
➜
t/m 27 november 2011 Bouwwereld Met knuffels, kartonnen dozen of tapijt volop bouwen. Villa Zebra www.villazebra.nl
➜ ➜
➜
27 t/m 29 oktober 2011
t/m 8 januari 2012 MODE HOUDT VAN KUNST De door Maarten Spruyt en Tsur Reshef
Lang zal die leven!
vormgegeven tentoonstelling Mode
Onweerstaanbare kolder in Theater
♥ Kunst, een affaire, laat zien dat
Zuidplein. Houd je zakdoek bij de hand:
beeldende kunst in veel gevallen een
het wordt weer huilen van het lachen met
grote inspiratiebron is voor ontwerpers en
Het Echt Rotterdams Theater.
dat kleding gebruikt wordt door krachtige
www.theaterzuidplein.nl
vrouwen om zich te onderscheiden. www.gemeentemuseum.nl
t/m 13 november 2011 Testify! The consequences of Architecture Kan architectuur bijdragen aan een duur-
t/m 12 november 2011
zame samenleving? Testify! toont pogin-
Will
gen van architecten over de hele wereld.
Will is een korte voorstelling van Romana Vrede en
Ontdek gelijk het vernieuwde NAi!
Mirjam Koen over het belang van kunst in tijden van
www.nai.nl
bezuinigingen. Een zuigende, confronterende en humorvolle instant voorstelling in de stijl van Romana Vrede. www.ot-rotterdam.nl
4
Stadsontwikkelingen - nummer 8 - oktober 2011
Terug naar inhoudsopgave
Stad
Iedereen wil hier wel aan meewerken Projectleiders Tijdelijke Maatregelen Centraal Station trots op ‘hun’ klus
115.000 mensen per dag. Op de fiets, met de tram, bus, metro, taxi of lopend. En dat allemaal om en rond de bouwput bij Rotterdam Centraal. Hoe leidt je dat letterlijk en figuurlijk in goede banen, terwijl de bouw en de reizigers geen vertraging mogen oplopen? Om het een ‘uitdaging’ te noemen is eigenlijk een understatement. Collega’s Ton van Dijk en Bart van Wijk (Gemeentewerken) gaan er in elk geval voor.
>>
Foto: Jan van der Ploeg
Stadsontwikkelingen - nummer 8 - oktober 2011
5
Net voor het interview beoordeelt Ton nog even wat plantekeningen van een ander project. Gedreven vliegen zijn vingers over het papier. Hier en daar maakt hij aantekeningen, terwijl hij zijn collega uitlegt wat de bedoeling is. De ervarenheid spat ervan af. Net wat nodig is bij Rotterdam Centraal. Ervaring en jeugdig enthousiasme Het is een bijzonder duo om te zien: Ton en Bart. Jarenlange ervaring naast ‘jeugdig’ enthousiasme. Samen zijn ze sinds deze zomer projectleider Tijdelijke Maatregelen, waarbij ze Bart Warnaar opvolgen (zie kader). Waarom dit project? “Bij het Project Management Bureau kwam de vraag binnen voor vervanging van Bart Warnaar. Ze schoven mij naar voren, maar ik miste nog wel wat kennis. Bijvoorbeeld over logistieke aspecten. Vandaar dat er werd gezocht naar iemand die mij goed kan aanvullen”, legt Bart van Wijk uit. Het oog viel vervolgens op Ton. “Ik liep nietsvermoedend
beneden door de hal toen ik gevraagd werd. Tuurlijk wilde ik het doen. Iedereen wil wel aan dit project meewerken.” Hoewel beide heren elkaar nog niet kenden, hadden ze er meteen alle vertrouwen in dat het met het samenwerken wel goed zat. Looproutes Het duo vervult ook echt een duorol. Beide zijn tweeënhalve dag per week op de bouwplaats van het Centraal Station te vinden. De uitdaging is duidelijk: ervoor zorgen dat de bouw doorgaat, terwijl de reizigers, ondernemers en omwonenden er geen last van hebben. En dat is een aardige klus. Dagelijks zijn er meer dan 100.000 mensen op en rond het station. Die moeten allemaal hun weg vinden. Tel daarbij alle vervoersmiddelen en de ondernemers en bewoners rond het station op en je begrijpt de opgave waar Ton en Bart voor staan. Bart: “Als wij een looproute omleggen, moeten we niet vergeten ook de speciale tegels voor blinden en
Ingewikkelde puzzel Als zzp’er is Bart Warnaar vanaf het prille begin betrokken bij de bouw van het Centraal Station. De voormalig projectleider Tijdelijke Maatregelen lepelt met gemak een aantal hoogtepunten rond de bouw van het station op van de laatste jaren: de Weena-tunnel, parkeergarage Kruisplein, OV-terminal zijn er maar een paar van. Hij kijkt tevreden terug op zijn tijd op het project. “Natuurlijk zijn er problemen, maar daar kom je eigenlijk altijd wel uit. Ik ben er echt trots op dat het ons gelukt is om, ondanks alle verschillende partijen en belangen, toch iedereen tevreden te houden.” Een spannend moment was het heiwerk voor de Weena-tunnel: “Heien geeft gewoon overlast, daar kun je niet veel aan doen. Toch lukte het ons om rekening te houden met bijvoorbeeld belangrijk bezoek in het Manhattan Hotel. Dan planden we het werk op een ander moment.” 6
Stadsontwikkelingen - nummer 8 - oktober 2011
Terug naar inhoudsopgave
Stad “Dagelijks zijn er meer dan 100.000 mensen op en rond het station, die moeten allemaal hun weg vinden.”
slechtzienden aan te passen. Doen we dat niet, dan vinden zij de weg niet meer.” Zo’n looproute verleggen, is overigens niet zomaar gedaan. Ton: “Hekken verplaatsen, nieuwe bestrating aanleggen, verlichting en automaten neerzetten en camera’s ophangen. Het moet allemaal gebeuren. Deels ‘s nachts trouwens, om zo min mogelijk overlast te bezorgen.” Omdat Bart redelijk in de buurt woont, is hij nog wel eens in de nacht te vinden op de bouwplaats. “Dan wil ik toch met eigen ogen zien of het werkt wat ik bedacht heb.” Meteen oplossen Een ingewikkelde klus dus. Loopt het op rolletjes of stuiten de heren op problemen? Bart: “De eerste weken werkte ik alleen, omdat Ton op vakantie was. Meteen het diepe in dus. Er kwam enorm veel op me af. Veel regelen, afstemmen. Om dan te merken dat het goed gaat, maakte mij trots. De dingen in mijn hoofd bleken ook in praktijk te werken. Dat is het leuke aan deze opdracht. Er doet zich iets voor, je
Links: Bart Warnaar, midden Ton van Dijk en Bart van Wijk.
Stadsontwikkelingen - nummer 8 - oktober 2011
7
>>
Mijlpalen 2011 • Hoogste punt bouw OV-terminal • Doorrijden RandstradRail naar Slinge • Start bouw ondergrondse fietsenstalling centrumzijde 2012 • Ingebruikname eerste deel passage OV-terminal Rotterdam Centraal • Start inrichting Conradstraat • Ingebruikname fietsentalling Provenierszijde • Eindoplevering metrostation Rotterdam Centraal 2013 • Ingebruikname OV-Terminal • Ingebruikname ondergrondes fietsenstalling centrumzijde • Start inrichting Proveniersplein • Ingebruikname Parkeergarage Kruisplein • Start inrichting Delftseplein www.rotterdamcentraal.nl
bedenkt een oplossing en een dag later zie je het succes/ resultaat al van je plan.” Ton sluit zich helemaal aan bij de bevindingen van Bart: “Veel overleg, veel ad hoc situaties die je meteen moet oplossen. Het is heerlijk hectisch zo. Terwijl wij tegelijk ook veel moeten plannen voor de langere termijn. Door het grote aantal partijen dat meewerkt, moet je zaken regelen en vastleggen. Het is wel eens moeilijk dat niet iedereen onder de gemeente valt. Dat is lastig aansturen dan.” Het samenwerken vinden ze allebei prettig. “Hoewel Ton bijna twee keer zo oud is, past onze manier van werken goed bij elkaar. Ik ben blij dat ik dit met hem mag doen”, aldus Bart. “Je voelt aan alles dat dit een belangrijk gebied wordt” Grardie Akkerhuis zit met zijn horecazaak Lebkov in het hart van alle bouwwerkzaamheden: op de drukste hoek van het Groot Handelsgebouw. Als je hem vraagt naar zijn mening over de overlast is hij overwegend positief, ondanks een wat vervelende start. “Wij waren net een week open, toen we de deuren weer konden sluiten omdat de stoep wegspoelde vanwege een gat in de damwand.” Maar bij de pakken neerzitten komt niet voor in het woordenboek van Grardie. “Ben je gek. Ik zeg altijd dat de dingen zijn, zoals ze zijn. Je kunt er ingewikkeld over doen, maar je moet roeien met de riemen die je hebt.” Nou zit Grardie ook wel in de gelukkige positie dat mensen omlopen om een kopje koffie bij hem te ‘scoren’. “Dat lukt ook, omdat wij altijd bereikbaar zijn gebleven. Overal staat goed aangegeven hoe de reizigers ons kunnen vinden.” Reikhalzend kijkt hij uit naar het moment waarop de bouw klaar is. “Dit wordt één van de drukte locaties voor forenzenverkeer in Nederland. Je voelt nu al aan alles dat dit een belangrijk gebied wordt.” Grardie hoopt dat de nieuwe projectleiders er bovenop zitten en vooral blijven communiceren. “Al is er niets te melden, meld dat dan ook. Dan blijf je feeling houden met de ondernemers en weet je wat er speelt.”
Foto: Peter Schmidt
8
Stadsontwikkelingen - nummer 8 - oktober 2011
Terug naar inhoudsopgave
Fotocolumn
Iedere door de weekse dag rij ik door het centrum vanuit Capelle aan den IJssel naar het Marconiplein. De laatste jaren is iedere dag is weer een verrassing, door alle veranderingen in het gebied rond het centraal station. Momenteel is men druk bezig met de reconstructie van de Weena. De foto geeft een beeld van de verkeermaatregelen die zijn getroffen die fietsers en auto’s moeten trotseren om het centrum te kunnen doorkruisen. Ik heb de foto gemaakt in het kader van een cursus creatieve fotografie die ik op dit moment volg. Peter Dorsman (Ingenieursbureau Gemeentewerken)
Stadsontwikkelingen - nummer 8 - oktober 2011
9
Goeie vraag: hoe beleef jij de Reacties op deze vraag hebben we verzameld en bij elkaar gebracht op deze pagina. De reacties zijn van medewerkers. We hebben enkelen gevraagd en kregen antwoord (‘wel anoniem graag’), we hebben al wandelend in de gangen citaten opgevangen, staand bij het koffieapparaat, de lift nemend en al zittend in het bedrijfsrestaurant. Enkele citaten hebben we uit andere bronnen die ons inspireerden. Kortom: we hebben eerlijke en (hopelijk) herkenbare citaten verzameld. Waarom? Omdat we denken dat het een goeie vraag is om met elkaar te delen!
Ik zie uit naar vrolijker tijden in de gemeente.
Blijven er genoeg mensen over om de wettelijke taken uit te voeren?
Als ik nou echt eens geld ga verdienen met mijn hobby ... Ik werk hier altijd met plezier, hoewel ...
Geef mij maar werk, een mooi project...
Bezuinigen, al weer een reorganisatie ... het zal wel loslopen.
10
Stadsontwikkelingen - nummer 8 - oktober 2011
Geef mij een strak, doortimmerd en breedgedragen plan en er dan voor gaan!
Er is zoveel ruis, wat zijn de feiten?
Waar zijn vrolijke tijden gebleven?
Terug naar inhoudsopgave
Samen
reorganisatie?
Crisis? Bezuinigen? Ik zie kansen!
Ik wil bijdragen aan de toekomst van Stadsontwikkeling.
De wildste verhalen hoorde ik bij het koffieapparaat.
Gisteren in de krant: nog eens miljoenen bezuinigen? Treft dat mij?
Ik wil een leuke crisis! Eentje met passie! (Sigmund)
Er blijft altijd werk aan die mooie stad Ieder voor zich, niemand gaat meer voor de stad.
Het blijft zo onduidelijk.
Op Sjaan schreef de directeur dat ...
Keren de jaren dertig terug?
Ik doe m’n werk zo goed mogelijk en zie wel hoe het zal gaan.
Waar is de urgentie? Het gevoel van 5 voor 12 moet meer uitgestraald worden.
Wat zijn nu echt de feiten?
Stadsontwikkelingen - nummer 8 - oktober 2011
11
Rotterdam is met ruim 55.000 studenten en 107 opleidingen een echte studentenstad. Een goede ontwikkeling, want studenten en afgestudeerden zijn van groot belang voor de stad. Rotterdam wil deze jonge talenten daarom graag aan de Maasstad binden, zodat ze er na hun studie blijven wonen en werken. Dat kan een stuk beter: acht jaar na hun studie werkt nog maar 30 procent van de studenten in Rotterdam. Hoe komt dit en wat doen we er als gemeente aan?
De verborgen parels van Rotterdam studentenstad ‘Hoger opgeleiden zijn belangrijk voor de economische ontwikkeling van de stad. Steden met veel hoger opgeleiden doen het economisch beter, hebben meer startende bedrijven, zijn innovatiever en herstellen zich sneller van een recessie. Ook is een goed opgeleide beroepsbevolking aantrekkelijk voor het bedrijfsleven’, legt Marco van den Berg van Programma Rotterdam Carrièrestad uit. Met dit programma wil de stad studenten aan
zich binden en verleiden er te blijven wonen en werken. In Rotterdam wonen in vergelijking met de andere grote steden weinig hoger opgeleiden. ‘Het percentage hoger opgeleiden groeit wel, maar minder hard dan bijvoorbeeld Amsterdam en Utrecht, economische concurrenten van Rotterdam’, aldus Marco. Carrièremogelijkheden Waarom studenten Rotterdam de rug
toekeren komt volgens Marco door een combinatie van factoren. ‘Het hoort deels bij de doelgroep, hoger opgeleiden zijn vooral nationaal en ook internationaal georiënteerd qua werken en wonen. Wat ook meespeelt is dat Rotterdam beperkte carrièremogelijkheden heeft in vooral de zakelijke dienstverlening. Wel is er veel werk in de economische, logistieke en medische hoek, maar deze mogelijkheden zijn niet bij alle studenten bekend.’ Wonen en imago In Rotterdam wonen op jaarbasis tussen de drie- en vierduizend minder studenten op kamers dan Amsterdam en Utrecht. ‘En juist als studenten tijdens hun studie in de stad wonen, hechten ze zich eraan. Rotterdam is de stad van de tweede indruk. Je gaat pas van de stad houden als je er woont en meer bekend mee raakt.’ Ook het aanbod op de woningmarkt speelt mee. ‘Een eerste huis is prima te doen, maar zoek je daarna iets groters met een tuin, dan is er weinig aanbod.’ Als andere redenen noemt Marco het negatieve imago van Rotterdam en het feit dat schoolverlaters de stad vooral kiezen vanwege het opleidingenaanbod en niet voor de stad en het studentenleven zoals in veel andere steden.’
12
Stadsontwikkelingen - nummer 8 - oktober 2011
Terug naar inhoudsopgave
Samen Rotterdam ontvangt eerstejaarsstudenten Eind augustuis heeft Rotterdam in samenwerking met de Eurekaweek het levendige, bruisende en gastvrije Rotterdam bij de nieuwe studenten geïntroduceerd. Zo’n 2.500 eerstejaars werden met een ontbijt ontvangen op het plein bij het oude Stadskantoor. Voormalig minister-president en huidig EURhoogleraar Jan Peter Balkenende trapte af samen met Dichter des Vaderlands Ramsey Nasr en rapper Typhoon. Daarna trokken de studenten onder begeleiding van Parfum de BoemBoem de stad in om Rotterdam te ontdekken. Wethouder Korrie Louwes heeft de studenten persoonlijk welkom geheten in het promotiecentrum van de stad Rotterdam, Rotterdam.info. Het programma bestond uit routes afgewisseld met optredens, performances en bezoeken aan kunstinstellingen, ondernemers, stadsontwikkelingsprojecten, bouwputten en uitgaansgelegenheden. De studenten ervaarden hoe de stad zich ontwikkelt heeft tot een ‘city lounge’ waar altijd wat te doen is en waar je prettig kan wonen en werken, ook na je studie.
Inhaalslag ‘Om studenten te ‘verleiden’ hier te blijven, moeten gemeente, bedrijfsleven en onderwijs samenwerken’, zegt Marco. ‘Onze eerste prioriteit is het carrièreperspectief van de studenten. Met de Hogeschool Rotterdam en Randstad werken we bijvoorbeeld aan een traineeship, waarbij studenten twee jaar lang een kijkje nemen in de
keuken van het Rotterdamse bedrijfsleven. Daarnaast werken we aan een breder aanbod van geschikte woningen. Bijvoorbeeld met een project als de Dordtselaan, waar studenten met korting wonen als ze iets terugdoen voor de stad.’ Een derde aandachtspunt is het ondersteunen van studenten die voor zichzelf willen beginnen. ‘Bijvoorbeeld door de mogelijkheden
van een starterslening te bekijken. Onze vierde prioriteit is de studenten te betrekken bij de ontwikkelingen van de stad, bijvoorbeeld door stages. Zo voelen ze zich meer verbonden en bouwen ze aan hun netwerk’, aldus Marco. Verborgen parels Het vijfde belangrijke aandachtspunt is het creëren van een aantrekkelijke Stadsontwikkelingen - nummer 8 - oktober 2011
>> 13
Wie: Sophie Wildeboer Studie: Econometrie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam Afgestudeerd: 2006 Sophie koos voor Rotterdam omdat de studie Econometrie aan de EUR goed staat aangeschreven én omdat ze de stad al kende (opgegroeid in Vlaardingen). Sophie: ‘Je moet Rotterdam wel goed kennen om het leuk te vinden. Ik heb het erg naar m’n zin gehad. Hou van de ‘niet lullen maar poetsen’ mentaliteit van de Rotterdammers’. Sophie werkt als consultant bij de Boston Consulting Group in Amsterdam maar woont in Rotterdam: ‘De belangrijkste reden daarvoor is mijn sociale leven dat ik hier heb opgebouwd. Werken kan in elke stad, wonen wil ik in de buurt van mijn familie en vrienden. En het vinden van woonruimte is in Rotterdam geen probleem. Ik woon nu nog in het centrum maar verhuis binnenkort naar Park Zestienhoven’. Hoe kan Rotterdam afgestudeerden aan de stad binden? Sophie: ‘Bedrijven in Rotterdam kunnen daar een belangrijke rol in spelen. Zichtbaarder zijn op de universiteit, laten zien welke mogelijkheden er zijn voor afgestudeerden. De persoonlijke voorkeur van studenten blijft echter een belangrijke factor voor hun keuze. Rotterdam blijft een stad die je ligt of niet. Is dat niet zo en vertrekken mensen in je omgeving naar Amsterdam, dan is die keus snel gemaakt’.
14
Stadsontwikkelingen - nummer 8 - oktober 2011
binnenstad, waar het Programma Binnenstad zich op richt. Projectleider Anna Feiner (JOS): ‘We willen de binnenstad aantrekkelijk maken en de levendigheid vergroten. Uit onderzoek blijkt dat de aanwezigheid van studenten in de stad hieraan bijdraagt, daarom willen we hen zichtbaar maken en het aanbod van de stad tonen. Dus die ‘tweede indruk’, die Marco al noemde, organiseren. Rotterdam is de stad van de verborgen parels, die moeten we laten zien! Veel studenten kennen bijvoorbeeld de Oude Haven niet. Ook is het belangrijk studenten te verleiden op kamers te gaan wonen, zodat ze meer binding krijgen met de stad.’ Samen Anna benadrukt dat het programma vooral samenwerking met studenten zoekt. ‘Het is moeilijk studenten te bereiken. Daarom overleggen we regelmatig met hen, maar ook met bijvoorbeeld een studentenpanel en studieverenigingen. We bespreken wat er speelt, waar behoefte aan is en wat wij kunnen bijdragen. Vervolgens helpen we om ideeën uit te voeren, zoals het rondje Rotterdam dat aankomende studenten krijgen bij open dagen, nieuwe studieplekken in de binnenstad en een cursus voor studentenambassadeurs’, aldus Anna. ‘Andere goede ontwikkelingen zijn bijvoorbeeld de Eurekaweek die in de binnenstad is. Ook het University College, een internationale opleiding aan de Erasmus Universiteit die in 2013 in het centrum komt, draagt bij aan de bekendheid van de binnenstad en van Rotterdam als studentenstad.’
Terug naar inhoudsopgave
De Rotterdam
Stadsontwikkelingen - nummer 8 - oktober 2011
15
s naar de muziek Een tip om te horen? Luister een e van Veen is Miek van Mieke/Mica’sMess. Collega maar ook een ga, colle e namelijk niet alleen een leuk schr ijft en zingt e Miek r. write ong getalenteerde singer/s y folk sound; soms Engelstalige liedjes met een jazz soms wat meer poppy/ wat melancholiek zoals ‘Tango’, treedt ze op in het upbeat zoals ‘Friday’. Regelmatig r in de Machinist in land. Zo speelt ze op 4 novembe Engelenbak in de Rotterdam en op 8 november in een van haar van n Amsterdam. Omdat het bijwone lukte, vertelt ze niet ijn term e optredens helaas op kort r passie voor haa over ie, koff mij, bij een kop kantine-
Hoe lang maak je muziek? ‘Al van jongs af aan. Ik begon klassiek, op de hobo. Later pikte ik de gitaar van mijn broer en begon liedjes te schrijven. Op 24 jarige leeftijd ontmoette ik in Londen een producer en nam met hem een single op. Die wekte een jaar later interesse van een Engelse platenmaatschappij, maar toen stond mijn hoofd er helemaal niet meer naar. Ik was aan het afstuderen en verwachtte mijn eerste kindje. Snel daarna ging ik ‘gewoon’ aan het werk en speelde af en toe nog in een bandje.’
muziek.
Luisteren naar
s s e M s ’ a c i M / Mieke
Maar nu sta je weer regelmatig op de planken? ‘Het lijkt wellicht wat vreemd, maar juist de combinatie van werken bij de gemeente Rotterdam en de wondere wereld van muziek bevalt prima. Twee jaar geleden vroeg een vriend mij om in zijn kroeg met mijn gitaar het podium op te stappen. En daar stond ik, voor het eerst alleen, zonder band. En dat voelde super. Toen is het balletje gaan rollen. Sindsdien treed ik veel op. Vorige zomer voor het eerst op de Parade en dit jaar weer. Dat was een super ervaring. Een ander hoogtepunt deze zomer was het optreden in het Vondelpark, als voorprogramma van Mathilde Santing. Zij is nu ook mijn zangcoach. Alleen op het podium staan is best eng, maar ook heel mooi. Het biedt bijzondere momen ten, zoals reacties op wat mijn muziek met mensen doet. Solo treed ik op onder mijn eigen naam. Speel ik met anderen, dan heten we Mica’sMess. Die naam refereer t aan het zootje in mijn hoofd; een hoofd vol inspiratie voor liedjes en aan alle verschillende muzikanten waar ik mee samenwerk’. Ga je ook nog een keer de studio in? ‘Jazeker, dat heb ik al gedaan. Mijn eerste promo EP, Mica’sMess, met zes akoestische liedjes is versche nen. En begin 2012 hoop ik mijn eerste album uit te brengen in samenwerking met mijn broer.’ Kijk ook op www.myspace.c om/mic asmess en www.micasmess.com Petra van Arum
moetjeheenziendoenhorenlezenmoetjeheenziendoenhorenlezenmoetjeheenziendoenhorenlezen 16
Stadsontwikkelingen - nummer 8 - oktober 2011
Terug naar inhoudsopgave
Samen
Van OBR en dS+V naar Stadsontwikkeling
Niet een kwestie van een nieuw logo opplakken Van dS+V en OBR naar Stadsontwikkeling. Sinds 1 juli is het een feit. We zien het aan Sjaan, het nieuwe briefpapier, onze salarisstrook, de verhuizingen… Dit soort wijzigingen worden grotendeels georganiseerd en uitgevoerd door de stafafdelingen ICT, HRO, FZ, FCA en Communicatie. In deze aflevering nemen we een kijkje achter de schermen bij Financiën en Communicatie.
Hoe gaat het de stafafdelingen eigenlijk af? Vijf vragen aan Manus Twist Kun je twee of drie taken van jullie noemen in het kader van de samenvoeging tot Stadsontwikkeling? “Bijvoorbeeld het komen tot één begroting voor Stadsontwikkeling: de organisatie daarvan (één loket voor de Bestuursdienst, één werkwijze), maar ook inhoudelijk (uniforme manier van opstellen, toerekenen van apparaatskosten). Eén begroting heeft dus het externe traject richting Bestuursdienst en daarmee het college en de gemeenteraad, maar ook intern: hoe vertalen we de budgettaire kaders uit de begroting op vergelijkbare wijze voor de organisatorische onderdelen van Stadsontwikkeling. Verder geef ik organisatorisch vorm aan de budgettaire sturing en beheersing van Stadsontwikkeling. De nieuwe controlafdeling zal zich per organisatieonderdeel gaan richten op de bestuurlijke planning&control (zie boven), management control (kan het management adequaat hun primaire proces uitvoeren) en projectcontol speciaal gericht op de beheersing van risico’s in (grote) projecten.”
Wat is het eerstvolgende waar we iets van gaan merken? “De financiën van de gemeente Rotterdam staan er momenteel niet florissant voor. Wat snel moet gebeuren is: de aan Stadsontwikkeling opgelegde taakstellingen/bezuinigingen op het apparaat vertalen in concrete maatregelen. De verplichtingenstop was een maatregel voor het lopende jaar; hoe gaan we dat komende jaren doen? Waar is formatiereductie nog mogelijk? Kunnen we met de materiële budgetten nog zuiniger zijn? Kunnen we nóg efficiënter werken?” Met hoeveel mensen werken jullie hieraan? “De ‘financiële’ mensen van OBR en DS+V werkten al goed samen. De verhuizing zal daaraan nog bjidragen. Op de 12e verdieping zit nu de financiële administratie, op de 13e planning&control. We zijn nu letterlijk directe en naaste collega’s. Dat bevordert een uniforme werkwijze en een gevoel van saamhorigheid. Nu nog van twee financiële systemen naar één (Oracle).” Krijgen jullie veel commentaar? “Vanuit de Bestuursdienst is ‘Stadsontwikkeling’ nog een onbekende. Ik
Manus Twisk Kwartiermaker Control
heb het gevoel dat er nog in OBR- of dS+V-beelden wordt gedacht.” Heb je een tip voor je collega’s van Stadsontwikkeling? “De omstandigheden veranderen en dat gaat misschien nog wel sneller dan we nu denken. Ook voor Stadsontwikkeling. Niet makkelijk, maar ik zie een uitdaging in die veranderingen. Nu is het bijvoorbeeld het moment om zaken die in het verleden niet goed gingen te verbeteren: lever je suggesties!”
Stadsontwikkelingen - nummer 8 - oktober 2011
17
>>
Van OBR en dS+V naar Stadsontwikkeling meren van financiële processen en systemen is er tevens sprake van een toenemende rapportage en controledruk. Een behoorlijk spanningsveld, dat we gaan oplossen met een goede planning, prioritering en samenwerking.” Krijgen jullie veel commentaar? “Geen commentaar, wel veel vragen wat de stand van zaken is en wat de koers is, ook in relatie tot de bezuinigen op concernniveau en binnen Stadsontwikkeling. Medewerkers zijn op zoek naar duidelijkheid, maar die kan niet in alle gevallen op het gevraagde moment worden gegeven. In periodieke bijeenkomsten geven we aan wat er is besloten ofwel wat nog niet duidelijk is nog nadere uitwerking behoeft.”
André de Reus Kwartiermaker Financiële Administratie en Functioneel Beheer
Kun je twee of drie taken van jullie noemen in het kader van de samenvoeging tot Stadsontwikkeling? “Naast de dagelijkse werkzaamheden voor de Financiële Administratie zijn twee omvangrijke taken van de belang. Ten eerste de afronding van de reorganisatie en vervolgens het komen tot één financiële administratie voor Stadsontwikkeling. De afronding van de reorganisatie moet in het eerste kwartaal 2012 klaar zijn. Tevens wordt een plan van aanpak gemaakt voor een impact-analyse en haalbaarheidsonderzoek om te komen tot één financiële administratie in het concern systeem Oracle, met bijbehorende koppelingen met andere systemen.”
18
Stadsontwikkelingen - nummer 8 - oktober 2011
Wat is het eerstvolgende waar we iets van gaan merken? “We zijn verhuisd! Sinds 30 september zitten we als stafafdeling fysiek bij elkaar, vooruitlopend op de afronding van de reorganisatie.”
Heb je een tip voor je collega’s van Stadsontwikkeling? “We komen in een tijd van veel veranderingen waar een groot beroep wordt gedaan op de medewerkers. Een positieve en proactieve werkhouding in dit veranderingsproces is onmisbaar, waarbij de geleverde kwaliteit, zeker voor een afdeling Financiële Administratie, voorop blijft staan! Tijdens de verbouwing moet de winkel wel open blijven.”
Met hoeveel mensen werken jullie hieraan? “Voor de herinrichting en samenvoeging van de financiële functie zijn drie kwartiermakers benoemd, die met ondersteuning en in samenspraak met de gehele financiële functie hieraan werken.” Wat zit er mee? “Ik wil geen beelden oproepen van wat er mee zit en tegen zit. We staan wel voor een aanzienlijke opgave. Naast de interne reorganisatie en uniforTerug naar inhoudsopgave
Samen
Claudia Verhulp en Martin van Vliet Adviseur en vormgever Communicatie
Kun je twee of drie taken van jullie noemen in het kader van de samenvoeging tot Stadsontwikkeling? Claudia: “Alle ‘stationery’, zoals nieuw briefpapier, enveloppen en formulieren. Maar ook de bewegwijzering en intranet.” Martin: “En het logo van Stadsontwikkeling. Dat lijkt een eenvoudige variant op een bestaand logo, maar de afstand tussen elke letter is heel secuur onderzocht.” Wat is het eerstvolgende waar we iets van gaan merken? Martin: “De borden bij de parkeergarage worden binnenkort vervangen.” Met hoeveel mensen werken jullie hieraan? Claudia: “Bij Communicatie vier mensen, maar niet full time hoor. Collega’s van IBV hielpen met de visitekaartjesmodule.” Martin: “En vergeet niet de logistiek en drukwerkcontroles rond het nieuwe briefpapier. Dat doen we samen met de mensen van Faciliteitenbeheer.” Wat zit ermee? Claudia: “Dat we nu dingen aanpassen die al eerder hadden gemoeten,
maar waar geen noodzaak voor was. Denk aan bewegwijzering.” Martin: “Opeens wilde de directie binnen tien dagen enveloppen en briefpapier met het nieuwe logo voor een brief aan alle medewerkers. Dat is gelukt, met dank aan de drukkerij natuurlijk.” Wat zit tegen? Claudia: “Er komt nog van alles bovendrijven. Bijvoorbeeld heel oude logo’s! En dat nog steeds apart aan voormalig dS+V en OBR gefactureerd moet worden.” Martin: “Vanochtend zag ik dat de lichtbakken bij de voormalige dS+V-recepties nog steeds het oude logo hebben.” Krijgen jullie veel commentaar? Claudia: “Zelden, al zijn er collega’s die deze operatie geldverspilling vinden. Zeker nu, maar het moet: de organisatie verandert en daarmee de naam. We kunnen het ons niet veroorloven dat zakelijke relaties ons niet kunnen vinden!” Martin: “Collega’s vragen vaak naar het powerpointsjabloon van Stadsontwikkeling. Dat staat op Sjaan <klik hier>. Daar vind je ook het logo van Stadsontwikkeling.”
Waarom worden we blij van jullie? Claudia: “Omdat we de naamsverandering een gezicht geven. Je stapt nu echt binnen bij Stadsontwikkeling. Met bijpassend briefpapier en visitekaartje.” Heb je een tip voor je collega’s van Stadsontwikkeling? Claudia: “Blijf alert op oude naamgeving en oude logo’s. Kom je nog zoiets tegen, loop even langs bij Communicatie!” Martin: “Zorg dat publicaties in de huisstijl zijn uitgevoerd. We kunnen je erbij helpen. Want een brief van Stadsontwikkeling krijgen met een formulier van OBR of dS+V erbij, dat kan echt niet meer. Of een boekje waarop geen Stadsontwikkelinglogo staat. Doodzonde!”
Stadsontwikkelingen - nummer 8 - oktober 2011
19
‘Accountmanagers MKB Als accountmanager MKB/ Wijkeconomy bij Economie werkt Nancy Addo Daaku voornamelijk buiten de torens. Terwijl Jacqueline Gomes als planeconoom meestal binnen zit. Nancy maakt de ontwikkelingen in de stad zelf mee, terwijl Jacqueline haar informatie uit tweede hand krijgt. Hoe kijkt Jacqueline tegen het werk van Nancy aan? Zij liep een dag met haar mee over de Boulevard Zuid.
naar de gemeente’ Wat verwachtte je van het werk van je buitencollega? Jacqueline: “Vooraf dacht ik dat Nancy met individuele ondernemers contact zou houden over zaken waar de gemeente bij kan helpen. Nu ik weet om hoeveel ondernemers er zijn in Nancy’s gebied, begrijp ik dat ze vooral met ondernemersverenigingen contact houdt. Nancy heeft echt een schakelfunctie tussen gemeente en ondernemers, winkeliers. Ze geeft tips als mensen ergens tegenaan lopen of als ze een onderneming willen beginnen. Ze geeft aan wat de gemeente eventueel voor ze kan betekenen. Zij is het gezicht van de gemeente naar de ondernemers toe.” Hoe ziet een dagdeel als wijkeconoom eruit? Nancy: “Meestal begin ik op kantoor. Ik heb veel overleg. Met mijn directe collega’s wissel ik ervaringen uit en verder overleg ik bijvoorbeeld met de deelgemeente, overige diensten en natuurlijk met de ondernemersverenigingen. Daarnaast geef ik gevraagd en ongevraagd advies over gebieds-
ontwikkeling of relevante beleidsstukken over deelgemeente Feijenoord.” Nancy neemt Jacqueline mee over de Boulevard Zuid. “Dat zijn de Beijerlandslaan en de Groene Hilledijk”, licht Nancy toe. “Er zijn hier weinig winkelketens te vinden. Ondernemers die iets bijzonders te bieden hebben zien wel brood in de ‘Boulevard’. Er is een taartenshop, een kleine boekwinkel en zelfs een stofzuigerzaak. Die zit er al sinds 1938. Deze krijgt nu een nieuwe pui in de gevel. Er wordt hier flink aan de uitstraling gewerkt. Onder andere met Europees subsidiegeld wordt de buitenruimte aangepakt. En er is een handige reclamegids gemaakt met eisen over uithangborden en gevelreclame en zo. Er is wel een ingewikkelde gemeentenota met welstandseisen, maar daar komen veel ondernemers niet uit. Wij laten dan een praktische reclamegids met voorbeelden maken, die wel iedereen begrijpt.”
Jaqueline (links) en Nancy
20
Stadsontwikkelingen - nummer 8 - oktober 2011
Terug naar inhoudsopgave
Van binnen naar buiten
verlagen de drempel Hoe kijk je terug op je ervaringen ‘op straat’? “Positief”, stelt Jacqueline. “We bezochten bijvoorbeeld Peter Turkenburg van Albert Hein. Hij heeft echt hart voor de buurt. Het gaat hem niet alleen maar om de omzet. Als ik met dit soort mensen spreek, daar krijg ik energie van. Ik vind de functie van Nancy ook onmisbaar. Als de accountmanagers er niet waren, zou voor ondernemers de drempel naar de gemeente veel hoger zijn. En het is goed dat ze in het werkgebied zelf zitten, anders ontgaan je dingen. Je moet als accountmanager echt kunnen aanvoelen wat er speelt en dat doet Nancy.” Zie je raakvlakken tussen jullie functies? Jacqueline: “Ik werk als adviseur bij Planning & Control (Financiën) aan begrotingen, managementcontracten, kwartaalreportages en jaarrekeningen bijvoorbeeld. Daarnaast geef ik gevraagd en ongevraagd advies aan het afdelingsmanagement als het
gaat om de bedrijfsvoeringsaspecten. Echte raakvlakken zie ik niet. Ik zie wel eens een ‘beschikking’ van het Pact op Zuid langskomen” Nancy vult aan: “Dan zijn er bijvoorbeeld panden opgeknapt. Daar betaalt de gemeente soms in het kader van Pact op Zuid aan mee.”
prettig. Nog belangrijker, buiten de ‘Torens’ gebeurt het echte werk. Als gemeente kunnen we in de meeste gevallen slechts ontwikkelingen faciliteren. Tot slot vind ik het belangrijk dat alle diensten dezelfde kant op kijken. Goed als zo’n ontmoeting als deze daaraan kan bijdragen.”
Zouden jullie van baan willen ruilen? Jacqueline: Ik ben blij met de baan die ik heb, maar op zich lijkt me het directe contact met ‘de straat’ ook wel aantrekkelijk. Misschien een combi? Ik ben meer een planner.” Nancy ziet de ruil niet zitten: “Ik moet er niet aan denken om dag in dag uit op kantoor te zitten. Ik ben geen cijfertype. Ik heb wel economie gestudeerd, met werken met cijfers alleen maak je mij niet blij. Ik ben ook niet zo’n 9 tot 5 type. Ik vind de afwisseling en dynamiek wel
Is meelopen met een buitencollega een aanrader? “Ik ben blij dat ik het gedaan heb. Op kantoor zit je toch in een soort tunnel. Je ziet niet direct wat de gemeente in de stad kan betekenen.
Stadsontwikkelingen - nummer 8 - oktober 2011
21
Social Media: dat zit wel snor Over Social Media kun je veel praten. En dat gebeurt dus ook. Maar het beste is het gewoon eens te proberen. Communicatie-adviseur Leon la Rivière biedt inzicht in zijn inzet van Social Media voor de communicatie rond Katendrecht. “In de gebiedscampagne voor Katendrecht gebruiken we Social Media zeer actief. Dat is een bewuste keuze. Social Media bieden veel voordelen: zijn goedkoop, hebben een relatief hoog bereik, zijn snel en interactief.”
Leon vervolgt: “Het inzetten van Social Media werkt als communicatiemiddel voor Katendrecht erg goed. Onze beoogde doelgroep maakt er actief gebruik van. De strategie van de gebiedspromotie is ‘talk of the town’. Zorgen dat mensen praten over de Kaap, mond-totmond reclame tot stand brengen.” Social Media zijn bij uitstek een goed kanaal hiervoor, omdat informatie heel snel gedeeld en verspreid wordt. Het succes van de aanpak is sterk afhankelijk van of je een goed verhaal te vertellen hebt. Content die relevant en aantrekkelijk is. “Hiervoor werken we op Katendrecht nauw samen met een community van ondernemers, bewoners en festivals. Voordeel is dat Katendrecht door haar roemruchte verleden erg tot de verbeelding spreekt. Social Media zetten we bij een promotionele actie vaak samen met een ander middel in. Hierdoor ontstaat synergie. “Tijdens de Nacht van de Kaap hebben we bijvoorbeeld van een ‘snorrenactie’ georganiseerd. Een actie waarbij flyers werden verspreid met een nepsnor erop en de tekst ‘echte bonken dragen 22
Stadsontwikkelingen - nummer 8 - oktober 2011
snorren’. Mensen gingen massaal met die snor aan de haal. De snorren werden op de gekste plekken geplakt en een ingehuurde fotograaf zette alle grappige, besnorde bezoekers op de foto. De foto’s zijn na afloop op de Facebookpagina van de gebiedscampagne (www.facebook.com/dekaap) geplaatst. Ruim 130 mensen hebben vervolgens hun foto’s getagd, geliked of een opmerking geplaatst. En deze tags, likes en posts waren zichtbaarheid bij hun Facebookvrienden. Op elke foto zie je onze gebiedscampagne dus de actie heeft een hoog bereik. De flyer vind je hier Twitter gebruiken we ook om berichten over Katendrecht de wereld in te sturen. De tweets rondom de Nacht van de Kaap hebben ruim 60.000 twitteraars bereikt. Daarnaast is voor Katendrecht, als eerste wijk in Nederland, een app ontwikkeld voor IPhone en Android. Met deze app kunnen gebruikers de bijzondere plekken en evenementen op Katendrecht ontdekken en met QR codes kunnen ze zogenaamde tatoobadges sparen. Deze primeur zorgde ook voor een artikel op Frankwatching (dé leading site voor de laatste ontwikkelingen op het gebied van apps). De berichtgeving leidde tot een hoop ‘talk of the town’ op de Social Media. Een bloemlezig van voornamelijk positieve reacties kun je hier lezen.
Terug naar inhoudsopgave
Foto Maarten Laupman
Laatste woord
Orde Onlangs verscheen het boek Olifantenpaadjes, van fotograaf Jan-Dirk van den Burg. Het is niet mijn gewoonte op deze plek aan recensies te doen, maar onderhavig boek is een dusdanig prachtige illustratie van een somtijds broodnodige reality check voor planologen, stedenbouwkundigen en landschapsarchitecten, dat eigenlijk iedere zichzelf respecterende ruimtelijke ordenaar een levensgrote foto van een olifantenpaadje op de kamer zou moeten hebben hangen. Een olifantenpaadje is - om het populair te zeggen - de kortste weg van A naar B. En omdat de ruimtelijke ordenaar voor de weg van A naar B - soms uit esthetische, soms uit praktische overwegingen - vaak niet de kortste route gebruikt, nemen en maken mensen die route zelf. Ofwel: ze snijden af. Wat resulteert is een smal paadje, vaak van zand, dat mensen al snel verkiezen boven de met veel belastingcenten en uiteraard volgens de Rotterdamse Stijl aangelegde stoep of oversteekplaats. Als u het raam uitkijkt richting metrostation Marconiplein ziet u overigens een paar fraaie voorbeelden, in dit geval veroorzaakt door een tamelijk onoverzichtelijk stelsel van fiets- en wandelpaden dat resteert na de herprofilering van de Vierhavensstraat. Een intrigerende vraag is natuurlijk waarom mensen niet gehoorzamen aan de wil van ruimtelijke ordenaars. Een minstens zo intrigerende - en meer legitieme - vraag is echter: waarom gehoorzamen ruimtelijke ordenaars niet aan de wil van mensen. Om het gevaar te vermijden allerhande uiterst kundige en goedwillende collegaâ&#x20AC;&#x2122;s zwaar te bruuskeren, zal ik hier iedere vorm van speculatie over de oorzaken daarvan nalaten, alhoewel mijn pen jeukt â&#x20AC;Ś In Finland schijnen ruimtelijke ordenaars gebruik te maken van - aldaar ruim voorradige - sneeuwbuien om bij gebiedsontwikkelingen te bekijken welke routes mensen het liefst nemen, vanzelf gemarkeerd dus. Alhoewel sneeuw in onze contreien uiteraard beperkt beschikbaar is, zijn er ongetwijfeld andere mogelijkheden om een vergelijkbaar effect te verkrijgen. Ik zie uit naar de eerste ordenaar van de ruimte die op een creatieve manier invulling weet te geven aan de behoefte van die eigenwijze, gezagsontwijkende Hollander die in de regel zijn eigen weg wel weet te vinden. De moraal van het verhaal: laat mensen zelf hun pad bepalen, dan hoeven zij ook niet buiten gebaande paden te treden. Roelof uit Beijerse Stadsontwikkelingen - nummer 8 - oktober 2011
23
Ilonka
Vakantiefiascoâ&#x20AC;&#x2122;s van Stadsontwikkelaars
Mir jam van Rijn
Ferdina
nd van
ei Frank M
jer
Foto: Tim Langelaan. Op de foto: Sebastiaan Tholenaar
D ijk
Caro line G
iezeman
Mirjam van Rijn Lutske Lindeman
24
m Stadsontwikkelingen - nummer 8 - oktober 2011 M ir ja
van R ijn
Terug naar inhoudsopgave
M irjam va
n R ijn