ΤΕΥΧΟΣ 24

στην

Ερμιόνη άλλοτε και τώρα

ΤΕΥΧΟΣ 24 - Απρίλιος 2019

Περιοδική έκδοση για την ιστορία, την τέχνη, τον πολιτισμό και την κοινωνική ζωή της Ερμιόνης

ermioni - teuxos 24.indd 1

09/04/2019 2:43 PM

στην

περιεχόμενα σελ. 3

Εισαγωγικό σημείωμα H ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ

σελ. 4

σελ. 6

Ποιος ήταν ο Κυριάκος Νικολάο Γκολεμάς ή Γουλεμάς ή Γκουλεμάς;

Περιοδική Πολιτιστική Έκδοση

ΘΕΟΔΟΣΗΣ ΑΠ. ΓΚΑΤΣΟΣ / ΓΙΑΝΝΗΣ Μ. ΣΠΕΤΣΙΩΤΗΣ

ISSN 1792 – 6548 Α.Φ.Μ. 997635471 ΕΤΟΣ: ΙΑ ΤΕΥΧΟΣ: 24 ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2019

George Jarvis ΣΠΥΡΟΣ ΚΑΛΜΠΑΡΗΣ

σελ. 11

Τρεις μεγάλες μορφές της Γ΄ Εθνικής Συνέλευσης της Ερμιόνης

ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ Εταιρεία Μελετών Ερμιονίδας (Ε.Μ.Ε.) Υπεύθυνος κατά Νόμο Λίνος Γ. Μπενάκης Πρόεδρος Δ.Σ. της Ε.Μ.Ε.

ΣΟΦΟΚΛΗΣ Γ. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ

σελ. 15

Η Πρωτοχρονιάτικη Εκδήλωση του Ερμιονικού Συνδέσμου και η Απονομή του «Βραβείου Αριστείας ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΓΚΑΤΣΟΣ»

σελ. 18

Γιάννης Αδριανού Μήτσας

Συντακτική Επιτροπή Παρασκευή Σκούρτη Γιάννης Σπετσιώτης Κώστας Τσεφαλάς

ΓΙΑΝΝΗΣ Μ. ΣΠΕΤΣΙΩΤΗΣ

σελ. 22

Το Φράγκικο πριγκιπάτο της Πελοποννήσου

Επιμέλεια Έκδοσης Θεοδόσης Γκάτσος Τζένη Ντεστάκου

ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΓΓ. ΗΣΑΪΑΣ

σελ. 25

Μαντίκα, η μανταρίστρα ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΔΗΜ. ΣΚΟΥΡΤΗ

σελ. 27

Τηλέφωνο Επικοινωνίας Παρασκευή Σκούρτη 27540 31523 Ερμιόνη 210 4116650 Πειραιάς proskyk@yahoo.gr

Πρόσωπα άλλων εποχών: Οι δύο αδελφές ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΠΑΠΑΜΙΧΑΗΛ-ΡΗΓΑ

σελ. 28

Γλυκές δημιουργίες, γεύσεις χαράς-γεύσεις γιορτής ΒΙΒΗ ΣΚΟΥΡΤΗ - ΣΟΦΙΑ ΤΣΑΜΑΔΟΥ/ΜΕΛΛΟΥ

Σχεδιασμός Δανάη Δαρδανού danae@dardanosnet.gr

σελ. 29 Ανεμολόγιο ΛΑΜΠΗΣ Π. ΠΑΥΛΙΔΗΣ

σελ. 31

Οι χαρές μας & οι λύπες μας

Εκτύπωση – Βιβλιοδεσία Lithoprint http://www.lithoprint.gr 210 5722615

ΕΞΩΦΥΛΛΟ

«Η Αγία Τριάς» Έργο της Διαμαντούλας Δ. Προβελεγγάτου ΟΠΙΣΘΟΦΥΛΛΟ

«Πέταγμα χαρταετού στους Μύλους» Φωτογραφία της Ρίνας Λουμουσιώτη

2 ερμιόνη ermioni - teuxos 24.indd 2

09/04/2019 2:43 PM

Η ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ

Εισαγωγικό σημείωμα Επιλέξαμε να εγκαινιάσουμε τη δεύτερη δεκαετία ζωής του περιοδικού μας με μια ιδιαίτερη αναφορά στην εικόνα που απεικονίζεται στο εξώφυλλο. «Η Αγία Τριάς - Η φιλοξενία του Αβραάμ» είναι έργο της αείμνηστης συμπατριώτισσας μας Αδαμαντίας (Διαμαντούλας) Δημητρίου (Μιμίκου) Προβελεγγάτου (30/11/1940 - 29/7/1990). Την είχε δωρίσει η ίδια στον «Ερμιονικό Σύνδεσμο» στις 16 Αυγούστου 1987, μετά την έκθεση που είχε οργανώσει ο Σύνδεσμος στο Καποδιστριακό Σχολείο, με έργα Ερμιονιτών καλλιτεχνών, το καλοκαίρι εκείνης της χρονιάς. Η Διαμαντούλα, μετά από τροχαίο ατύχημα που της συνέβη στην εφηβική της ηλικία και την καθήλωσε σε αναπηρικό καροτσάκι, ασχολήθηκε με την αγιογραφία και εξελίχθηκε σε σπουδαία αγιογράφο, με έργα της να κοσμούν πολύτιμες ιδιωτικές συλλογές. Η εικόνα αυτή κοσμεί σήμερα το Μουσείο Παιχνιδιών Ερμιόνης. Το κύριο ωστόσο θέμα του παρόντος τεύχους μας δεν θα μπορούσε να είναι άλλο από την ετήσια πανηγυρική εκδήλωση του «Ερμιονικού Συνδέσμου» και την απονομή του «Βραβείου Αριστείας ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΓΚΑΤΣΟΣ». Τα νιάτα της ιδιαιτέρας μας πατρίδας, είναι πάντα στην πρώτη γραμμή του ενδιαφέροντός μας και αποδεικνύουν με τον καλύτερο τρόπο ότι μπορούμε ακόμα να διατηρούμε ζωντανή την ελπίδα σ' αυτή τη Χώρα… Τα ποικίλα ιστορικά θέματα όπως η μονογραφία του Κυριάκου Γκολεμά που επιχειρήσαμε, οι ενδιαφέρουσες παρουσιάσεις του φιλέλληνα George Jarvis, των πρωταγωνιστών της Γ’ Εθνοσυνέλευσης στην Ερμιόνη, του Γιάννη Μήτσα που έπεσε σε ηλικία μόλις 33 ετών την άνοιξη του 1827, αλλά και μια περιήγηση στην περιοχή μας τον 13ο και 14ο αιώνα, θεωρούμε ότι καλύπτουν το ενδιαφέρον των αναγνωστών για την μακραίωνη ιστορία του τόπου μας. Το ίδιο πιστεύουμε ότι ισχύει και για τα άρθρα που αναφέρονται στα λαογραφικά έθιμα και την πρόσφατη ιστορία μας που ακολουθούν. Σε κάθε περίπτωση αποκλειστικό κριτήριο επιτυχίας ή μη των επιλογών μας, παραμένει η αποδοχή των αναγνωστών μας. Καλή ανάγνωση!

Ευχαριστούμε θερμά τους παλιούς μας αρωγούς που ανανέωσαν τις συνδρομές τους, όπως επίσης και τους νέους μας συνδρομητές: Κώστα Κόντο, Τούλα Οικονομίδου και Χρήστο Ρέππα Σας υπενθυμίζουμε ότι εκτός από απευθείας καταβολή στην κα Βιβή Σκούρτη, μπορείτε να στέλνετε την συνδρομή σας στον κάτωθι τραπεζικό λογαριασμό:

ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΜΕΛΕΤΩΝ ΕΡΜΙΟΝΙΔΟΣ ΕΘΝΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ ΑΡΙΘΜΟΣ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟΥ: 385 / 001054 - 57 ΙΒΑΝ: GR 560 110 385 000 0038500 105457 Τα ονόματα των νέων συνδρομητών μας θα δημοσιεύονται με αλφαβητική σειρά στο αμέσως επόμενο τεύχος. Τεύχη παλαιοτέρων ετών μπορείτε να βρίσκετε στο: ermioniallotekaitora.blogspot.com

ερμιόνη 3 ermioni - teuxos 24.indd 3

09/04/2019 2:43 PM

ΘΕΟΔΟΣΗΣ ΑΠ. ΓΚΑΤΣΟΣ / ΓΙΑΝΝΗΣ Μ. ΣΠΕΤΣΙΩΤΗΣ

Ποιος ήταν ο Κυριάκος Νικολάου Γκολεμάς ή Γουλεμάς ή Γκουλεμάς; Στο προηγούμενο τεύχος μας αναφερθήκαμε στα πρωτότυπα ναυτιλιακά έγγραφα που περιλαμβάνονται στο Αρχείο του Αποστόλου Γκάτσου και τα οποία αφορούν κατά πλειοψηφία τους απόπλους από το λιμάνι της Ερμιόνης κατά το έτος 1877. Το έτος αυτό, ως δήμαρχος Ερμιόνης καταγράφεται μια σημαντική φυσιογνωμία της πόλης μας του δευτέρου ημίσεως του 19ου αιώνα: Ο Κυριάκος Γκολεμάς ή Γουλεμάς ή Γκουλεμάς. Τον συναντάμε για πρώτη φορά στους εκλογικούς καταλόγους της Ερμιόνης της 9ης Οκτωβρίου 1846, με α/α 77, ως Κυριάκο Νικολάου Γκολεμά, ετών 28 –επάγγελμα Πλοίαρχος. Ακριβές αντίγραφο των εκλογικών αυτών καταλόγων υπογράφει ο δήμαρχος Δημήτριος Νικολάου και την 2α Μαΐου 1853, γεγονός που μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι και οι εκλογές του έτους εκείνου, έγιναν με βάση τους ίδιους εκλογικούς καταλόγους. Το όνομά του Γκολεμά αναφέρεται πάλι στους «Οριστικούς Βουλευτικούς καταλόγους» του 1867: ετών 48 , επαγγέλματος κτηματίας, όπως επίσης και στους «Οριστικούς Βουλευτικούς καταλόγους» του έτους 1876, με παραλλαγμένο όμως τώρα το επίθετό του ως Κυριάκος Νικολάου Γουλεμάς, ετών 59, επαγγέλματος κτηματίας και πάλι. Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι γεννήθηκε στην Ερμιόνη 3-4 χρόνια πριν την Επανάσταση του 1821. Είναι βέβαιο ότι είχε τουλάχιστον δυο αδέλφια (τον Κωνσταντίνο και τον Ανάργυρο) όπως μαρτυρούν οι εκλογικοί κατάλογοι της εποχής, χωρίς ωστόσο να αποκλείονται και αδελφές. Απέκτησε τέσσερα αγόρια, τον Νικόλαο (ο οποίος σε ηλικία 53 ετών στους εκλογικούς καταλόγους του 1907 δηλώνει επάγγελμα φοιτητής!), τον Κωνσταντίνο, τον Λάζαρο και τον Δημήτριο, και (τουλάχιστον) μια κόρη, την Ασπασία, η οποία το 1866, σε ηλικία 7 ετών, φοιτούσε στο Δημοτικό Σχολείο Ερμιόνης. Ο Κυριάκος Ν. Γκολεμάς ανεμίχθη στην πολιτική ζωή της Χώρας για περίπου μια εικοσαετία (1860-1880) και μάλιστα με αρκετές περιπέτειες. Στις εκλογές της 24ης Νοεμβρίου 1862 για την ανάδειξη πληρεξουσίων για την «εν Αθήναις Β΄ Εθνική των Ελλήνων Συνέλευση», εξελέγη Πληρεξούσιος Βουλευτής Ερμιονίδος. Η εκλογή του ωστόσο αμφισβητήθηκε από τον «ανταγωνιζόμενο» Π. Ρομπότη, ο οποίος υπέβαλε ένσταση με το αιτιολογικό ότι ο Γκολεμάς είχε ανακριθεί «επί ναυταπάτη… και απελύθη προσωρινώς». Η αρμόδια επιτροπή της Εθνοσυνέλευσης έκρινε αβάσιμη την κατηγορία και «μηδεμιάς αντιρρήσεως… δι’ ανατάσεως παρεδέξατο το έγκυρον της εκλογής». Εκλέγεται και πάλι (δεύτερος κατά σειράν) βουλευτής Ερμιονίδος στις βουλευτικές εκλογές του Μαρτίου του 1868 με 745 ψήφους, ενώ ο πρώτος Ανδρέας Ζέρβας εξελέγη με 878 ψήφους. Κατά των αποτελεσμάτων όμως αυτών υπεβλήθη σειρά ενστάσεων από τους Αναστάσιο Φασιλή, Γεώργιο Μίληση και Δημήτριο Καραμηδάκη, οι οποίοι ζητούσαν την ακύρωσή τους, για διαφόρους λόγους. Για τον εκλεγέντα Κ. Ν. Γουλεμά ανέφεραν ότι «διέφθειρε διά χρημάτων την συνείδησιν των ψηφοφόρων». Στην έκθεση ωστόσο της «Εξελεγκτικής επιτροπής επί της Επαρχίας Ερμιονίδος» την οποία διάβασε από το βήμα της Βουλής ο εισηγητής Κ. Δρόσος, κανένας από τους λόγους δεν έγινε αποδεκτός και η επιτροπή πρότεινε «να επικυρωθή η εκλογή και να κηρυχθώσι νόμιμοι βουλευταί Ερμιονίδος οι Ανδρέας Ζέρβας και Κυριάκος Γουλεμάς». Στις επόμενες εκλογές του Μαΐου 1869 ο Γουλεμάς αναφέρεται μεταξύ των εννέα υποψηφίων της επαρχίας Ερμιονίδος, αλλά τελικά δεν φαίνεται να συμμετείχε, αφού το όνομά του δεν καταγράφεται στον κατάλογο των καταβαλόντων το σχετικό αντίτιμο. Στις επόμενες εκλογές του Σεπτεμβρίου 1874 ήταν και πάλι υποψήφιος αλλά δεν κατάφερε να εκλεγεί. Υπέβαλε ωστόσο ένσταση μαζί με τον (επίσης μη εκλεγέντα) Ιωάννη Ζέρβα, αιτούμενοι να θεωρηθεί άκυρη η εκλογή των δυο εκλεγέντων Γεωργίου Μίληση (942 ψήφοι) και Αντωνίου Μήτσα (880 ψήφοι). Παραθέτουμε τους λόγους που επικαλούνται: «1. Διότι ο Δήμαρχος Ερμιονίδος (σ.σ. αντί Ερμιόνης) τυγχάνων και μέλος της Εφορευτικής Επιτροπής, εξεβίαζεν τους εκλογείς να ψηφίσουν υπέρ των επιτυχόντων 2. Διότι εις τον αυτόν Δήμον (Ερμιόνης) η Εφορευτική Επιτροπή

4 ερμιόνη ermioni - teuxos 24.indd 4

09/04/2019 2:43 PM

ΘΕΟΔΟΣΗΣ ΑΠ. ΓΚΑΤΣΟΣ / ΓΙΑΝΝΗΣ Μ. ΣΠΕΤΣΙΩΤΗΣ εκήρυξεν την έναρξιν της ψηφοφορίας και ήρξατο αύτη μ.μ. ίνα μη δυνηθώσι πολλοί εκλογείς να ψηφοφορήσωσι 3. Διότι διώρισε δύο γραμματείς λαβούσα τούτους εκ του γραφείου της δημαρχίας ίνα επηρεάζωσι τους εκλογείς 4. Διότι εψηφοφόρησαν δύο, μη όντες εγγεγραμμένοι εις τον βουλευτικόν κατάλογον και δύο φυγόδικοι 5. Διότι οι επιτυχόντες εχρήσαντο του μέσου της δωροδοκίας 6. Διότι εις τον Δήμον Ερμιόνης κατά την διαλογήν της κάλπης του υποψηφίου Γεωργίου Μίληση δεν αφήρεσεν η επιτροπή τα ευρεθέντα πλεονάζοντα σφαιρίδια και επλαστογράφησεν το πρωτόκολλον της διαλογής». Είναι βέβαιο ότι η παρούσα έρευνά μας δεν μπορεί να καταλήξει σε τυχόν μερική ή ολική αλήθεια των καταγγελιών αυτών. Διαπιστώνουμε ωστόσο, για μια ακόμα φορά, την παράδοση των πολιτικών μας ηθών… Και για την ιστορία: Το Γ΄ τμήμα της Βουλής το οποίο εξέτασε τις ενστάσεις, τις απέρριψε στο σύνολό τους, αφού δεν δέχτηκε ως βάσιμο κανέναν από τους ανωτέρω λόγους. Είναι η περίοδος που έχουμε κυβερνήσεις Δημητρίου Βούλγαρη. Την τριετία 1863-1865, επί δημαρχίας δηλαδή Ιωάννη Γεωργίου Οικονόμου (στον οποίο αφιερώσαμε εκτενές άρθρο μας στο τεύχος 22 του περιοδικού), τον βρίσκουμε εκλεγμένο δημοτικό σύμβουλο και μέλος του 12μελούς Δημοτικού Συμβουλίου του Δήμου Ερμιόνης. Δεν έχουμε ιδιαίτερες πληροφορίες για τη δράση του στο Δήμο την τριετία εκείνη, εκτός από τη συμμετοχή του στη συνεδρίαση της 18ης Ιανουαρίου 1864 με θέμα «περί επεκτάσεως του δασμού και επί των δημητριακών καρπών». Όμως μια δεκαετία αργότερα, τον βρίσκουμε υποψήφιο Δήμαρχο στις δημοτικές εκλογές της 4ης Ιανουαρίου 1874, αντίπαλο πλέον του Ιωάννη Γ. Οικονόμου. Το φορτισμένο κλίμα των ημερών επιδεινώθηκε την παραμονή των εκλογών, όταν γύρω στις 6 το απόγευμα οι αντίπαλες παρατάξεις συγκρούστηκαν και μάλιστα ενόπλως, με αποτέλεσμα να τραυματιστούν τρία άτομα, από τα οποία το ένα απεβίωσε τις επόμενες μέρες. Τελικά δήμαρχος εξελέγη για μια ακόμα φορά ο Ιωάννης Γ. Οικονόμου, αν και αρχικά ο έπαρχος Σπετσών με τηλεγράφημά του προς το Υπουργείο Εσωτερικών είχε ανακοινώσει (εκ λάθους;) ως εκλεγμένο δήμαρχο Ερμιόνης τον Κ. Ν. Γκολεμά. Το 1877 ωστόσο και για διάστημα ενός μόνο χρόνου (ο λόγος δεν είναι γνωστός) είναι δήμαρχος Ερμιόνης. Τη χρονιά αυτή συστήνεται και λειτουργεί για πρώτη φορά το Δημοτικό Σχολείο Θηλέων Ερμιόνης. Διορίζεται δημοδιδασκάλισσα η Μαρία Κόντου, μητέρα βρέφους, το οποίο αναγκαστικά θήλαζε και εξ αιτίας του γεγονότος αυτού διατυπώνονται παράπονα ότι παραμελεί τα επαγγελματικά της καθήκοντα. Στις 9 Απριλίου 1877 ο δήμαρχος Κ. Ν. Γκολεμάς στέλνει αναφορά στον έπαρχο Σπετσών και Ερμιονίδος την οποία κοινοποιεί και στο Υπουργείο Εσωτερικών διερωτώμενος «πως είναι δυνατόν να ασκεί η δημοδιδασκάλισσα αμφότερα τα καθήκοντά της, οικογενειακά και επαγγελματικά». Στο ίδιο πνεύμα ήταν και η αναφορά της 28ης Απριλίου 1877 της Εφορευτικής Επιτροπής του σχολείου προς τον Δήμαρχο, με την οποία τον παρακαλούσε «να ενεργήσει άμεσα για την επίλυση του θέματος». Τι απέγινε τελικά η Μαρία Κόντου δεν γνωρίζουμε, η υπογραφή ωστόσο του δημάρχου Κυριάκου Ν. Γκολεμά επικυρώνει τις ετήσιες εξετάσεις των δημοτικών σχολείων της Ερμιόνης τον Αύγουστο του 1877. Σήμερα ελάχιστοι πλέον στην Ερμιόνη γνωρίζουν τον πληρεξούσιο βουλευτή και δήμαρχο Κυριάκο Ν. Γκολεμά και τα της οικογένειάς του.* Αρκετοί τον συγχέουν με τον γιο του, Κωνσταντίνο Κυριάκου Γκολεμά, δηλαδή με τον από μητέρα παππού των κυριών Ανθούλας Λαζαρίδου - Δουρούκου και Ηρώς Λαζαρίδου, ο οποίος, μερικά χρόνια αργότερα, εξελέγη κατ’ επανάληψιν δήμαρχος Ερμιόνης. Γιος του δημάρχου Κωνσταντίνου Κυρ. Γκολεμά ήταν ο λοχίας Κυριάκος Κωνσταντίνου Γκολεμάς, το όνομα του οποίου είναι τιμητικά χαραγμένο στη νότια πλευρά της στήλης του Ηρώου της Ερμιόνης. Άφησε την τελευταία του πνοή στο Α’ Στρατιωτικό νοσοκομείο Θεσσαλονίκης την 5η Δεκεμβρίου 1918, άλλο ένα ακόμα ηρωικό θύμα από την Ερμιόνη του Α’ παγκοσμίου πολέμου. Θεωρήσαμε ωστόσο ότι, με αφορμή κάποιες κιτρινισμένες σελίδες του Αρχείου του Αποστόλου Γκάτσου στις οποίες αναφερόταν ο πληρεξούσιος βουλευτής και δήμαρχος Κυριάκος Ν. Γκολεμάς, άξιζε να μεταφερθούμε, έστω για λίγο, στην καθημερινή ζωή, στα ήθη αλλά και στα πολιτικά πάθη της Ερμιόνης του 19ου αιώνα. * Σε χάρτη ονοματοδοσίας των δρόμων της Ερμιόνης, το όνομά του έχει δωθεί σε αυτόν μεταξύ των οικι-

ών Νάκου-Μερτύρη-Φραγκούλη, κοντά στο Μουσείο Παιχνιδιών.

ερμιόνη 5 ermioni - teuxos 24.indd 5

09/04/2019 2:43 PM

ΣΠΥΡΟΣ ΚΑΛΜΠΑΡΗΣ

George Jarvis Από την Αλτόνα στην Ερμιόνη Ο πρώτος Αμερικανός εθελοντής στην Επανάσταση του 1821 «Δεν μπορούμε ποτέ να ξεπληρώσουμε το χρέος που χρωστάμε στους πεσόντες ήρωές μας. Αλλά μπορούμε να τους θυμόμαστε, να τιμούμε τη θυσία τους και να επιβεβαιώσουμε στη ζωή μας τα διαρκή ιδανικά της δικαιοσύνης, της ισότητας, και της ευκαιρίας για την οποία γενιές Αμερικανών έχουν δώσει το τελευταίο πλήρες μέτρο της αφοσίωσης».

Barack Obama

Πρόλογος 1 Αντιλαμβανόμαστε γενικά ότι είναι δύσκολο να αποτιμηθεί συνολικά η προσφορά των ξένων εθελοντών στην ελληνική υπόθεση. Η ιστορία του Φιλελληνισμού κινείται ουσιαστικά μέσα στα πλαίσια του θρύλου. Το κοινό αίσθημα, η σχολική διδασκαλία της ιστορίας του Εικοσιένα και οι προφορικές διηγήσεις από γενιά σε γενιά, υποβαθμίζουν την προσπάθεια για εμβάθυνση στην αντικειμενική κριτική θεώρηση της ιστορίας μας. Ποιές οι θετικές και ποιές οι αρνητικές πλευρές στο σύνολο των ξένων συμπολεμιστών; Ποιοί ήσαν οι γνήσιοι φιλέλληνες, ποιοί οι τυχοδιώκτες και ποιοί οι πράκτορες των Μεγάλων Δυνάμεων; Ωφέλησαν την υπόθεση της ελληνικής ανεξαρτησίας οι ξένοι που κατέβηκαν στην Ελλάδα και σε ποιό βαθμό; Πολλές φορές αγνοήθηκαν ξένοι εθελοντές, που έδειξαν ηρωισμό, ήθος, ανιδιοτέλεια και συνέπεια, όπως συμβαίνει εν πολλοίς στη περίπτωση του George Jarvis, καθώς και αυτών που έπεσαν στη μάχη του Πέτα και σε άλλα πεδία μαχών και αντίθετα, τιμήθηκαν εκείνοι οι εθελοντές με αποδεδειγμένη αρνητική παρουσία στην Επανάσταση. Για να βγάζουμε την αλήθεια σε κάθε περίπτωση πρέπει να την εξετάζουμε ιδιαίτερα. Στις υπάρχουσες ιστορικές πηγές ο Αμερικανός εθελοντής George Jarvis είναι ο πιο χαρακτηριστικός εκπρόσωπος του ξένου αγωνιστή και φιλέλληνα, που πολέμησε και πρόσφερε τη ζωή του στον ιερό και ηρωικό αγώνα των Ελλήνων με τις πιο ειλικρινείς προθέ-

σεις του χωρίς υστεροβουλίες. Εγκατέλειψε τα πάντα, σπουδές, πατρίδα, γονείς και μέλλον και ήρθε πρώτος από τους Αμερικανούς στην επαναστατημένη Ελλάδα, τη νέα πατρίδα του, όπως την αποκαλούσε. Άγνωστος μέσα σε αγνώστους, μόνο με την αγάπη του για την ελευθερία και την Ελλάδα, αγωνίστηκε κοντά στους θαλασσινούς και στεριανούς επαναστάτες, Υδραίους και Ερμιονίτες, και διακρίθηκε παίρνοντας σταθερά με την αξία του τα αξιώματα του ναυτικού και του στρατού, ούτως ώστε να φτάσει μέχρι τον βαθμό του Αντιστρατήγου. Η πρωτοφανής, βέβαια, συρροή των εθελοντών στην υπόδουλη Ελλάδα δεν ήταν διόλου ανυστερόβουλη. Στη συντριπτική τους πλειοψηφία οι εθελοντές απέβλεπαν σε αξιώματα, βαθμούς και απόκτηση περιουσίας, διότι σε αρκετές περιπτώσεις ορέγονταν τα τουρκικά κτήματα, τα σπίτια, τους θησαυρούς και τις περιουσίες τους, ενώ ήταν απαιτητικοί και αξίωναν μεγάλους μισθούς, αξιώματα στο στρατό και στη δημόσια διοίκηση καθ' ην στιγμή δεν υπήρχε τακτικός στρατός και δημόσιο Ταμείο. Ο Τζωρτζ Τζάρβις βρισκόταν στην άλλη άκρη. Ήταν ο πιο αγνός ήρωας που αγαπούσε την ελευθερία και γι΄αυτό κατέβηκε στην Ελλάδα. Στόχος της Ιστορίας δεν είναι να στηλιτεύσει ή να καταδικάσει, αλλά να αναζητήσει την αλήθεια και τα αίτια των γεγονότων. Και αυτό προσπαθούμε... Αθήνα, Ιανουάριος 2019.

1. Για όσα τυχόν λάθη απομένουν στο άρθρο αυτό την ευθύνη, φυσικά, φέρω εγώ. Για την αδιάλειπτη βοήθειά του ιδιαίτερα ευγνώμων είμαι στον κ. Λίνο Μπενάκη, για την πρόσβαση και την καθοδήγηση στα έγγραφα και το υλικό του Τζωρτζ Τζάρβις και τη φιλοξενία του όσο μελετούσα αυτό το αρχείο, για την πολύτιμη βοήθεια που μου προσέφερε. Τα σχόλια και οι παρατηρήσεις του, η υπομονή και εμπιστοσύνη που μου έδειξε, με οδήγησαν να καταλάβω τις κεντρικές ιδέες που πραγματεύεται η παρούσα εργασία μου και με προετοίμασαν για το συναρπαστικό αυτό ταξίδι. Η συμβολή και η υποστήριξη του υπήρξε πολύτιμη στον μόχθο και στις χαρές της διαδικασίας, με την οποία το άρθρο αυτό αναδύθηκε στο φως του ήλιου.

6 ερμιόνη ermioni - teuxos 24.indd 6

09/04/2019 2:43 PM

ΣΠΥΡΟΣ ΚΑΛΜΠΑΡΗΣ

George Jarvis, η ζωή του Ο George Jarvis –το όνομά του παρουσιαζόταν σε διάφορες ελληνικές παραλλαγές των ντόπιων, όπως π.χ. Ζέρβας, Ζέρβις, Ζερβός, Ιάρβις, Γέρβης ή Ζέρβης, γεννήθηκε το 1798 στην Αλτόνα της Βόρειας Θάλασσας, που τότε ανήκε στη Δανία (σήμερα είναι προάστιο του Αμβούργου της Γερμανίας), και ήταν περήφανος για την αμερικανική του καταγωγή. Ήταν γιος του Αμερικανού Benjamin Jarvis, εμπόρου και διπλωμάτη από τη Νέα Υόρκη, που είχε εγκατασταθεί ως Πρόξενος της Αμερικής στη δανική τότε Αλτόνα, πριν από το 1795. Η μητέρα του Maria Carolina Dede ήταν Γερμανίδα.2 Το Νοέμβριο του 1821, σε ηλικία 23 χρόνων και γνώστης τριών γλωσσών (μιλούσε αγγλικά, γαλλικά και γερμανικά), εμπνέεται από το φιλελληνικό ρεύμα και αποφασίζει να ταξιδέψει στην Ελλάδα, για να πολεμήσει κάτω από τις σημαίες των Ελλήνων επαναστατών, παρότι ο πατέρας του προσπάθησε να τον αποτρέψει χωρίς αποτέλεσμα. Ο Jarvis διακόπτει τις σπουδές του και τον Νοέμβρη του 1821 φεύγει από την Χαϊδελβέργη και μέσω Φραγκφούρτης, Ζυρίχης, Στρασβούργου και Λυών καταφθάνει στη Μασσαλία στις 12 Μαρτίου 1822, από όπου θα μπαρκάρει για την Ελλάδα, μέσω Μάλτας, μαζί με τον Άγγλο εθελοντή, αξιωματικό του Ναυτικού, Franc Abney Hastings. Στις 3 Απριλίου θα αποβιβασθούν, από το σουηδικό καράβι «Τροντχάϊμ» (Trondjem), σε μια έρημη ακτή της Ύδρας. Εκεί συναντήθηκε με τον Μανώλη Τομπάζη και του ζήτησε να υπηρετήσει στο ελληνικό Ναυτικό παραδίδοντάς του συστατικά γράμματα, τα οποία έφερε μαζί του. Κοντά στην ακολουθία των οικογενειών Τομπάζη και Βούλγαρη και δίπλα στους Υδραίους και Ερμιονίτες ναυτικούς ο Γεώργιος Ζέρβης, όπως αρέσκονταν να υπογράφει στην ελληνική, αγωνίστηκε από τον Μάη του 1822 μέχρι το 1824 και είναι ο πρώτος Ευρωπαίος μάρτυρας της σφαγής στη Χίο. Θα γράψει τα ακόλουθα λόγια σε μια επιστολή του γι’ αυτήν την περίοδο της ζωής του: «Ως για μένα, εγώ, καθώς γνωρίζετε, κύριε, κατά το διάστημα της διαμονής μου στην Ελλάδα, έχω ζήσει πάνω από δυο χρόνια με τους Υδριώτες και ομολογώ ότι έχω μια μεγάλη αγάπη γι’ αυτούς. Αλλ’ όμως ποτέ δεν θα συμβάλλω

σε τίποτε που θα μπορούσε να είναι εναντίον των σχεδίων και του συμφέροντος της Κυβερνήσεως... Όσον αφορά τις ναυτικές υποθέσεις, κολακεύομαι ότι με το να ήμουν σε όλες τους τις εκστρατείες και να παραυρέθηκα στα συμβούλιά τους, έχω γνωρίσει τις ανάγκες τους, όπως, επίσης, τις διαθέσεις και τη δύναμή τους… Οι Έλληνες είναι άνθρωποι μεγαλοφυείς και γνωρίζουν τις ανάγκες τους καλλίτερα από κάθε ξένο, χρειάζονται, πρέπει να πω, μόνον τρία πράγματα, δηλαδή, χρήματα, χρήματα, χρήματα… Κατά τα τρία λυπηρά και ζοφερά χρόνια, κατά τα οποία παρευρέθηκα μάρτυρας στις, χωρίς παράδειγμα, προσπάθειες των γενναίων και πατριωτών Ελλήνων… όντας αξιωματικός του Ελληνικού Ναυτικού, ήμουνα τα δύο χρόνια μαζί τους, στις διάφορες επιχειρήσεις στη Χίο, Μυτιλήνη, στις ακτές της Μικράς Ασίας, Συρίας, Κρήτης, Κύπρου, στο Αρχιπέλαγος και στην Πελοπόννησο. Έκαμα δεκατρείς διάφορες εκστρατείες μαζί τους, κατά τις οποίες εκάψαμε αρκετά πλοία της γραμμής, καθώς και μικρότερα, κατελάβαμε άλλα, κυριέψαμε και υπερασπίσαμε φρούρια και δώσαμε κάθε δυνατή βοήθεια στους πρόσφυγες χριστιανούς. Οι νεώτεροι Έλληνες σε πολλές λεπτομέρειες ομοιάζουν με τους προγόνους τους. Οι ίδιοι άνθρωποι, οι οποίοι πολεμούν σαν ναυτικοί, όταν επιστρέψουν, κατατάσσονται σαν άνδρες της ξηράς. Έτσι ήμουνα παρών στην πολιορκία της Αθήνας, του Ναυπλίου, την υπεράσπιση του Μεσολογγίου και στη μάχη με τον Χουρσίτ-Πασά, στο Μοριά…». Όλα αυτά τα είδε και τα κατέγραψε ο George Jarvis και στις επιστολές και το Ημερολόγιό του. Ο Jarvis ήταν αγνός, δεν είχε μνησικακία ούτε ιδιοτέλεια, δεν κατέγραψε ψευδείς πληροφορίες και ανυπόστατα περιστατικά στις επιστολές του. 3 Ελάμβανε μέρος στις μάχες, εμψύχωνε τους στρατιώτες του, αγαπούσε τον αγώνα των Ελλήνων, αισθανόταν την Ελλάδα σαν χώρα δική του, υπέστη όλες τις ταλαιπωρίες της στρατιωτικής ζωής, τραυματίστηκε και στο τέλος έδωσε τη ζωή του. Ήταν τόσο γοητευμένος εξάλλου από την αγνή Ελληνική Φύση που είχε συλλάβει την ιδέα να δημιουργηθεί μια αμερικανική αποικία σε κάποιο ελληνικό χωριό σε συνεργασία με τις ελληνικές αρχές.

2. Λίνος Γ. Μπενάκης, GEORGE JARVIS, Ένας λησμονημένος σπουδαίος Αμερικανός Φιλέλληνας, Άρθρο στο περιοδικό «Στην Ερμιόνη άλλοτε και τώρα», τεύχος 1, σελ. 11, Ιανουάριος 2009.

3. Jarvis George, Letters from Greece, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Ind. 756. G. Georgiades Arnakis, George Jarvis, His journal and related documents, εκδ. Institute for Balkan Studies, Thessaloniki 1965.

ερμιόνη 7 ermioni - teuxos 24.indd 7

09/04/2019 2:43 PM

ΣΠΥΡΟΣ ΚΑΛΜΠΑΡΗΣ

Η καθημερινότητα του Αμερικανού φιλέλληνα στην Ερμιόνη και στο Κρανίδι Ενδιαφέρον παρουσιάζει για τον αναγνώστη η καθημερινή ζωή του κατά τα διαλείμματα των επιχειρήσεων του υδραίικου και ερμιονικού στόλου εναντίον του εχθρού. Ο George Jarvis πολύ σύντομα έμαθε ελληνικά, φόρεσε φουστανέλα κι έγινε ένας Ρωμιός μικροκαπετάνιος και είχε στην υπηρεσία του –στις εκστρατείες, που ανελάμβανε– καμιά τριανταριά παλληκάρια, τα οποία τον αποκαλούσαν ο καπετάν Γιώργης ο Αμερικάνος. Ήταν σκληραγωγημένος και ευπροσάρμοστος, κάτι που ήταν πολύ σπάνιο στους ξένους εθελοντές. Ο Τζωρτζ Τσάρβις δεν έχανε την ευκαιρία ανάμεσα από τις περιπολίες και τις αψιμαχίες των ελληνικών Υδριώτικων καραβιών να κατεβαίνει –στα διαλείμματα των επιχειρήσεων– στα μέρη και στα λιμάνια, όπου λιμενίζονταν για ανεφοδιασμό, να πραγματοποιεί εκδρομές, μαζί με τους έλληνες φίλους του μεταξύ των οποίων και ο επιστήθιος φίλος του, Δημήτριος Βούλγαρης, ο κατοπινός πρωθυπουργός την Ελλάδας, στις γύρω περιοχές του Κρανιδίου και της Ερμιόνης για διασκέδαση και κυνήγι. Οι δύο αυτοί φίλοι ήσαν δεινοί κυνηγοί και περιπατητές. Γράφει κάπου στο ημερολόγιό του: «Το ίδιο απόγευμα έκαμα μια εκδρομή αυθημερόν με τα πόδια στο Άργος και γυρίζοντας, εκτός από πέτρες και σκοτωμένα άλογα κ.λπ., δεν είδα τίποτε αξιοσημείωτο. Και ύστερα επιβιβάστηκα για την Ύδρα. Την 31η Αυγούστου 1822 έτρεξα στο Καστρί-Ερμιόνη, ένα φτωχό μέρος αλλά με αρχαία απομεινάρια από οικήματα που βρέθηκαν εκεί, ενάντια σε δυνατούς ενάντιους ανέμους· και έτσι νωρίς επέστρεψα στην Ύδρα κατά την 1η Σεπτέμβρη». Αλλού, λίγο αργότερα, αναφέρει: «Στις 7 Νοεμβρίου 1822,4 όντας η εορτή του Αγίου Δημητρίου των Ελλήνων, πήγα να συγχαρώ τον κύριο Δημήτριο Βούλγαρη και πήρα μαζί μου τον κύριο Εμμανουήλ Ξένο5 και τον Ολλανδό καπετάνιο. Μας είχαν καφέ και καπνίσαμε πίπες κατά τον Υδριώτικο τρόπο. Καθήσαμε για δείπνο και ολόκληρη η ημέρα πέρασε χαρούμενα και ευχάριστα. Κατά το απόγευμα μερικές πολύ χαριτωμένες γυναίκες και κορίτσια έκαμαν την εμφάνισή τους. Στις 8 του Νοέμβρη, άφησα το εξοχικό σπίτι του κυρίου Βούλγαρη κοντά στο Καστρί, όπου πέρασα τέσ-

σερις ημέρες και διασκέδασα κυνηγώντας. Στις 9 Νοέμβρη, έκαμα μια επίσκεψη στο Μοναστήρι του ηγούμενου, ενός πολύ κοινωνικού και καλού άνδρα, με τον οποίο είχα γνωριστεί στην Ύδρα· τότε, εκείνες τις ώρες με την εμφάνιση του τουρκικού στόλου είχε προστρέξει μαζί με πολλούς άλλους για άσυλο στην Ύδρα». Ακολούθως καταγράφει, με κάποια λεπτομέρεια, ένα συμβάν στην Ερμιόνη, μέσα στο μοναστήρι των Αγίων Αναργύρων.6 Ήταν το περιστατικό του ακούσιου θανάτου του Καπετάν Αχιλλέα, καταδικασμένου εκεί σε απομόνωση για την εγκατάλειψη και προδοσία του Ακροκόρινθου. Συνεχίζοντας περιγράφει την ξεχωριστή και ευχάριστη θέση αυτού του μοναστηριού που βρίσκεται στην μισή απόσταση μεταξύ της Ερμιόνης και του Κρανιδίου. Πολλά εδάφη του αρχίζουν τώρα να καλλιεργούνται και είναι περιτρυγυρισμένο από πολλά ελαιόδενδρα. Ο κήπος του κυρίου Βούλγαρη ήταν περιτριγυρισμένος από ένα ψηλό μαντρότοιχο από πέτρες τέλεια ευθυγραμμισμένες στη σειρά και με νερό σε αφθονία. Από εκεί έκαμε μια εκδρομή στο Καστρί, ένα φτωχό απομεινάρι της κάποτε φημισμένης πόλης της Ερμιόνης, αλλά δεν είχε τότε το χρόνο να επισκεφθεί περισσότερες περιοχές. Λίγους μήνες αργότερα στα μέσα του Ιουνίου του 1823, πέρασε με πλοιάριο από την Ύδρα απέναντι στο Μετόχι, όπου όλη την ημέρα κυνηγούσε και σκότωσε δεκατρία πουλιά, αγριοπερίστερα και άλλα. «Υπάρχει μεγάλη ποσότητα από λιμνάζοντα ύδατα, των οποίων οι ολέθριες και λοιμικές τους αναθυμιάσεις προξενούν τόση μεγάλη ανθυγιεινότητα που σχεδόν όλα τα παιδιά πεθαίνουν. Εδώ δεν βρήκα κανένα παιδί γεννημένο ζωντανό». Εκείνες τις ημέρες έκαμε εκδρομές στο εσωτερικό της περιοχής και έβρισκε ακαλλιέργητες και άγριες εκτάσεις. Κοιμόταν σε καλύβες βοσκών ή σε χωράφια με αραβόσιτο, τα οποία ήσαν αλωνισμένα, δίπλα σε άλογα στον καθαρό αέρα. Προηγουμένως είχε στείλει πίσω στην Ύδρα τα πουλιά μαζί με τον σκύλο που είχε μαζί του για το κυνήγι. Λίγες ημέρες αργότερα την Τρίτη 17 Ιουνίου 1823, βαδίζοντας εντελώς μόνος από την Ερμιόνη στην Θερμησία συνάντησε ένα πολυπληθές σμήνος από πέρδικες, αγριοπερίστερα κι άλλα πουλιά και λαγούς. Φθάνοντας σε ένα μποστάνι με πράσινα αγγούρια και κρύο νερό φρεσκαρίστηκε. Συνεχίζοντας την πορεία του ανεβαίνει σε ένα φρούριο το οποίο φαίνεται να είναι από την εποχή των Ενετών. Το ύψωμα αυτό ήταν κρεμνώδες και σύσκολο να το διαβεί κανείς. Ο λόφος του μάλλον βρα-

4. Η εορτή του Αγίου Δημητρίου είναι στις 26 Οκτωβρίου, δηλ. 7 Νοεμβρίου με το Γρηγοριανό Ημερολόγιο τότε.

5. Ένας πλούσιος Έλληνας από την Ολλανδία. Μετά τη πτώση του Ναυπλίου, αγόρασε το μέγαρο του τοπικού Πασά και διατηρούσε ανοικτό αυτό το σπίτι για τους Έλληνες και Φιλέλληνες φίλους του.

6. Αντρικό τότε, ενώ σήμερα το μοναστήρι είναι γυναικείο και ένα από τα καλύτερα της Πελοποννήσου.

8 ερμιόνη ermioni - teuxos 24.indd 8

09/04/2019 2:43 PM

ΣΠΥΡΟΣ ΚΑΛΜΠΑΡΗΣ χώδης, χωρίζεται στα δύο και το κυρίως φρούριο στέκεται στο ψηλότερο σημείο του, αλλά τείχη, σπίτια και όλα είναι κατεδαφισμένα και όλα αυτά πάνε προς εξαφάνιση. «Η χώρα εδώ φαίνεται πολύ ρομαντική, αλλά άγρια και μάλλον ψυχρή και έρημη. Περιοχή ήρεμη και ζεστή χωρίς ανθρώπινη δραστηριότητα στον ορίζοντα και ένα αμέτρητο σμήνος από ακρίδες στον κήπο του κυρίου Νικολού». Φθάνοντας σε ένα δάσος από ελαιόδεντρα αντίκρυσε απέναντι το Καστρί (Ερμιόνη), όπου έφθασε στη 1 το μεσημέρι. Εκεί φρεσκαρίστηκε στη στάνη του Λακάσση. Η μέρα ήταν πολύ ζεστή και ένοιωθε ότι όλες οι μέρες του περνούσανε υπερβολικά γρήγορα. Χωρίς την ελάχιστη αύρα, έγραψε. Μπαίνοντας μέσα στο χωριό λίγο αργότερα, το απόγευμα, τον είδαν οι κάτοικοι και «με αμφισβήτησαν και με υποψιάστηκαν… Δώδεκα άνδρες, πήδησαν ξαφνικά μπροστά μου και μου πήραν το δίκανο κυνηγετικό όπλο μου και με προσήγαγαν στην Καγκελαρία, κατηγορώντας με ότι είμαι Τούρκος και κατάσκοπος. Τότε όλοι οι κάτοικοι του χωριού έτρεξαν κοντά μου. Πιο πολύ περίεργες ήσαν οι γυναίκες που κραύγαζαν εναντίον μου. Κάθε στιγμή ένοιωθα ότι θα με έκαναν κομμάτια. Οι απαντήσεις μου δεν ωφελούσαν. Ζήτησαν το διαβατήριό μου. Στο τέλος μετά από ένα συμβούλιο, αφού με υποχρέωσαν να κατεβάσω τα εσώρουχά μου7 για εξέταση, ήμουν ελεύθερος. Κοιμήθηκα σε εκείνο το γραφείο υπό περιορισμό, φυλασσόμενος από έναν Μωραΐτη. Την επόμενη ημέρα πήγα με έναν άνδρα από το Καστρί στο κτήμα του Δημητρίου Βούλγαρη, όπου ο τελευταίος τον διαβεβαίωσε για την αλήθεια και τις φιλικές μας σχέσεις. Τότε αμέσως (άλλαξε το σκηνικό) προσφέρθηκαν να με γνωρίσουν και να γίνουν φίλοι μου…». Επειδή ο Τζάρβις υπηρέτησε κατά το πλείστον σε Υδριώτικα και σε Σπετσιώτικα καράβια μας δίνει ενδιαφέρουσες πληροφορίες για την καθημερινή ζωή των ναυτικών. Παρατήρησε ότι οι Υδραίοι είχαν καλύτερη σειρά, στάση και τάξη στη ναυτική καθημερινότητα από τους Σπετσιώτες και τα καράβια των πρώτων ήσαν σε καλύτερη κατάσταση και έτοιμα να αναλάβουν δράση. Οι δε άνδρες τους ήσαν ομοιόμορφα ντυμένοι στα μπλέ χρώματα και όλοι τους ήσαν Έλληνες. Αντίθετα στα σπετσιώτικα καράβια υπήρχε προσωπικό από όλη την Ελλάδα, την Ασία και την Αφρική. Οι Άραβες ήσαν φυλακισμένοι λόγω του πολέμου ή από τον στόλο του Μωχάμετ Άλι. Μεταξύ αυτών των τελευταίων, τον εντυπωσίασε ένας άνδρας χωρίς πόδια από τα γόνατα και κάτω, άλλος ένας μ’ ένα χέρι, δύο τυφλοί από το ένα μάτι κ.ά. Αυτοί δε με τα κομμένα πόδια ερ-

γάζονταν καλύτερα από τους υπόλοιπους. Όλοι τους δεν μιλούσαν καθόλου ελληνικά… Η πλουσιότερη τάξη των Σπετσιωτών φορούσε ενδύματα με φωτεινά και ελαφρότερα χρώματα που συνοδεύονταν από ένα μαντήλι λαιμού, ένα μαντήλι γύρω από τη μέση τους και όλοι γενικά φορούσαν μαντήλια στο κεφάλι τους αντί για καπέλα. Ο Τζ. Τζάρβις παρατηρούσε επίσης συμπεριφορές και νοοτροπίες. «Στο πλοίο του Τομπάζη κάποια ημέρα όταν δειπνούσαν στο κατάστρωμα συζητώντας και κοντράροντας ο ένας τον άλλο κατά τον συνήθη ελληνικό τρόπο, δημιουργήθηκε ένας θόρυβος και αναβρασμός μεταξύ αυτών και όταν ο καπετάνιος παρήγγειλε τον βοηθό του να τους μιλήσει για να σωπάσουν, αυτοί αμέσως σώπασαν. Κι αυτό γίνεται, συνεχίζει στη διήγησή του, γιατί οι Έλληνες ευχαριστιούνται να φιλονικούν και να συζητούν πολύ για το τίποτε και είναι συνηθισμένο να μιλάνε όσο το δυνατόν φωναχτά και εκείνος που μιλά δυνατότερα και περισσότερο βρίσκει τη μέγιστη προσοχή και κατανόηση από τους υπόλοιπους. Οι Έλληνες αγαπούν τη καλή ζωή και στα πλοία, όταν δεν τα βρίσκουν μεταξύ τους, ο καπετάνιος που προνοεί για τρόφιμα και φέρεται καλά σ’ αυτούς, οι ναύτες θα τον υποστηρίξουν από την πλευρά τους φιλότιμα όσο κανέναν άλλον. Οι άνδρες συντρώγουν μεταξύ τους 3 φορές την ημέρα, περίπου στις 7 το πρωί, κοντά στις 12 το μεσημέρι και τέλος πριν το ηλιοβασίλεμα. Εκτός από το τυρί τους, τις ελιές και τις σαρδέλλες, η κύρια τροφή τους είναι το κρέας ή ρύζι κάθε μέρα, το οποίο προετοιμάζεται με έναν έξοχο τρόπο. Το κρέας κόβεται σε μικρά κομμάτια και βράζεται, αφού προηγουμένως τσιγαριστεί σε βούτυρο, σαν μέρος μιας διαδικασίας για να δημιουργηθεί το πιλάφι». Επιπλέον παρατηρεί πάνω στο τραπέζι του πλοίου και ένα είδος πεπονιού, που τα κομμάτια του εάν βρασθούν ομοιάζουν στη γεύση με γογγύλια και σερβίρονται κατόπιν. «Το κρασί της Σάμου, το οποίο είναι πολύ δυνατό, σερβίρεται σε κάθε άνδρα σε δύο μεγάλα ποτήρια μπύρας σε κάθε γεύμα της ημέρας. Οι άνδρες συντρώγουν πέντε έξι μαζί, γύρω από ένα μικρό επίπεδο τραπέζι χωρίς πόδια, και κάθε τραπέζι έχει τον μικρό του βοηθό για να σερβίρει τους άνδρες όποτε του το ζητούν, να τους γεμίζει τα ποτήρια με κρασί κλπ. Είναι ιδιαίτεροι με το φαγητό και το κρασί τους. Εάν στο ποτήρι τους εμφανιστεί κάποιο μηδαμινό σκουπίδι, εάν το κρασί είναι θολό έστω και στο ελάχιστο, κάνουν μεγάλη φασαρία πάνω σ’ αυτό. Μολοταύτατα δεν είναι τόσο ιδιαίτεροι σε άλλες εκδηλώσεις τους».

7. Οι Τούρκοι κατά κανόνα είχαν κάνει περιτομή.

ερμιόνη 9 ermioni - teuxos 24.indd 9

09/04/2019 2:43 PM

ΣΠΥΡΟΣ ΚΑΛΜΠΑΡΗΣ Η οικογένεια Βούλγαρη εφοδίαζε συχνά τους ναυτικούς με πουλερικά και άλλα κηπευτικά από τον κήπο τους στο Καστρί. Και ο Τζωρτζ Τσάρβις, στα διαλείμματα των αψιμαχιών μεταξύ του ελληνικού και τουρκικού στόλου, πεταγόταν συχνά στο σπίτι της οικογένειας Βούλγαρη, η οποία τον υποδεχόταν φιλικά και ευγενικά και του είχαν παραχωρήσει μάλιστα δικό του κατάλυμμα για την εκεί διαμονή του, μέρος στο οποίο έμενε συχνά για διάστημα αρκετών ημερών. Άνετα και ευγενικά απολάμβανε όλες τις περιποιήσεις των ιδιοκτητών του σπιτιού. Έτσι έβρισκε, όπως έγραψε, την ευκολία του για να ξεκουράζεται, να εργάζεται και να γράφει. Την 26 η Φεβρουαρίου 1824 , αφού αποχώρησε από τον στόλο των Υδραίων, φθάνει με ελληνικό διαβατήριο ως πληροφοριοδότης του υδραίικου κλιμακίου, μέσω Τριπολιτσάς, Γαστούνης, Πύργου και Καλαβρύτων στο Μεσολόγγι και με σύσταση του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου και Κουντουριώτη, γνωρίζεται με τον Λόρδο Βύρωνα, ο οποίος τον διορίζει υπασπιστή του και συνάμα ιδιαίτερο γραμματέα του. Βάση όμως πάντα παρέμεινε η Ύδρα, την οποία αγαπούσε σαν δεύτερη πατρίδα του. Την Ερμιόνη και το Κρανίδι επίσης. Η γνωριμία του με τον Δημήτριο Βούλγαρη υπήρξε καθοριστική. Στο Ημερολόγιο 8 του Αμερικανού φιλέλληνα αντιστράτηγου George Jarvis, αγωνιστή της Ελληνικής Επανάστασης, βρέθηκαν πέντε κείμενα γραμμένα στα ελληνικά, που αναφέρονται στα γεγονότα του 1822 και 1823. Από αυτά, τα τέσσερα είναι ημερολόγια καραβιών του Ελληνικού Στόλου και το τελευταίο, το πέμπτο, είναι σύντομη εξιστόρηση των πολεμικών επιχειρήσεων στην Κρήτη. Όλα αυτά τα κείμενα τα έγραψε ο Ζέρβης στα χαρτιά του, από ζήλο για να συγκεντρώσει όσα στοιχεία μπορούσε για την υπόθεση της Ελληνικής Επανάστασης, που τον είχε συνεπάρει και με την οποία είχε συνδέσει τη μοίρα του. Υποθέτουμε όμως ότι χρησιμοποίησε αυτά τα ημερολόγια του και σαν άσκηση στο γράψιμο και στο διάβασμα, όταν πρωτομάθαινε ελληνικά από τη πρώτη στιγμή

που πάτησε το πόδι του στην Ελλάδα. Διότι τα προαναφερόμενα τέσσερα ημερολόγια είναι αντιγραμμένα από τα ναυτικά ημερολόγια, τα οποία είχαν συντάξει γραμματικοί των καραβιών του στόλου της Ύδρας, επειδή τα δύο πρώτα χρόνια παραμονής του στην Ελλάδα υπηρετούσε κάτω από τις εντολές των αδελφών Τομπάζη. Οι φιλικές σχέσεις του Ζέρβη με τους καπεταναίους και καραβοκυραίους της Ύδρας του έδωσαν την ευκαιρία να τα αντιγράφει για να μαθαίνει την ελληνική γλώσσα. Εκείνο που έχει τελικά σημασία είναι η θυσία του Τζωρτζ Τζάρβις στον αγώνα του '21, η απροσμέτρητη και αληθινή αγάπη του για τους Έλληνες και η σεμνότητα του. «Δύο χρόνια μετά τον θάνατο του, οι συγγενείς του θέλησαν να διαθέσουν την όποια περιουσία του. Προς τιμήν τους, ως προϋπόθεση έθεσαν την τακτοποίηση οιασδήποτε οικονομικής εκκρεμότητας του Τζωρτζ Τζάρβις. Γι' αυτό τον λόγο δημοσίευσαν ανακοίνωση στον τύπο και καλούσαν όποιον είχε κάποια απαίτηση να παρουσιασθεί στον "διορισμένο διαιτητή δια λογαριασμόν του μακαρίτου" προσκομίζοντας και τις σχετικές αποδείξεις». Πρέπει να θεωρήσουμε τον George Jarvis ως τον χαρακτηριστικότερο τύπο ξένου αγωνιστή και αγνού Φιλέλληνα. Άγνωστος, ανάμεσα στους Έλληνες αγωνιστές, πολέμησε με ζήλο κοντά στους θαλασσινούς και στεριανούς και διακρίθηκε. Και τέλος, όπως έγραψε «Η Γενική Εφημερίδα», αρρώστησε πιθανόν από τις κακουχίες και προσβλήθηκε από επιδημική νόσο, ίσως από τύφο ή τέτανο. Πέθανε στο Άργος, όπου και ετάφη στις 11 Αυγούστου 1828/23 Αυγούστου 1828, στο προαύλιο του ναού του Αη-Γιάννη, με τιμές Αντιστρατήγου. Ήταν τότε 30 ετών! Νέα και ανέκδοτα στοιχεία για τους Τζωρτζ Τζάρβις, Πέτρο Μπελλίνο και Μπονιφάτσιο Μποναφίν, «Ναυπλιακά Ανάλεκτα», τ. 3, σ. 155-160, Αθήνα 1998. Λίνος Γ. Μπενάκης, GEORGE JARVIS, Ένας λησμονημένος σπουδαίος Αμερικανός Φιλέλληνας, Άρθρο στο περιοδικό «Στην Ερμιόνη άλλοτε και τώρα», τεύχος 1ο, Ιανουάριος 2009.

Ο κος Σπύρος Κάλμπαρης είναι δημοσιογράφος της Ένωσης Κυκλαδικού Τύπου, Ειδικός Γραμματέας της Ε.ΚΥ.Τ., Μέλος της Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών.

8. Το ημερολόγιό του αρχίζει από τη Φραγκφούρτη στις 22 Νοεμβρίου 1821 και τελειώνει στο Μεσολόγγι στις 5 Δεκεμβρίου 1824. Καλύπτει 200 τυπωμένες σελίδες εκ των οποίων οι 40 σελίδες είναι στη γερμανική γλώσσα λόγω της μητέρας του που ήταν Γερμανίδα, 15 σελίδες στη γαλλική (σώζονται 6 επιστολές από τον πρίγκηπα Μαυροκορδάτο και 9 επιστολές προς εκείνον) και 145 σελίδες στην αγγλική γλώσσα, επιστολές κυρίως προς τον πατέρα του.

10 ερμιόνη ermioni - teuxos 24.indd 10

09/04/2019 2:43 PM

ΣΟΦΟΚΛΗΣ Γ. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ

Τρεις μεγάλες μορφές της Γ΄ Εθνικής Συνέλευσης της Ερμιόνης 1 […] Διάλεξα ν’ αναφερθώ με κάθε συντομία σε τρεις μεγάλες μορφές της Συνέλευσης, τον νουνεχή Γεώργιο Σισίνη, πρόεδρό της, τον πληρεξούσιο θαυμάσιο επίσκοπο Βρεσθένης Θεοδώρητο και την ψυχή της Θεόδωρο Κολοκοτρώνη και να παρουσιάσω σε πολύ αδρές γραμμές την προσφορά τους στον όλο απελευθερωτικό Αγώνα και να σκιαγραφήσω γενικά, με ίσως άγνωστα στους πολλούς στοιχεία, τον χαρακτήρα και το αδαμάντινο ήθος τους.

1. Ο Πρόεδρος της Εθνοσυνέλευσης της Ερμιόνης Γεώργιος Σισίνης, είναι αν όχι ο πιο αδικημένος, οπωσδήποτε ο πιο αγνοημένος σχεδόν από όλους. Υπέστη ταλαιπωρίες, έδρασε στρατιωτικά και πρόσφερε πολλά υλικά αγαθά στον Αγώνα της Eλευθερίας. Έχει χαρακτηριστεί από τον ιστορικό της Πελοποννήσου Τάσο Γριτσόπουλο «συνειδητός πατριώτης, αγνός, τολμηρός, γενναιόδωρος, εφευρετικός», και από τον ιστορικό επιφανών ανδρών του 1821 Αναστάσιο Γούδα «συνετός», αλλά ενίοτε και «οξύθυμος». Γεννήθηκε στη Γαστούνη της Ηλείας το 1765 και ήταν γόνος μορφωμένης και πλούσιας οικογένειας. Έχει συμπαρασταθεί αποφασιστικά στο πλευρό του Κολοκοτρώνη, πιστός φίλος του, σύμφωνα και με «τον λόγον της τιμής του» «μέχρις αίματος». Χαρακτηριστικό δείγμα είναι και το εξής: Όπως γράφει ο Φώτιος Χρυσανθόπουλος, ο γνωστός ως «Φωτάκος», υπασπιστής και γραμματέας του Κολοκοτρώνη, το Σάββατο των Αγίων Θεοδώρων του 1822, ανήμερα στη γιορτή του, ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης πήγε με πάρα πολλούς άνδρες του (στρατολογούσε τότε) στη Γαστούνη: «Ο Γεώργιος Σισίνης μας δέχτηκε με μεγάλες ετοιμασίες, σύμφωνα με τη συνήθεια που δέχονταν τότε τον Κολοκοτρώνη, και έδειξε ζήλο να γιορτάσει με λαμπρότητα τη γιορτή του φίλου του. Έκαμε μεγάλη θυσία, έρριξε μάσκουλα, δηλαδή μικρά κανόνια, ντουφέκια, έκανε μεγάλη φωτοχυσία, χορούς, όργανα, οι στρατιώτες όλη την ημέρα έριχναν το λιθάρι, πήδαγαν, πάλευαν, φιλοξένησε όλους τους στρατιώτες, που βρέθηκαν εκεί. Σε όλα τα σταυροδρόμια της πόλης έβγαλε βαρέλια με κρασί, σφακτά ψημένα και ψωμί για να τρώνε ελεύθερα τα στρατεύματα, και όσοι άλλοι ήθελαν, και το βράδυ του έκαμαν εμπρός στο κατάλυμά του πυροτεχνήματα, ρουκέτες εκείνου του καιρού και τα λοιπά». Στη μάχη στο Πούσι της Ηλείας, όταν οι Έλληνες πολεμούσαν στο Λάλα (αρχές Ιουνίου του 1821) «ο Γεώργιος Σισίνης γύριζε καβάλα μέσα στο ταμπούρι και μοίραζε και αυτός φουσέκια, ατσαλόπετρες και ρούμι και έδινε θάρρος στους στρατιώτες, που πολεμούσαν». Εκτός από την προσωπική του συμμετοχή σε μάχες, είχε αναλάβει και την ευθύνη τροφοδοσίας των στρατιωτών, κυρίως του Γέρου του Μοριά, από δικά του εισοδήματα, από συνεισφορές των Ελλήνων κατοίκων της Ηλείας, της Δυτικής Αρκαδίας και των Επτανήσων, αλλά και από περιουσίες Τούρκων. Το 1822 έστειλε τρόφιμα ακόμα και στους πολιορκημένους Μεσολογγίτες. Είναι αυτονόητο ότι χωρίς τροφοδοσία δεν μπορούσε να κρατηθεί στρατόπεδο. Για την τροφοδοσία κατά την πολιορκία των Πατρών (τέλη 1821 - αρχές 1822) διηγείται ο ίδιος ο Κολοκοτρώνης: «Η τροφή όλου του στρατεύματος ερχόταν από τη Γαστούνη. Τόσο τακτική ήταν η τροφοδοσία, 4.000 σφαχτά, 80 μοσχάρια, ψωμί από τη Γαστούνη. Η Γαστούνη ήταν μελίσσι ατρύγητο, και

1. Αποσπάσματα της ομιλίας που δόθηκε στο Πνευματικό Κέντρο Ερμιόνης στις 10 Μαρτίου του 2018 στο πλαίσιο των εορταστικών εκδηλώσεων για την επέτειο των 191 χρόνων της Γ' εν Ερμιόνη Εθνοσυνελεύσεως.

ερμιόνη 11 ermioni - teuxos 24.indd 11

09/04/2019 2:43 PM

ΣΟΦΟΚΛΗΣ Γ. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ μας τα έστελνε όλα ο Σισίνης. Όσα τρώγαμε την εβδομάδα, μας τα συμπλήρωναν πάλι και ήσαν πάντοτε 4.000 σφακτά». Στον εμφύλιο του 1824 ρουμελιώτες οπλοφόροι εισέβαλαν στην Πελοπόννησο και λεηλατούσαν. Τότε, στη Γαστούνη λήστεψαν άγρια και το σπίτι του Σισίνη. O Γκούρας, παρά την υπόσχεση που είχε δώσει στον Μακρυγιάννη, «μπήκε με τους ανθρώπους του εις το σπίτι του Σισίνη και του πήραν όλο του τον βιον και τα ζωντανά του και τα πήγαν εις την Αθήνα. Και τα μαγαζιά με τα γεννήματα αυτεινών και όλης της συντροφιάς τα πήραν όλα». Στις 10 Φεβρουαρίου 1825 η κυβέρνηση Κουντουριώτη συνέλαβε τον ίδιο τον Γεώργιο Σισίνη και τον γιό του Χρύσανθο και τους φυλάκισε μαζί με τον Κολοκοτρώνη και άλλους στο μοναστήρι του Προφήτη Ηλία της Ύδρας. Δεν μνησικάκησε όμως, αλλ’ όταν επέδραμε στη Πελοπόννησο ο Ιμπραήμ (συνέλαβε μάλιστα και τον υιό του Γ. Σισίνη Μιχαήλ) και οι έγκλειστοι της Ύδρας απελευθερώθηκαν, ο Γεώργιος Σισίνης, εξηντάχρονος, γέροντας με τα τότε δεδομένα, και ταλαιπωρημένος, συνέχισε με τον ίδιο ζήλο τον αγώνα. Ενδεικτικά μνημονεύουμε μόνο άλλη μια αποστολή τροφίμων το καλοκαίρι του 1825 προς τους λιμοκτονούντες στο Παρθένι Τριπόλεως (Μπερζοβά) πολεμιστές: «Μολονότι ήμαστε απελπισμένοι, μαραμένοι και συλλογισμένοι, όμως αρχίσαμε μεταξύ μας να λέμε λόγια ο ένας στον άλλο, και να γίνονται γέλοια ξέκαρδα. Ό,τι φαγητό εκλεκτό ερχόταν στο μυαλό του καθενός, το έλεγε με πολλή επιθυμία και πείραζε τον άλλο […] Αλλ’ ω του θαύματος! Ολίγα λεπτά της ώρας πέρασαν» και ήρθαν τρόφιμα από τον Γεώργιο Σισίνη: «Ξεφόρτωσαν τα ζώα, τα οποία έφεραν φαγητά στεγνά, ήτοι χοιρομέρια, σαλάμια αγγλικά, μαντολάτο της Ζακύνθου, κουλούρια της Κεφαλληνίας, κρασιά διάφορα, γαλέτες, κεράσια από του Λάλα, και αραποσίτια χλωρά ακόμα». Αλλά και πλούσια θρησκευτικά συναισθήματα είχε ο Γεώργιος Σισίνης, κάνοντας, εκτός των άλλων, και διάφορες αφιερώσεις: Ενδεικτικά: Στον Ναό του Αγίου Νικολάου Βαθολομιού Ηλείας, σε σωζόμενο (;) αργυρό Ποτήριο υπάρχει η (ανορθόγραφη) επιγραφή: † ΤΑ ΣΑ ΕΚ ΤΟΝ ΣΟΝ ΣΗ ΠΡΟΣΦΕΡΟΙ ΑΓΙΕ ΝΙΚΟΛΑΕ ΒΑΡΘΟΛΟΜΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΣΙΣΙΝΗΣ. ΠΡΟΤΙ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 1823 ΓΑΣΤΟΥΝΙ, ενώ σε αργυροεπίχρυσο δισκάριο αναγράφεται: † Μνήστητι Άγιε Νικόλαε Βαρθολομίου Γεωργίου Σισάνη, 1824 Γεναρήου 11. Τελευταία πιθανότατα υπογραφή έθεσε σε έγγραφο θλίψης και αγανάκτησης για τη δολοφονία στις 27 Σεπτεμβρίου/9 Οκτωβρίου 1831 του Ιωάννη Καποδίστρια, που συνέταξαν «οι ευπειθείς κάτοικοι και επαρχιακοίί δημογέροντες της Γαστούνης». Τις αμέσως επόμενες ημέρες, πάντως στις 10/22 Οκτωβρίου 1831, «δεκατέσσερας ημέρας μετά το τραγικόν τέλος του Καποδιστρίου», όπως γράφει ο Γούδας, απέδωσε και αυτός το έσχατον κοινόν χρέος.

2. Ο επίσκοπος Βρεσθένης Θεοδώρητος Αναγνωστόπουλος γεννήθηκε στη Νεμνίτσα (το σημερινό Μεθύδριο), κοντά στη Βυτίνα της Αρκαδίας το 1787.Ο πατέρας του ήταν ιερέας και ο ομώνυμος θείος του επίσκοπος της μικρής επισκοπής Βρεσθένης της Λακωνίας, τον οποίο και διεδέχθη στον θρόνο το 1813, σε ηλικία μόλις 26 ετών. Υπήρξε σχεδόν αυτοδίδακτος, και «τας γνώσεις έμαθεν, αυτός εαυτόν διδάσκων». Ενδιαφέρθηκε για την ευταξία και κοσμιότητα του ιερού κλήρου, την επισκευή και την ανέγερση ναών και το θείο κήρυγμα, την εκπαίδευση των νέων. Ο Θεοδώρητος υπηρέτησε την πατρίδα και στρατιωτικά και πολιτικά. Στη διάρκεια του Ιερού Αγώνα του 1821 αποκαλούνταν «Καπετάν Δεσπότης», και χρόνια μετά την πολιορκία και την άλωση της Τριπολιτσάς δεικνυόταν «το ταμπούρι του Δεσπότη». Για έξι μήνες περίπου, από τις 18 Ιουνίου ως τις 30 Νοεμβρίου του 1822, προκειμένου να διευκολύνει την ειρηνική παράδοση του Παλαμηδίου από τους Τούρκους στους Έλληνες, παρέδωσε τον εαυτό του θεληματικά όμηρο. Υπέστη απτόητος τις ποικίλες στερήσεις και την κακή μεταχείριση και, όταν το φρούριο απελευθερώθηκε, «μόλις ανέπνεε ο ιεράρχης και τον σήκωναν μέσα σε φορείο τέσσερις άντρες, πλην όμως το φορείο αυτό ήταν πιο ζηλευτό από κάθε θριαμβικό άρμα» κατά τον Κωνσταντίνο Οικονόμο τον εξ Οικονόμων. Σ’ αυτά ας προστεθεί και το γεγονός ότι ο πατέρας του Βασίλειος θανατώθηκε από τον Ιμπραήμ, ενώ η μητέρα του οδηγήθηκε αιχμάλωτη στην Αίγυπτο και χρειάστηκε να περάσουν δύο χρόνια για να εξοικονομήσει ο υιός επίσκοπος τα λύτρα εξαγοράς της, μάλιστα, όταν αυτός πέθανε το 1843, δεν είχε κατορθώσει να εξοφλήσει στους

12 ερμιόνη ermioni - teuxos 24.indd 12

09/04/2019 2:43 PM

ΣΟΦΟΚΛΗΣ Γ. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ δανειστές του το χρέος. Πολιτικά υπηρέτησε την πατρίδα ως πρόεδρος της Πελοποννησιακής Γερουσίας, αντιπρόεδρος του Βουλευτικού και πληρεξούσιος Εθνικών Συνελεύσεων, όπως και εδώ στην Ερμιόνη. Η Πολιτεία και η Εκκλησία του επεφύλαξαν κακή μεταχείριση στο τέλος. Το 1842, ενώ ήταν συνοδικός, σε μια συνεδρία, που αυτός απουσίαζε, τον μετέθεσαν, παρά τη θέλησή του, στη μητρόπολη Πατρών και επειδή αυτός για λόγους συνείδησης αρνήθηκε τη μετάθεση, του αφαίρεσαν και την επισκοπή Βρεσθένης. Μία από τις τελευταίες του λειτουργικές πράξεις του ήταν η εξής: Το Σάββατο του Λαζάρου, στις 3 Απριλίου 1843, τέλεσε λειτουργία στον Ναό της Αγίας Ειρήνης Αθηνών, με τη συμπλήρωση τριάντα χρόνων από τη χειροτονία του σε επίσκοπο, και μνημόσυνο του Αλεξάνδρου και του Νικολάου Υψηλάντη, μάλιστα κατ’ αυτήν εξετέθη για πρώτη φορά η καρδιά του Αλέξανδρου Υψηλάντη, που έφερε ο αδελφός του Γεώργιος και που σήμερα φυλάσσεται στο παρεκκλήσιο των Αγίων Ταξιαρχών στην Αθήνα, απέναντι από το Προεδρικό Μέγαρο. Απέθανε σε ηλικία μόλις 56 ετών στις 26 του ίδιου μήνα και χρόνου, πάμφτωχος. Έγραψε τότε η εφημερίδα «Αθηνά»: «Τις τελευταίες ημέρες της ζωής του πρότειναν μερικοί στον μακαρίτη Θεοδώρητο Βρεσθένης ή Σελλασίας να κάνει τη διαθήκη του, αλλ’ αυτός, αφού τους έδειξε έναν παλιό καναπέ και πέντε παλιές καρέκλες του, μαζί και δέκα ελληνικά τάλληρα (όσο δηλαδή στοίχιζε η ετήσια συνδρομή μιας εφημερίδας, που κυκλοφορούσε δύο φορές την εβδομάδα) , τους είπε: «Ιδού όλη μου η περιουσία, που αν μείνει και χωρίς διαθήκη, δεν νομίζω ότι θα δημιουργήσει διχόνοιες στους κληρονόμους μου».

3. Για τον Κολοκοτρώνη έχουν γραφεί πολλά, γι’ αυτό θα αναφέρω μονάχα μερικά χαρακτηριστικά στοιχεία: Τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη, επηρεασμένοι ίσως και από πίνακες, που τον παρουσιάζουν με αρειμάνιο και αγέρωχο ύφος, με την περικεφαλαία στο κεφάλι, τον βλέπουμε όλοι μας σήμερα μονάχα σαν ήρωα και ελευθερωτή της Ελλάδας και τον μακαρίζουμε και πάλιν και πολλάκις και τον επικαλούμαστε σε κάθε δύσκολη στιγμή: «Έβγα απ’ τον τάφο, Θοδωρή Κολοκοτρώνη κ.λπ.». και καλά κάνουμε. Δεν πρέπει όμως να λησμονούμε πως η ζωή του δεν ήταν μονάχα δόξα, αλλά ήταν, στο μεγαλύτερο μέρος της, και γεμάτη πικρίες, κατατρεγμούς, ήταν πόνος πολύς και σταυρός. Τι να πρωτοθυμηθούμε; Τα Ορλωφικά συγκλόνιζαν την Πελοπόννησο, όταν η μάνα του, δρασκελίζοντας από καταράχι σε καταράχι για να σωθεί, τον γέννησε τη Δευτέρα της Λαμπρής το 1770 καταδιωκόμενη στο βουνό κάτω από ένα δέντρο. Ο πατέρας του σκοτώθηκε το 1780 μπροστά στα μάτια του, όταν αυτός ήταν δεκά χρονών τότε αιχμαλωτίστηκαν τα τέσσερα μικρότερα αδέρφια του. Δύο από αυτά, μια αδελφή αβάπτιστη ενός έτους και ένα τρίχρονο αγόρι, τον Νικόλα, τα τούρκεψαν κατόπιν βίαια· το αγόρι έγινε αργότερα πασάς, ενώ την αδελφή, όταν ο Θεόδωρος τη συνάντησε στην Αλβανία το 1809, μετά από πολλές δεκαετίες, να είναι παντρεμένη με έναν ιμάμη, την αγκάλιασε και συνεννοήθηκαν μονάχα με νοήματα. Γύρω στα 1785, παιδί ορφανό και πάμφτωχο, αναγκασμένο να βοηθεί τη χαροκαμένη μάνα του να συντηρήσει τόσα ορφανά, πήγε άγνωστος, προφανώς από το Λιμποβίσι ή την Αλωνίσταινα (πατρίδα της μάνας του), με ένα μουλάρι να πουλήσει ξύλα στην Τρίπολη. Συναντήθηκε όμως στην πόλη με ένα Τούρκο, ο οποίος τον χαστούκισε αναίτια και τότε εκείνος άφησε κάτω το μουλάρι με τα ξύλα και έφυγε γρήγορα αποφασισμένος να αγωνιστεί για την απαλλαγή της Πατρίδας από τον βάρβαρο ασιάτη. Την 1η Φεβρουαρίου του 1806 είδε να σκοτώνεται στη Μονή Αιμυαλών ο αδελφός του Γιάννης ή Ζορμπάς χωρίς να μπορεί να παρέμβει. Τον Νοέμβριο του 1824 μαθαίνει τον θάνα-

ερμιόνη 13 ermioni - teuxos 24.indd 13

09/04/2019 2:43 PM

ΣΟΦΟΚΛΗΣ Γ. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ το στον εμφύλιο του αγαπημένου πρωτότοκου γιου του Πάνου. Ακόμα, όπως διηγείται ο ίδιος, «από 36 πρωτοξαδέλφια, μόνον 8 εγλύτωσαν, οι άλλοι εχάθηκαν όλοι. Δεν είναι διάσυλο, οπού δεν είναι θαμμένος Κολοκοτρώνης, χωριστά τα δευτεροξαδέρφια, θείοι και λοιποί φίλοι χαϋμένοι». Ο ίδιος εκτός από τις πολλές ταλαιπωρίες, στον εμφύλιο του 1824-1825 φυλακίζεται στην Ύδρα, ενώ, στην ελεύθερη χώρα καταδικάζεται σε θάνατο, και ευτυχώς η ποινή, που θα αποτελούσε αιώνιο στίγμα, δεν πραγματοποιήθηκε. Αλλά μήπως και τα τίμια λείψανά του είχαν καλύτερη τύχη; Τον Σεπτέμβριο του 1930 τα οστά μεταφέρθηκαν από το Α΄ Κοιμητήριο Αθηνών στην πελοποννησιακή πρωτεύουσα, την Τρίπολη, και με πανηγυρικές εκδηλώσεις –γονυπετείς τα υποδέχονταν οι κάτοικοι– τοποθετήθηκαν στην κρύπτη της Στήλης των Ομήρων, στην πλατεία Άρεως, που τα αποκαλυπτήριά της έκανε ο τότε πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος. Δώδεκα χρόνια αργότερα, στα χρόνια της Κατοχής, οι Ιταλοί κατακτητές, τη νύχτα της 25ης προς 26ης Μαρτίου 1942, ερεθισμένοι από τις εκδηλώσεις των Ελλήνων για την εθνική εορτή, έσπασαν τα λουκέτα της κρύπτης και πέταξαν τα οστά του Ήρωα στα λασπόνερα. Ευτυχώς, σε λίγο ειδοποιήθηκε ο Δήμαρχος Ιωάννης Τσουτσάνης από τον Ατσίχωλο Γορτυνίας και μέσα στη νύχτα, με μύριες προφυλάξεις, μαζί με τον 13χρονο γιό του, περισυνέλεξαν τα λείψανα, τα έπλυναν, τα αρωμάτισαν και τα ασφάλισαν πάλι στη θέση τους. Σε όλες αυτές τις δυστυχίες ο Θ. Κολοκοτρώνης αντιστάθηκε με πίστη στον Θεό, όπως άλλωστε δείχνει και το εκκλησάκι, η Αγία Μονή, που έταξε στην Παναγία και πανηγύριζε σε όλη του τη ζωή «εις μνήμην των γονέων του», όπως γράφει σε αναφορά του στην Ιερά Σύνοδο. Είχε αφοβία θανάτου (θυμηθείτε τα λόγια, που πρόφερε «Μνήσθητί μου, Κύριε», όταν τον καταδίκασαν σε θάνατο), είχε θεληματικότητα, είχε μπέσα και εμπιστοσύνη στους φίλους του, είχε στρατηγικότητα και αποφασιστικότητα, είχε αισιοδοξία, είχε ανεξικακία. Θυμηθείτε πως δεν σκότωσε, όταν αιχμαλώτισε στην άλωση της Τρίπολης, μολονότι τον πίεζαν οι δικοί του, τον φονέα του αδελφού του Γιάννη, τραπέζωσε τον φονιά του γιού του Πάνου, κάνοντας, όπως είπε στη διαμαρτυρόμενη μάνα του, «το καλύτερο μνημόσυνο για τον γιό του». Δεν νομίζω ότι απέχει πολύ από την πραγματικότητα ο χαρακτηρισμός, που μεταγενέστερα του έκανε, τουλάχιστον για τη στρατιωτική δράση, που κυρίως αυτή εδώ μας ενδιαφέρει, ο Ν. Καζαντζάκης: «Νιώθω πως αν ήμουν νέος και ζούσα στην Τρίπολη, θα συγκέντρωνα –για να σωθώ– το νου μου γύρα από την πλούσια, ορμητική, παμπόνηρη, παλικαρίσια ψυχή του Κολοκοτρώνη. Εδώ στην Τριπολιτσά ο αγέρας και τα βουνά είναι γεμάτα ακόμα από την πλατιάν αναπνοή του […] η ζωή τού Κολοκοτρώνη ήταν ένα δραματικό χαρακτηριστικό ξετύλιγμα μιας πλούσιας νεοελληνικής ψυχής: πίστη, αισιοδοξία, πείσμα, παλικαριά, σίγουρο πρακτικό μυαλό, ευλυγισία γεμάτη δόλους, σαν του Οδυσσέα […] Μαλακός και καλόκαρδος όταν σύφερνε στο μεγάλο σκοπό, σκληρός κι άγριος όταν έπρεπε. Σκληρός και άγριος προπάντων στον εαυτό του […] Στέρεος νους, κρίση κοφτερή, ατσάλι […] Έβλεπε απλά και γι’ αυτό άσφαλτα […] Είχε ορμή και μέτρο, ήξερε να υποχωρεί για να προχωρεί […] Συχνά τον παρατούσαν όλοι κι έμενε μόνος στα βουνά και ξεσπούσε τότε στο κλάμα. Έκλαιε σαν τους ομηρικούς ήρωες, με τα μακριά μαλλιά του και την περικεφαλαία, έκλαιε κι αλάφρωνε. Ξανάπαιρνε κουράγιο […] ξανάρχιζε ο αγώνας». […]Σαν συνισταμένη παρακαταθήκη και των τριών παραπάνω μεγάλων πληρεξουσίων της Γ΄ Συνέλευσης της Ερμιόνης, αλλά και όλων των αγωνισθέντων τα δύσκολα, αλλά και «θαυματουργά», εκείνα χρόνια, θα καταλήξω με το εξής: Την πρωτοχρονιά του 1843, επεσκέφθησαν τον Κολοκοτρώνη –43 ημέρες πριν τον θάνατό του– ένας φίλος του με ένα νέο που είχε σπουδάσει (φιλοσοφία κ.λπ.) στη Γερμανία. Τον βρήκαν «εις το κορφινότερο μέρος της νεόκτιστης κατοικίας του […] (και) αγνάντευε από τα παράθυρα, και την πρασινάδα των ελιών και την πόλιν των Αθηνών». Μετά το «αγιοβασιλιάτικο φίλεμα» τους έδωσε και τα «στερνιάτικα», δηλαδή τις τελευταίες του πρωτοχρονιάτικες ευχές. Τους είπε: «Η φιλοσοφία είναι το φως της ψυχής, έρχεται ευθύς έπειτα από την θρησκείαν φως φωτεινότερο. Τα πρωτεία εις τον σταυρό! και δόξα αιώνας αιώνων εις τους σταυρωμένους δια την Πίστιν και δια το Γένος!». Ο κος Σοφοκλής Δημητρακόπουλος είναι ιστορικός, φιλόλογος, θεολόγος, Αντιπρόεδρος της Εταιρείας Πελοποννησιακών Σπουδών.

14 ερμιόνη ermioni - teuxos 24.indd 14

09/04/2019 2:43 PM

Η Πρωτοχρονιάτικη Εκδήλωση του Ερμιονικού Συνδέσμου και ...

Στην κατάμεστη αίθουσα του «Πειραϊκού Συνδέσμου» πραγματοποιήθηκε την Κυριακή 27/1/2019 η καθιερωμένη πρωτοχρονιάτικη εκδήλωση της κοπής της Βασιλόπιττας του «Ερμιονικού Συνδέσμου». Κατά την προσέλευσή τους τα μέλη και οι καλεσμένοι του Ερμιονικού είχαν τη δυνατότητα να απολαύσουν ένα λιτό κέρασμα με ερμιονίτικα προϊόντα, ευγενική προσφορά των κ.κ. Παντελή Κολυμπάδη και Αντώνη Σκούρτη, συνοδευόμενα από τις εκλεκτές δίπλες της κας Νάντιας Γανώση και το καταπληκτικό κρασί των κ.κ. Ιωάννη Κοντοβράκη και Γιώργου Κωτσάκη. Ο Πρόεδρος του «Ερμιονικού Συνδέσμου» άνοιξε την τελετή, ευχαριστώντας τα μέλη και τους φίλους του Συνδέσμου για την παρουσία τους και έκανε μια σύντομη αναδρομή στα πεπραγμένα του προηγούμενου έτους. Στη συνέχεια, ο Αντιπρόεδρος κ. Γιώργος Φασιλής, αφού ευχαρίστησε τους χορηγούς της εκδήλωσης, προχώρησε στην απονομή των καθιερωμένων αναμνηστικών βραβείων στα παιδιά των μελών του Συνδέσμου, τα οποία εισήχθησαν σε ανώτατα/ερα εκπαιδευτικά ιδρύματα, ως εξής: Η Νικολέτα Αλούπη εγγονή της Αμαλίας Πραχαλιά-Παπαποστόλου στη Σχολή Οικονομικών του Εθνι-

κού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, ο Νεκτάριος Αλούπης εγγονός της Αμαλίας Πραχαλιά - Παπαποστόλου στο Τμήμα Τουριστικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πειραιά, ο Αναστάσιος Βαλιανάτος γιος της Αργυρώς Καρδάση στο Τμήμα Ηλεκτρολόγων-Μηχανικών του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής, η Μυρτώ Γιαμπουρά κόρη της Φούρης Γκολεμά στην Αρχιτεκτονική Σχολή του Α.Π.Θ., η Μαργαρίτα Καμπούρη-Κυρίτση κόρη της Δήμητρας Κυρίτση στη Σχολή Μηχανικών Πληροφορικής & Υπολογιστών του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής, η Ναταλία Φονταίν εγγονή του αείμνηστου Μιχάλη Παπαμιχαήλ, κόρη της Αννίτας Παπαμιχαήλ στο Τμήμα Ψυχολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Τέλος, στον αποφοιτήσαντα Ιάσωνα Λαδά του Αποστόλου από το Τμήμα Διοίκησης & Επιχειρήσεων του Παντείου Πανεπιστημίου και στην αποφοιτήσασα Κατερίνα Σπετσιώτη του Προκοπίου από το Τμήμα Ναυτιλιακών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πειραιά. Απονεμηθήκαν επίσης, από τον τ. πρύτανη του Ε.Κ.Π.Α. καθηγητή Θεόδωρο Π. Φορτσάκη, ειδικές εύφημες μνείες στους μαθητές Λάζαρο Ανδρ. Κρητι-

ερμιόνη 15

ermioni - teuxos 24.indd 15

09/04/2019 2:43 PM

Τα παιδιά που μας κάνουν υπερήφανους με την κα Μ. Τουτουντζή και τον κο Απόστολο Λαδά, πατέρα του Ιάσωνα.

Ο τ. πρύτανης του ΕΚΠΑ καθ. Θεόδωρος Φορτσάκης στην απονομή στους μαθητές και στις μαθήτριες του Γυμνασίου/Λυκείου Ερμιόνης.

Η αντιπρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών κας Άννα Μπενάκη τη στιγμή της βράβευσης της Ναταλίας Φονταίν.

κό, Νικόλαο Ευαγγ. Κωνσταντίνου και στις μαθήτριες Κωνσταντίνα Ανδρ. Κρητικού και Σωτηρία Γ. Βόντα του Γυμνασίου/Λυκείου Ερμιόνης για την δεύτερη θέση που κατέλαβαν στον Πανελλήνιο Διαγωνισμό Εκπαιδευτικής Ρομποτικής. Τέλος δόθηκε έπαινος στη Θεοδώρα Δημ. Αμπελά, μαθήτρια του Λυκείου Ερμιόνης, για τη διάκρισή της σε διαγωνισμό έκθεσης του Προγράμματος «EUROSCOLA» της Περιφέρειας Πελοποννήσου, από τον δήμαρχο Ερμιονίδας Δημήτριο Σφυρή. Τα βραβεία προσέφεραν, όπως κάθε χρόνο, τα Εκπαιδευτήρια «ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ - BIRDS» των κας Λέλας Γκάτσου-Αθηναίου και κου Θεοδώρου Κατσικάρου.

Ο δήμαρχος Ερμιόνης Δημήτριος Σφυρής απονέμει έπαινο στη Θεοδώρα Αμπελά.

16 ερμιόνη

ermioni - teuxos 24.indd 16

09/04/2019 2:43 PM

ΣΟΦΟΚΛΗΣ Γ. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ

Η Απονομή του «Βραβείου Αριστείας ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΓΚΑΤΣΟΣ»

Ο Γενικός Γραμματέας της Προεδρίας της Δημοκρατίας, πρέσβης ε.τ. Γιώργος Γεννηματάς, με τους δυο υποψηφίους, μετά την απονομή του «Βραβείου Αριστείας ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΓΚΑΤΣΟΣ». Αριστερά ο Μιχάλης Σπετσιώτης και δεξιά ο κάτοχος του Βραβείου, Ανδρέας Βογανάτσης.

Η κα Μαριάννα Βαρδινογιάννη απηύθυνε σύντομο χαιρετισμό.

Μετά τις ως άνω απονομές, ακολούθησε η απονομή του «Βραβείου Αριστείας ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΓΚΑΤΣΟΣ» την οποία πραγματοποίησε φέτος ο Γενικός Γραμματέας της Προεδρίας της Δημοκρατίας, πρέσβης ε.τ. Γιώργος Γεννηματάς, τον οποίο προσφώνησε ο Πρόεδρος του Συνδέσμου μας. Στη διαγωνιστική διαδικασία συμμετείχαν φέτος οι: Ανδρέας Βογανάτσης του Κοσμά, ο οποίος έλαβε μεταπτυχιακό δίπλωμα ειδίκευσης από το Πανεπιστήμιο Αιγαίου με βαθμό 8,27 και ο Μιχάλης Σπετσιώτης του Προκοπίου, ο οποίος έλαβε μεταπτυχιακό δίπλωμα ειδίκευσης από το Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών με βαθμό 7,33. Το «Βραβείο Αριστείας ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΓΚΑΤΣΟΣ» απενεμήθη στον Ανδρέα Βογανάτση του Κοσμά, ο οποίος συγκέντρωσε την υψηλότερη βαθμολογία. Στη συνέχεια, ο υποψήφιος Μιχάλης Σπετσιώτης ευχαρίστησε τον Ερμιονικό Σύνδεσμο και την εργοδότρια εταιρία MOTOR OIL η οποία χρηματοδότησε τις σπουδές του. Την εκδήλωση τίμησαν με την παρουσία τους η Αντιπρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών και πρώην Πρόεδρος της Βουλής, κα Άννα Ψαρούδα - Μπενάκη, ο βουλευτής επικρατείας και τ. πρύτανης του Ε.Κ.Π.Α. καθ. Θεόδωρος Φορτσάκης, η Πρέσβειρα Καλής Θελήσεως της UNESCO κα Μαριάννα Βαρδινογιάννη, η οποία απηύθυνε και σύντομο χαιρετισμό, ο Δήμαρχος Ερμιονίδας κος Δ. Σφυρής, η Πρόεδρος του Ν.Π.Κ.Π.Α.Π.Π. του Δήμου Ερμιονίδας κα Κ. Μήτσου, ο Πρόεδρος της Δημοτικής Κοινότητας Κρανιδίου, Περιφερειακοί και Δημοτικοί Σύμβουλοι, η Πρόεδρος του «Πειραϊκού Συνδέσμου», ο Πρόεδρος της «Ένωσης Σπετσιωτών», ο επικεφαλής της Χορευτικής Ομάδας Ερμιόνης και όπως κάθε χρόνο, πολλά μέλη και φίλοι του «Ερμιονικού Συνδέσμου» με τις οικογένειές τους.

Φωτογραφίες: Σταμάτης Δαμαλίτης

ερμιόνη 17 ermioni - teuxos 24.indd 17

09/04/2019 2:43 PM

ΓΙΑΝΝΗΣ Μ. ΣΠΕΤΣΙΩΤΗΣ

Γιάννης Αδριανού Μήτσας Μαρτυρίες και αναφορές περί του ηρωικού του θανάτου Η ημερομηνία και ο τόπος θανάτου του καπετάν Γιάννη Μήτσα του Καστρίτη πολύ δύσκολα μπορούν να προσδιοριστούν με απόλυτη σαφήνεια και ορθότητα. Τα δημοσιεύματα των πρωτογενών πηγών από αυτόπτες μάρτυρες της Επανάστασης του 1821, οι απόψεις των μετέπειτα ιστορικών καθώς και κάποια άλλα ενδιαφέροντα στοιχεία, τα οποία προέκυψαν από τις έρευνές μας, παρέχουν διαφορετική πληροφόρηση για το γεγονός αυτό. Το σίγουρο πάντως είναι πως ο Γ.Μ. έφυγε από την Ερμιόνη με διαταγή του Κολοκοτρώνη, με τη λήξη της Γ΄ Εθνοσυνέλευσης και αφού «η επί της Δημοσίας Οικονομίας επιτροπή» τακτοποίησε σχετικές εκκρεμότητές του. Είχε ζητήσει, καθώς λέγεται, τη βοήθεια του Γέρου του Μοριά ο Καραϊσκάκης, για να αντιμετωπίσει τα στρατεύματα του Κιουταχή, που είχαν εισβάλλει στην Αττική. Ο Κολοκοτρώνης του απάντησε: «Αδελφέ, σου στέλνω τα σαΐνια του Μωριά», εννοώντας τους ηρωικότερους οπλαρχηγούς, μεταξύ των οποίων ήσαν και οι Μητσαίοι. Μάλιστα οι ίδιοι συγκέντρωσαν παλληκάρια από την περιοχή Κρανιδιώτες, Διδυμιώτες, Ποριώτες και Ερμιονίτες, τους εξόπλισαν και Το έτος γέννησης του Γιάννη Μήτσα που βλέπουμε ήρθαν και ενώθηκαν με τα στρατεύματα του Καραστην προσωπογραφία του δεν είναι το ακριβές. ϊσκάκη. Με δεδομένη την ηλικία του κατά το έτος θανάτου του Ο στρατηγός Ιωάννης (Γενναίος) Θ. Κολοκοο Γιάννης Μήτσας γεννήθηκε το 1794. τρώνης, γιος του Γέρου του Μοριά, στα «Ελληνικά Υπομνήματα ήτοι Επιστολαί και διάφορα έγγραφα αφορώντα την Ελληνικήν Επανάστασιν, Αθήνησι 1856», δυο φορές κάνει λόγο για τα γεγονότα θανάτου του Γιάννη Μήτσα. Στην πρώτη (σελ.433) ο ίδιος γράφει: «Το κακόν όμως είναι ότι οι Πελοποννήσιοι με τους Ρουμελιώτες έπεσαν σε άμιλλαν, και αυτή επροξένησεν τον θάνατον των μακαριτών κ. Γιάννη Καστρίτ(ι) και Μιλιόνη Στεμνιτζιώτη οίτινες εφονεύθησαν προχθές το βράδυ (27 Μαρτίου) πεσόντες εις ένα εχθρικό ταμπούρι». Τη 1η Απριλίου 1827 εκ του στρατοπέδου των Αθηνών Στη δεύτερη (σελ. 439) στο ίδιο βιβλίο ο Θ. Ρηγόπουλος αναφέρει: «Το βράδυ ηθέλησεν ο Γενναίος να κάμη σιαρσιμά εις το ταμπούρι των εχθρών το πλησίον του ιδικού μας κατά τον κάμπον και τόσον τους επροχωρήθη, ώστε κατήντησε μπούκα με μπούκα· εκεί εσκοτώθη ο κ. Γιάννης Καστρίτης και ο Πυλιόνης, ελαβώθη και ο Φώτης ο Δημητζανίτης ολίγον· πόσον μας ελύπησεν αυτό το συμβάν, είναι απερίγραπτον· αυτοί οι άνθρωποι εχάθησαν του κακού από την τόλμην του Γενναίου, όστις ήτο πλέον εμπρός από αυτούς όπου εφονεύθησαν» 29 Μαρτίου 1827 εκ του στρατοπέδου της Αττικής

18 ερμιόνη ermioni - teuxos 24.indd 18

09/04/2019 2:43 PM

ΓΙΑΝΝΗΣ Μ. ΣΠΕΤΣΙΩΤΗΣ Στην ιστορική ΝΖ΄ (57η) συνεδρίαση της Βουλής της 24ης Απριλίου 1858 ο βουλευτής Ερμιονίδας Ανδρέας Ζέρβας1 αναφερόμενος στο νομοσχέδιο για τις συντάξεις «των χηρών και της προικίσεως των ορφανών του αγώνος» είπε: «Δεν βλέπει (στα ονόματα) ουδέ τον τελευταίον ήρωα του αγώνος τον γίγαντα εκείνον Ιωάννην Μήτσαν, τον αδελφόν του συνάδελφου μου βουλευτού, όστις επικεφαλής των συμπολιτών αυτού αριστεύων ερράντισε τον Πειραιά με το αίμα του…». Ο Μιχαήλ Οικονόμου από τη Δημητσάνα, γραμματέας του Κολοκοτρώνη, στο βιβλίο του «Ιστορικά της Ελληνικής Παλιγγενεσίας, εν Αθήναις 1873» (σελ. 718) υποστηρίζει: «Εγκαρδιωθέντες δε οι Έλληνες εκ της άνω ρηθείσης νίκης των απεπειράθησαν επανειλημμένως από της 17ης μέχρι της 20ης Μαρτίου να προσβάλωσι τους εν δεξιοις αυτών κατά τον Πειραιά εχθρούς, αλλ’ ατυχώς μη κατορθώσαντες τίποτε και εν τούτοις συχνά ακροβολιζόμενοι και πολλάς τινάς ζημίας παθόντες… Την Εην της προς του τότε Πάσχα Μεγάλης Εβδομάδος εφονεύθησαν οι υπό τον Γενναίον οπλαρχηγοί, ο εξ Ερμιόνης Ιωάννης Μήτσας και ο εκ Στεμνίτσης Μηλιώνης, εις τα μεταξύ Πειραιώς και Κερατσινίου Ταμπούρια του Μπιν-Βασιά(ί) ρι επιπεσόντες νυκτός να κυριεύσουν και κυριεύσαντες το μεγαλύτερον…». Ο Σπυρίδων Τρικούπης στο έργο του «Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως», εν Αθήναις,1888, Κεφ. ΞΖ σελ.132 γράφει: «Οι δε Τούρκοι ιδόντες την επαύριον το ανεγερθέν οχύρωμα και νοήσαντες τον σκοπόν επεχείρησαν την επιούσαν νύχτα ν’ ανεγείρωσι και ούτοι άλλο πλησίον αυτού. Εφώρμησαν οι Έλληνες, ίνα τους εμποδίσωσιν, αλλ’ απέτυχαν και έπαθαν, φονευθέντων τριών και πληγωθέντων πολλών. Μετά την αποτυχίαν ταύτην, επεχείρησαν να ανεγείρωσιν άλλο δια νυκτός πλησίον του Τουρκικού· αλλά φονευθέντος ενός… επανήλθαν εις το στρατόπεδον άπρακτοι. Εφονεύθησαν δε κατά τον ακροβολισμόν εκείνης της νυκτός ο οπλαρχηγός της Ερμιόνης Μήτσας και ο εκ Στεμνίτσης Μηλιώνης…». Ο Διονύσιος Κόκκινος στο σύγγραμμά του «Η Ελληνική Επανάστασις», στο κεφάλαιο «Ο θάνατος του Καραϊσκάκη και η παρά τον Ανάλατον συντριβή» διατείνεται ότι κατά τη νύχτα της 23ης προς 24η Απριλίου ο Ιωάννης Μήτσας και ο Χριστόδουλος Μέξης με το εκστρατευτικό τους σώμα που το αποτελούσαν Κρανιδιώτες και Ποριώτες αγωνιστές αφού «επεβιβάσθησαν» στα πλοία «απεβιβάσθησαν εις τους τρεις Πύργους2 κατά τον βαθύν όρθρον» και τοποθετήθηκαν «πλησίον της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου παρά την παραλίαν». Συνεχίζοντας περιγράφει ολοζώντανα την έναρξη και την εξέλιξη εκείνης της μάχης, η οποία δόθηκε στην περιοχή του Ανάλατου,3 όπου εισβολείς (Τούρκοι) και αμυνόμενοι κατασφάζονταν μεταξύ τους. «Οι πεσόντες κατά την μάχην αυτήν Έλληνες υπερέβησαν τους χιλίους». Μεταξύ αυτών ήταν και ο Γιάννης Μήτσας καθώς και άλλοι ικανότατοι αρχηγοί σωμάτων. Όταν μετά τις μάχες τεσσάρων ημερών μετρήθηκαν οι εναπομείναντες των Ελληνικών στρατευμάτων στο Φάληρο στις 27 Απριλίου, οι απώλειες των Ελλήνων ήσαν τραγικές. «Μόλις ανήρχοντο εις τρεις χιλιάδας πεντακοσίους άνδρας μόνοι αυτοί απομείναντες εκ του προ τετραημέρου λαμπρού εκ δέκα χιλιάδων στρατού». Η παρά τον Ανάλατο μάχη έκρινε οριστικώς όχι μόνον «την τύχην των πολιορκουμένων εις την Ακρόπολιν αλλά και τον κατά την Στερεάν Ελληνικόν αγώνα». Ο Χρίστος Στασινόπουλος στο «Λεξικό της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821», Αθήναι α.χ. ισχυρίζεται ότι ο Γιάννης Μήτσας δείχνοντας σπάνια παλληκαριά «σ’ ένα επικίνδυνο γιουρούσι πήδηξε μαζί με άλλους έξη μονάχα Έλληνες μέσα στο εχθρικό ταμπούρι και σκοτώθηκε στον Πειραιά, τη νύχτα στις 17 προς 18 Μαρτίου 1827».

1. Ο δεύτερος βουλευτής Ερμιονίδας ήταν ο Σταμάτης Μήτσας.

2. Οι τρεις Πύργοι ήταν παραλιακή τοποθεσία του Σαρωνικού στο Παλαιό Φάληρο. Οι πύργοι ήσαν πολύ παλιοί και χρησίμευαν ως παρατηρητήρια στη λεωφόρο Συγγρού. Εκεί έφτασαν, ξημερώνοντας η 24η Απριλίου, 2.500 Έλληνες με σκοπό να προχωρήσουν προς την πολιορκημένη από τον Κιουταχή Ακρόπολη.

3. Ο Ανάλατος είναι τοποθεσία πλησίον του Αγίου Σώστη στη λεωφόρο Συγγρού. Σήμερα υπάρχει μεγάλη πλατεία «Μάχης Αναλάτου» στη συμβολή των λεωφόρων Λαγουμιτζή, Ηλία Ηλιού και Μάχης Αναλάτου..

ερμιόνη 19 ermioni - teuxos 24.indd 19

09/04/2019 2:43 PM

ΓΙΑΝΝΗΣ Μ. ΣΠΕΤΣΙΩΤΗΣ Συγγραφείς που ασχολήθηκαν με την τοπική ιστορία και αναφέρθηκαν στον θάνατο του Γιάννη Μήτσα (κατά χρονολογική σειρά) μνημονεύουν τα εξής: Ο Γ. Π. Παρασκευόπουλος, με κρανιδιώτικη καταγωγή πρώην βουλευτής, στον Πανηγυρικό Λόγο που εκφώνησε κατά τον εορτασμό της εκατονταετηρίδος στο Κρανίδι (εφημ. Αργολική, 5 Οκτωβρίου 1930, αριθ.φύλ.4) είχε πει: «εκεί προ του Φαλήρου αφού επολέμησε μπούκα με μπούκα… πίπτει, νεκρός κάτω από το ταμπούρι του ο ήρως Γιάννης Μήτσας τρεις της ημέρας προ του θανάτου του Καραϊσκάκη την 27η Απριλίου 1827». Όμως είναι γνωστό πως ο Καραϊσκάκης σκοτώθηκε την ημέρα της ονομαστικής του γιορτής (23 Απριλίου 1827). Στη συνέχεια ο Γ. Π. Π. μάς μεταφέρει τη γνωστή συνομιλία που είχε ο Καραϊσκάκης με τον Σταμάτη Μήτσα, όταν συναντήθηκαν με πρωτοβουλία του Αρχιστρατήρου, μετά τον θάνατο του Γιάννη Μήτσα! Ο Ερμιονίτης Βουλευτής Ιωάννης Ηρ. Μάλλωσης στο βιβλίο του «Η εν Ερμιόνη Γ΄ Εθνοσυνέλευσις, Αθήναι,1930» (σελ.22) γράφει: «Μπιστικός ο Θεοδωράκης Μάλλωσης (παππούς του συγγραφέα) του Ερμιονίτη πολεμάρχου ήρωος Καπετάν Γιάννη Μήτσα, ενδόξως πεσόντος εις Ν. Φαλήρω μετά του Καραϊσκάκη…», ενώ στη σελ. 26 αναφέρει: «Μετά την λήξιν των εργασιών της Εθνοσυνελεύσεως έδραμεν (ο Γ.Μ.) εις Αττικήν και ετέθη υπό τας διαταγάς του Καραϊσκάκη. Κατά την ατυχή μάχη του Νέου Φαλήρου εύρε μετά του αρχηγού του ένδοξον θάνατον και περιεβλήθη τον στέφανον της Αθανασίας». Ο Μιχαήλ Α. Παπαβασιλείου στη μελέτη του «Οι Μητσαίοι», Αθήναι, 1972 (σελ.17), γράφει: «Λίγες μέρες πριν απ’ τον ηρωικό του Καραϊσκάκη θάνατο, δηλαδή στις 27 του Μάρτη του 1827, έπεσε ο δοξασμένος μας ήρωας πάνω στα 33 του χρόνια». Στη συνέχεια (σελ.20) αναφέρει πως ο Γιάννης Μήτσας έπεσε στο συγκρότημα ταμπουριών του Μπιν Βασίρι ανάμεσα Κερατσίνι και Πειραιά, ενώ κάνει λόγο και για τη συνάντηση του Καραϊσκάκη με τον Σταμάτη Μήτσα και τα κολακευτικά λόγια του Αρχιστράτηγου προς αυτόν. Ο Προκόπιος Τσιμάνης στο έργο του «Μνήμες Ερμιονίδος», Αθήναι, 1975 σελ. 354, υποστηρίζει πως ο Γ.Μ. «εφονεύθη εις ηλικίαν 33 ετών κάτω από το ταμπούρι του εις την μάχην της Καλλιρρόης (γύρω από το κάστρο της Ακροπόλεως) την 27 Απριλίου 1827». Όμως και αυτός αναφέρει ότι μετά τον φόνο του Γ.Μ. ο Καραϊσκάκης έσπευσε να συλλυπηθεί τον Σταμάτη και να δείξει τον θαυμασμό του μπροστά στους Σουλιώτες, που τον είχαν ακολουθήσει. Η Γιόνα Μικέ Παϊδούση-Παπαντωνίου στο βιβλίο της «Η Ερμιόνη ανά τους αιώνες», Αθήνα 1996 (σελ. 441), αναφέρει ότι «στην ατυχή μάχη του Νέου Φαλήρου βρήκε ένδοξο θάνατο (ο Γ.Μ. μαχόμενος) στο πλευρό του αρχηγού του». Ο Γεώργιος Μ. Βουτσίνος στο πόνημά του «Μητρώον Ερμιονέων Αγωνιστών», Αθήνα 2005 (σελ.48), σημειώνει ότι «στις 24 Μαρτίου 1827 έπεΗ τρίτοξη γέφυρα του Όθωνα σώζεται μέχρι σήμερα σε ηρωικά μαχόμενος σε ηλικία 33 ετών κατά την δικάτω από τη διασταύρωση Καλλιρόηςκαι Βουλιαγμένης άρκεια νυκτερινής αντεπιθέσεως για την ανακατάλη(αρχείο Χ. Γιακουμή) ψη απωλεσθείσας θέσεως από πλευράς Ελλήνων στο συγκρότημα ταμπουρίων του Μπιν-Βασίρι ανάμεσα στο Κερατσίνι και τον Πειραιά». Ο Γιάννης Ησαΐας στο βιβλίο του «Ιστορικές Σελίδες του Δήμου Ερμιόνης», Αθήνα 2005 (σελ.131), αναφερόμενος στη μεγάλη προσφορά των Μητσαίων προς την πατρίδα λέγει ότι ο Γ.Μ. έπεσε στη μάχη της Καλλιρρόης (27 Μαρτίου 1827) χτυπημένος από εχθρικό βόλι, σε ηλικία 33 χρόνων. Ο αείμνηστος Απόστολος Θ. Γκάτσος στην ομιλία του που έγινε στις 30 Μαΐου 1982 με αφορμή τα εγκαίνια του Κοινοτικού Καταστήματος Ερμιόνης και τα αποκαλυπτήρια των προτομών των Μητσαίων είχε πει:

20 ερμιόνη ermioni - teuxos 24.indd 20

09/04/2019 2:43 PM

ΓΙΑΝΝΗΣ Μ. ΣΠΕΤΣΙΩΤΗΣ «Ήταν Κυριακή 24 Απριλίου. Οι Τούρκοι από το λόφο του Φιλοπάππου τον οποίο κατείχαν παρακολουθούσαν όλη την κίνησιν των Ελληνικών σωμάτων που μερικά από αυτά είχαν πλησιάσει πολύ τις θέσεις τους οχυρωμένοι στη θέση Ανάλατος (ή Καλλιρρόη) στην περιοχή του σημερινού Αγ. Σώστη. Ο Κιουταχής ενισχυμένος και από νέες δυνάμεις διατάζει γενική επίθεση πεζών και ιππέων κατά των Ελληνικών θέσεων κι έτσι, όπως λένε οι ιστορικοί, διεξάγεται η πιο φονική και η πιο καταστρεπτική για τους Έλληνες, μάχη του Φαλήρου, στις 24 Απριλίου 1827. Σ’ αυτήν έπεσαν γενναία μαχόμενοι πολλοί και επίλεκτοι οπλαρχηγοί. Στη μάχη αυτή σκοτώθηκε κι ο καπετάν Γιάννης Μήτσας ο Καστρίτης σε ηλικία 33 ετών. Ο Καπετάν Σταμάτης ο αδερφός του επέζησε της μάχης». Ο ποιητής Αχιλλεύς Παράσχος στο ποίημά του «Οι νεκροί του Φαλήρου», βλέποντας μπροστά του ακίνητους τους πεθαμένους εκείνης της μάχης, μνημονεύει και τον Γιάννη Μήτσα «που σκέπασε προχθές το μαύρο χώμα». Τέλος, ο λογοτέχνης Δημήτριος Γατόπουλος στο έργο του «Τα 100 Ελληνικά χρόνια» στο κεφάλαιο «Φαληρική Άνοιξις του 1827» αναφέρει: «Η Αττική γη εποτίσθη με το άφθονο αίμα των «αδελφών» και το δραματικό αυτό ράντισμα του ανθισμένου κάμπου που ήρχισε, κατά την κρίσιμον εκείνην περίοδο του Αγώνος, με τον ηρωϊκόν θάνατον του Κρανιδιώτου; Αρχηγού Γιάννη Μήτσα, συνεπληρώθη με την αυτοθυσίαν του Αετού της Ρούμελης και το έπος του Γιαννάκη Νοταρά». Παραθέσαμε έναν μεγάλο αριθμό δημοσιευμάτων που αναφέρονται στον θάνατο του Γιάννη Μήτσα. Εύκολα διαπιστώνουμε πως δεν συμφωνούν μεταξύ τους, ούτε στην ημερομηνία του θανάτου, ούτε στον τόπο, ούτε και στα όσα συνέβησαν εκείνες τις ώρες. Το σίγουρο ωστόσο είναι πως ο Γ.Μ. έπεσε στην «Αττική γη» μαχόμενος «μετά του αδελφού του παρά τω Καραϊσκάκη», όπως αναφέρει και ο Νικόλαος Γ. Πολίτης στον «Επιτάφιον Αποχαιρετισμόν εις τον Συνταγματάρχην Σταμάτιον Μήτσαν». Αλλά και οι δυο «οικογενειακές μαρτυρίες» που παραθέτουμε στη συνέχεια, δεν μας βοηθούν στο να δώσουμε ακριβή και σαφή απάντηση στο ερώτημά μας. Σε χειρόγραφο σημείωμα με ημερομηνία Αθήνα, 17 Ιουνίου 1865 που βρέθηκε στα Γ.Α.Κ., του οποίου το πρωτότυπο φυλάσσεται στα αρχεία της Εθνικής Βιβλιοθήκης, και αφορά τις αποζημιώσεις των πεσόντων αγωνιστών σημειώνονται τα εξής: «Δια σημειώματος επί τω εξωφύλλω των φακέλλων εγκρίνεται η αναφορά αυτή του Σταμάτη Μήτσα, βεβαιούντα ότι ο Ιωάννης Μήτσας ήταν οπλαρχηγός της Ερμιόνης και έπειτα έπεσε μαχόμενος πέριξ των Αθηνών». Αυτό άλλωστε δικαιολογείται, γιατί όπως και άλλοτε έχουμε γράψει, η οδός Μητσαίων βρίσκεται κάτω από τον λόφο της Ακρόπολης (ο πρώτος δρόμος δυτικά του Μουσείου). Ο Σταμάτης Αντωνίου Μήτσας, εγγονός του καπετάν Σταμάτη, ονόμασε Καλλιρρόη την πρώτη από τα πέντε του κορίτσια, τιμώντας έτσι τον ήρωα παππού του που έπεσε(;) στην ομώνυμη μάχη. Προσωπικά, πιστεύω, πως ο Γ.Μ. έπεσε στην «Αττική γη» στα τέλη του Μάρτη, με πιθανότερη ημερομηνία την 27η Μαρτίου και πάντως νωρίτερα από τον Γ. Καραϊσκάκη.

ερμιόνη 21 ermioni - teuxos 24.indd 21

09/04/2019 2:43 PM

ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΓΓ. ΗΣΑΪΑΣ

Το Φράγκικο πριγκιπάτο της Πελοποννήσου (τιμάριο Άργους, Ναυπλίου, Θερμησίας 13ος-14ος αιώνας)

Α' Τμήμα - Ενότητα Πελοπόννησος, Αχαΐα και Μορέας είναι τα τρία ονόματα, που προσδιορίζουν τη γεωγραφική περιοχή, στην οποίο ιδρύθηκε το νέο Φράγκικο κράτος τον 13ο αιώνα. Είναι γεγονός ότι οι Βυζαντινοί συγγραφείς χρησιμοποιούσαν έως τον 15ο αιώνα το τοπωνύμιο Πελοπόννησος, ενώ οι Φράγκοι υιοθέτησαν τα ονόματα «Αχαΐα» και «Μορέας». Το πρώτο είχε εκκλησιαστική προέλευση, γιατί στη ρωμαϊκή εποχή ήταν provincia, δηλ. επαρχία εκκλησιαστική με Μητρόπολη την Πάτρα. Ο εκκλησιαστικός όρος provincia εγκαταλείφθηκε γρήγορα και το κράτος του Γοδεφρείδου Βιλεαρδουίνου (ενός από τους ηγέτες της Δ΄ Σταυροφορίας) ονομάστηκε «principatus Achaie». Συνάμα, ως επίσημη παρέμεινε στη Λατινική η ονομασία Αχαΐα, ενώ στην καθομιλουμένη επικράτησε το όνομα Μορέας και οι διάδοχοι του Βιλεαρδουίνου διατήρησαν τον τίτλο στα γαλλικά «de la Moree».1 Η φράγκικη ηγεμονία της Αχαΐας συμπεριελάμβανε το μεγαλύτερο μέρος της Πελοποννήσου, εκτός από τις περιοχές του Άργους, του Ναυπλίου, και Θερμησίας, που είχε σφετεριστεί ο Λέοντας ο Σγουρός,2 βυζαντινός άρχοντας του Ναυπλίου - Θερμησίας στις αρχές του 13ου αιώνα, ως κληρονομιά από τον πατέρα του Θεόδωρο. Μάλιστα από το 1201, που επαναστάτησε ενάντια κατά του αυτοκράτορα Αλεξίου Γ’, και έως το 1208 έλεγχε επιπλέον και τις περιοχές Κορίνθου, Αττικής και Βοιωτίας, που στη συνέχεια περιήλθαν στους Φράγκους της Δ’ Σταυροφορίας. Εκτός των άλλων ο Λέοντας έλαβε σκληρά μέτρα κατά του Ορθοδόξου κλήρου, που αντέδρασε σθεναρά στις αυθαίρετες ηγεμονικές επιδιώξεις του. Στη συνέχεια, το 1204 οι Φράγκοι έκαναν τη Δ’ Σταυροφορία και τον ελλαδικό χώρο ανέλαβε να καταλάβει ο Βονιφάτιος Μομφερατικός επί κεφαλής μεγάλης στρατιάς.3 Την εποχή εκείνη η εδαφική ενότητα του Βυζαντίου ήταν κατακερματισμένη και είχαν αποσπαστεί πολλές περιοχές από την κεντρική εξουσία, με απο-

τέλεσμα τη δημιουργία «κακοδαιμόνων τυραννίδων» σύμφωνα με τον Νικήτα Χωνιάτη ή Ακομινάτο (ιστορικό και υψηλόβαθμο αξιωματούχο του Βυζαντινού κράτους).Οι τοπικοί άρχοντες ήταν έτοιμοι να συνεργαστούν με τον κατακτητή και για τούτο ο Βονιφάτιος Μομφερατικός προχώρησε στο κατακτητικό του έργο ευκολότερα. Ο Γοδεφρείδος Βιλεαρδουίνος, ένας από τους ηγέτες της Σταυροφορίας στο στρατόπεδο του Μομφερατικού, συνάντησε τον Γουλιέλμο Σαμπλίτη (άλλον δυναμικό ηγέτη) και ως υποτελείς του Βονιφατίου ένωσαν τις δυνάμεις τους και κατέλαβαν την Πελοπόννησο. Μέσα σ’ αυτή την αναστάτωση για τη φραγκική επικυριαρχία στην Πελοπόννησο η μοναδική αντίσταση που εκδηλώθηκε εναντίον των Λατίνων ήταν του σφετεριστή βυζαντινού άρχοντα του Ναυπλίου-Άργους – Θερμησίας, Λέοντα Σγουρού, που είχε αποσπάσει από την κρατική εξουσία την περιοχή της βορειοανατολικής Πελοποννήσου, Βοιωτίας και κεντρικής Εύβοιας. Ο Σγουρός αρχικά αντιμετώπισε τον δυτικό στρατό στις Θερμοπύλες και αργότερα υποχωρώντας κατέφυγε στον Ακροκόρινθο. Από εκεί γκρεμίστηκε έφιππος, «ίνα γαρ μη δούλειον ήμαρ ίδηι» (για να μην αντικρύσει την υποδούλωση), όπως αναφέρει τον 15ο αι. ο Μητροπολίτης Μονεμβασίας στον Πατριάρχη.4 Μετά την κατάληψη της Πελοποννήσου από τους Φράγκους και την ανάληψη της ηγεμονίας της Αχαΐας υπό τον Γουλιέλμο Σαμπλίτη, κάποια στιγμή κατά τρόπο ιδιάζοντα εμφανίστηκε ως ρυθμιστής των πραγμάτων και κυρίαρχος «κατακτητικώ δικαίωι» ο Βιλεαρδουίνος, αφού πρώτα απεβίωσε ο Σαμπλίτης, εξασφαλίζοντας τη σταθερότητα της θέσης του στο κρατίδιο από τη Λατινική αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης. Ο ίδιος κατάφερε να λυγίσει την αντίσταση του Λέοντα Σγουρού και το 1210 κατέλαβε την Κόρινθο και 1212 το Ναύπλιο και τη γύρω περιοχή του μέχρι την Θερμησία (Ερμιονίδα). Στη συνέχεια προχώ-

1. Ιστορία του Ελλ. Έθνους, τ.Θ, σελ.248.

2. Ησαΐα Ιωάννη, «Ιστορικές σελίδες του Δήμου Ερμιόνης κ.λπ.», σελ.82-85 3. Ιστορία του Ελλ. Έθνους, τ.Θ, σελ.248.

4. Ιστορία του Ελλ. Έθνους, τ.Θ, σελ.248.

22 ερμιόνη ermioni - teuxos 24.indd 22

09/04/2019 2:43 PM

ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΓΓ. ΗΣΑΪΑΣ ρησε παράλληλα στην τακτοποίηση των διαφορών του με τη Βενετία και το 1209 με τη συνθήκη της Σαπιέντζας αναγνώρισε το δικαίωμα των Βενετών να εμπορεύονται ελεύθερα στην Πελοπόννησο και να διατηρούν εκκλησίες και αποθήκες σε διάφορα λιμάνια. Στη συνέχεια ο Βιλεαρδουίνος παρεχώρησε στον «μέγα κύρη (ηγεμόνα του φράγκικου δουκάτου) των Αθηνών Όθωνα ντε λα Ρος» ως τιμάρια το Άργος, το Ναύπλιο και τη Θερμησία (Ερμιονίδα) για τις στρατιωτικές υπηρεσίες του στον κατακτητικό αγώνα των Φράγκων, με τη μορφή ετήσιας επιχορήγησης τετρακοσίων υπέρπυρων (βυζαντινό χρυσό νόμισμα)6 Από τότε, το Άργος, το Ναύπλιο, το Κυβέρι, το Θερμήσιον (Ερμιονίδα)και η Τροιζήνα (Δαμαλάς) ανήκαν στους Δούκες των Αθηνών De la Roche, που διώριζαν βαρώνους στις περιοχές αυτές από τα μέλη της οικογενείας τους.7 Συνάμα, γίνεται κατανοητό ότι όλη η περιοχή της Ερμιονίδας ονομαζόταν Θερμήσιον, λόγω της σημαντικής αλυκής που υπήρχε στην περιοχή και αποτελούσε πηγή πλούτου, ενώ πάνω απ΄ αυτήν βρισκόταν το σπουδαίο κάστρο της Θερμησίας. Για τούτο κατέστη αναγκαία η οχύρωση της περιοχής με τις επισκευαστικές επεμβάσεις του Κάστρου και του οχυρωματικού περιτειχίσματος στη χερσόνησο Μπίστι Ερμιόνης, με την προσθήκη του δυτικού τείχους στο σημείο που βρίσκεται σήμερα το παρεκκλήσι του Αγίου Νικολάου.8 Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι το 1245 κτίστηκε στη θέση Πικροδάφνη, σε μικρή απόσταση Β.Δ. της Μονής των Αγίων Αναργύρων Ερμιόνης ο βυζαντινός σταυρεπίστεγος ναός της Αγία Τριάδας από τον άρχοντα Ερμιόνης-Θερμησίας Μανουήλ Μουρμουρά, της συζύγου και των τέκνων τους. Ο κτήτορας ανήκε πιθανότατα στο βυζαντινό αρχοντολόι, που ενσωματώθηκε στη φεουδαρχική κοινωνία και ιεραρχία.9 Την ίδια περίοδο, το έτος 1288 εμφανίστηκε ο προνοιάριος βυζαντινός αξιωματούχος Θεόδωρος Νομικόπουλος, όπου παραλαμβάνει, για να κατέχει πάντα και να νέμεται το γειτονικό χωριό Κρανίδιον με τα αγροτικά εισοδήματα, όπως ακριβώς αναφέρεται στο χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β’ Παλαιολόγου. Είναι γνωστό ότι κατά την πρώτη περίοδο της Φραγκοκρατίας η Χώρα γενικότερα και η Ερμιονίδα ειδικότερα βρισκόταν σε κατάστα-

ση ακμής οικονομικά και πολιτιστικά, ενώ η παρακμή άρχισε μετά τον θάνατο του Γουλιέλμου Βιλεαρδουίνου.10 Είναι γεγονός, εκτός των άλλων, ότι το Ναύπλιο αποστασιοποιήθηκε και απέκρουσε στρατιωτικά τους Καταλανούς, όταν εκείνοι το 1311 κατέλαβαν το Δουκάτο των Αθηνών και διεκδίκησαν ανεπιτυχώς τα φεουδαρχικά δικαιώματα τους στην αρχοντία Ναυπλίου, και έτσι απέφυγαν οι κάτοικοι την καταπιεστική και αφόρητη Καταλανική δεσποτεία. Τελικά, ανέλαβε άρχοντας Ναυπλίου-Άργους και Θερμησίας ο Ουάλτερος Β’ Βριέννιος, κοντινός συγγενής του τελευταίου Φράγκου δούκα των Αθηνών από το 1311 έως το 1356, έχοντας τοποθετήσει ως διοικητή τον Γωτιέρο de Fourcherolles.11 Είναι γνωστό ότι ο προαναφερόμενος άρχοντας Ουάλτερος Β’, πριν αποθάνει, σημείωσε

Το κάστρο της Θερμησίας

προσθετικά στη διαθήκη του πως χαρίζει σε όλους τους στρατιωτικούς και πολιτικούς υπαλλήλους του «τους επιτετραμμένους την διοίκησιν των κτήσεων του Άργους, Ναυπλίου, Κυβερίου, Θερμησίου κ.λπ. ενός μηνός μισθοδοσίαν».12 Εκτός των άλλων, το φράγκικο πριγκιπάτο της Πελοποννήσου με έδρα την Ανδραβίδα χωρίστηκε σε δώδεκα βαρωνίες με επικεφαλής ένα φεουδάρχη, υποτελή στον ηγεμόνα , εκτός από τη βορειοανατολική περιοχή (Αργολίδας) στο τιμάριο Άργους και Ναυπλίας.13 Επιπροσθέτως, από τα μέσα του 14ου αιώνα (1348) η Πελοπόννησος

5. Ιστορία του Ελλ. Έθνους, τ.Θ, σελ. 238-240.

6. Βέη Νίκου, «Εγκυκλοπαίδεια Ελευθερουδάκη», τ. 5ος, σελ. 298, στο λήμμα Ελλάς.

7. Λαμπρυνίδου Μιχαήλ, «Η Ναυπλία», σελ. 47 , σημ.1.

8. Παπανδρέου Γ., «Εγκυκλοπαίδεια Ελευθερουδάκη», Τ. 6ος, Θερμησία, σελ. 503.

9. Γ. Σωτηρίου, «Η Αγία Τριάς», Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, τ.Γ’, 1926, σελ. 193-205.

10 . Ησαΐα Ιωάννη, «Η ιστορία του Κρανιδίου και των Κοινοτήτων Πορτοχελίου, Διδύμων, Φούρνων, Κοιλάδας», σελ. 109 -116, Έκδοση Δήμου Ερμιονίδας, 2013.

11. Λαμπρυνίδου Μιχαήλ, «Η Ναυπλία», σελ. 47.

12. Λαμπρυνίδου Μιχαήλ, «Η Ναυπλία», σελ. 48.

13. Ιστορία του Ελλ. Έθνους, τ.Θ, σελ.251-252.

ερμιόνη 23 ermioni - teuxos 24.indd 23

09/04/2019 2:43 PM

ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΓΓ. ΗΣΑΪΑΣ ειδικά μετατράπηκε πολιτικά στο βυζαντινό Δεσποτάτο του Μυστρά, με εξαίρεση τις περιοχές Άργους, Ναυπλίου και Θερμησίας (Ερμιονίδας), ενώ από το 1383 οι Βενετοί είχαν οικειοποιηθεί με πλάγιους τρόπους την αργολική χερσόνησο. 14 Πρώτος Δεσπότης ήταν ο Μανουήλ Καντακουζηνός, ενώ κατά τον 14ο αιώνα οι βυζαντινοί κυρίαρχοι του οίκου των Καντακουζηνών αρχικά και στη συνέχεια η δυναστεία των Παλαιολόγων αντιμετώπισαν τις εισβολές των Αρβανιτών και Τουρκομάνων μέχρι την κατάκτηση το 1461 από του Οθωμανούς, εκτός από τις βενετοκρατούμενες περιοχές, Άργους, Ναυπλίου, Θερμησίας (Ερμιονίδας), Μεθώνης και Κορώνης. 15 Το βυζαντινό αρχοντολόι της Πελοποννήσου αναγκάστηκε, για να διατηρήσει τα προνόμιά του να κάνει «συμβίβασιν» με τους Φράγκους. Η τάξη των αρχόντων προσέφερε στρατιωτικές υπηρεσίες και όρκους πίστεως με τους Φράγκους κατακτητές, και ενσωματώθηκαν στους κόλπους της φεουδαρχικής ιεραρχίας και κοινωνίας, ως άρχοντες “de jure”(εκ του δικαίου) και όχι “de facto”(εκ των πραγμάτων). Συχνά συνεταιρίζονταν με τους Φράγκους και μοίραζαν τα εισοδήματα ορισμένων περιοχών. O υπόλοιπος πληθυσμός αποτελούσε τις τάξεις των παροίκων ή βιλλάνων(δούλων), που είχαν γίνει υποτελείς των κυρίων τους. Εκτός από του φεουδάρχες και τους παροίκους (ξένους που διέμεναν σε ξένο τόπο), υπήρχαν και οι ελεύθεροι χωρικοί, οι κάτοικοι των πόλεων ή κωμοπόλεων, των αστικών κέντρων, των λιμανιών και οι έμποροι Βενετοί και Γενουάτες. Μάλιστα, οι Βενετοί στη συνέχεια ευνόησαν το φεουδαρχικό δίκαιο και επέτρεψαν τη συνέχισή του στις περιοχές, που γνώρισαν, πριν περάσουν στη σημαία του Αγίου Μάρκου (Βενετία).16

Η Ερμιόνη σε χαρτoγράφημα με το κάστρο στο Μπίστι (από Βενετικό κατάστιχο)

14. Βέη Νίκου, «Εγκυκλ. Ελευθερουδάκη», τ. 7ος σελ. 134.

15. Πέρα Φωτεινή, «Η Πελοπόννησος κατά την εβδόμη δεκαετία του 15ου αιώνα: Η μαρτυρία των πηγών», Επιστημονικό Θεολογικό Σύγγραμμα «Εκκλησιαστικός Φάρος», εκ του Πατριαρχικού Τυπογραφείου, Αλεξάνδρεια 2012.

16. Ιστορία του Ελλ. Έθνους, τ.Θ, σελ.251-252.

24 ερμιόνη ermioni - teuxos 24.indd 24

09/04/2019 2:43 PM

ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΔΗΜ. ΣΚΟΥΡΤΗ

Μαντίκα, η μανταρίστρα Παλαιότερα οι άνθρωποι δεν πετούσαν τα αντικείμενα με την ευκολία που τα πετούμε σήμερα. Στις μέρες μας με τη μεγάλη αφθονία υλικών, «ξεφορτωνόμαστε» τα πράγματα είτε έχουν οικονομική είτε συναισθηματική αξία με την ίδια ευκολία, χωρίς την παραμικρή σκέψη και μάλιστα αντικείμενα που ίσως το κόστος της επιδιόρθωσής τους θα ήταν πολύ μικρό. Πάνε αρκετά χρόνια που η γυναικεία γκαρνταρόμπα ξεχώριζε από τις νάιλον κάλτσες. Η μόδα, μάλιστα, απαιτούσε κάλτσα με ραφή, στενό φόρεμα και μυτερό παπούτσι με λεπτό τακούνι. Επειδή αυτό «το στολίδι» κόστιζε πολύ Μαντίκα Καισαρέα ακριβά, οι γυναίκες φορούσαν τις νάιλον κάλτσες τους προσεκτικά, ίσωναν τη ραφή σαλιώνοντας τα δάχτυλα και τις στερέωναν στις ζαρτιέρες. Όταν πάραυτα έβγαιναν πόντοι, τις πήγαιναν στη μανταρίστρα για επιδιόρθωση. Το κόστος ήταν μία δραχμή ο πόντος. Επικρατούσα μάρκα κάλτσας και καλσόν η «Μπερκσάιρ». Κάθε τόπος είχε και τη δική του ή τις δικές του μανταρίστρες. Στην Ερμιόνη κάλτσες και αργότερα καλσόν μαντάριζαν η Ελένη Μπεξή, γυναίκα του Περικλή Σκούρτη, η Μαντίκα Καισαρέα και στην κάτω γειτονιά η Ρηνιώ Σαρρή, που μαντάριζε με το ξύλινο βελονάκι της για ένα διάστημα, μέχρι να ασχοληθεί με την κομμωτική τέχνη. «Πρώτα αγόρασα ένα ξύλινο βελονάκι. Σ’ ένα τραπεζάκι μικρό κοντά στο παράθυρο είχα όλα μου τα σύνεργα της δουλειάς. Ένα ποτήρι του κρασιού με ένα μαύρο πανί από κάτω που τέντωνα επάνω του την κάλτσα, το βελονάκι που έπιανα τον φευγάτο πόντο και που στη συνέχεια την μαντάριζα κι ένα πορτατίφ να μου φωτίζει στα νυχτέρια. Είχα πολύ δουλειά• θυμάμαι μια χρονιά, αφού μαντάρισα και την τελευταία κάλτσα, ντύθηκα και πήγα στην εκκλησία στη λειτουργία των Χριστουγέννων. Να σκεφτείς ότι η νουνά μου έπαιρνε σύνταξη 300 δραχμές το μήνα κι εγώ έβγαζα 60 δραχμές με το μαντάρισμα. Στη συνέχεια πήρα μηχανή με πεντάλ και τότε δε μ’ έπιανε κανένας. Με το αριστερό μου χέρι κυλούσα το κομμάτι της κάλτσας με τους πόντους τεντωμένο στο μεταλλικό δοχείο που είχα αγοράσει με την καινούργια μηχανή, ενώ με το δεξί μου χέρι κρατούσα το μεταλλικό μηχανάκι που συνδεότανε με ένα καλώδιο στο ρεύμα. Η βελόνα μου έτρεχε με απίστευτη γρηγοράδα και γέμιζε με την κλωστή το κομμάτι των βγαλμένων πόντων. Την τελείωνα, τη δίπλωνα ωραία και την έβαζα στο σακουλάκι γράφοντας την τιμή της οφειλής επάνω και το όνομα της πελάτισσας. Ασταμάτητη δουλειά από το πρωί μέχρι και το βράδυ με αποκορύφωμα τις γιορτινές ημέρες που οι απαιτήσεις ήσαν περισσότερες. Τις ημέρες εκείνες με εύρισκαν χαράματα επάνω στη δουλειά. Στην αρχή οι γυναίκες φορούσαν κάλτσες και αργότερα καλσόν. Τα καλσόν πρωτοφόρεσε η Αργυρούλα Δέδε-Χατζησωκράτους, πρωτοπόρα σε κάθε τι που είχε σχέση με μόδα και πολυτέλεια. Ήρθε στο σπίτι και μού το ανακοίνωσε ότι φορούσε καλσόν: «Εγώ δε φοράω πια κάλτσες, αλλά καλσόν D, το αγόρασα από τη Ρόδο» και σήκωσε τη φούστα της να μού το δείξει. Η δουλειά μου συνεχώς αυξανόταν και γινόταν παραγωγικότερη. Το μεροκάματο που έβγαζα ήταν πολύ καλό, σε σχέση πάντα με τη ζήτηση της δουλειάς και τον «αέρα» που είχα πάρει. Με την ελεύθερη ραφή έπιανα τον πόντο, έπλεκα την κλωστή πόντο τον πόντο και η ραφή

ερμιόνη 25 ermioni - teuxos 24.indd 25

09/04/2019 2:43 PM

ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΔΗΜ. ΣΚΟΥΡΤΗ γινόταν αόρατη. Μάζευα τα χρήματα και πήγαινα στον Πειραιά και έκανα τα ψώνια μου. Συγχρόνως έμαθα να μαντάρω και ρούχα από μόνη μου. Πολύ λεπτή δουλειά. Οι κάλτσες και τα καλσόν ήτανε σε κούτες για παράδοση. Κάποιες μου τα έφερναν μέσα στη βρώμα και αναγκαζόμουνα να τα πλένω μόνη μου για να δουλέψω και άλλες τα έφερναν καθαρά και αρωματισμένα». Αυτή ήταν η αφήγηση που μου εμπιστεύτηκε η Μαντίκα Καισαρέα, μαζί με μια ωραία νεανική της φωτογραφία την ώρα της δουλειάς. Η Μαντίκα, μια γυναίκα εργατική, δημιουργική, προκομμένη, έξυπνη, πρωτοπόρα, που στη συνέχεια άνοιξε κατάστημα με ψιλικά που διατήρησε για πολλά χρόνια, αλλά και μία καλλιτέχνιδα, αυτοδίδακτη ζωγράφος (έργο ζωγραφικό δικό της έχουμε ως Ελένη Μπεξή-Σκούρτη, Τασούλα Σκούρτη-Καρακάση, εξώφυλλο στο 3ο τεύχος του Περιοδικού μας), γυναίκα Μαρία Σπετσιώτου-Σκούρτη, Αρχόντω Νόνη-Γεωργίου της προσφοράς στην οικογένειά της αλλά και στο τοπικό (Ιανουάριος 1959) κοινωνικό σύνολο. Στις μέρες μας προσφέρει τις υπηρεσίες της ως Πρόεδρος του αλληλέγγυου σωματείου «ΑΓΙΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ Ο ΕΛΕΗΜΩΝ», συμπαραστεκόμενη ενεργά μαζί με άλλες συμπολίτισσες σε κάθε αναξιοπαθούντα, σε κάθε συμπολίτη μας που χρήζει ανάγκης, στα ευαίσθητα κοινωνικά τμήματα του τόπου με γνώμονα την προσφορά και τη διακριτικότατα.

Νέο Βιβλίο Η τοπική βιβλιογραφία εμπλουτίζεται με την καινούργια έκδοση της Βιβής Σκούρτη από τις εκδόσεις «Αρτέον» με τίτλο: «Η μουσικοχορευτική παράδοση της Ερμιόνης». Ένα βιβλίο ταξίδι, μία έκδοση με αγάπη και μεράκι για τον τόπο. Η πρόθεση της συγγραφέως είναι η ανάδειξη του μουσικού και χορευτικού φαινομένου της πατρίδας μας, το πολιτιστικό απόθεμα της ντόπιας μουσικής και χορευτικής έκφρασης. Μέσα του καταγράφεται ο τοπικός πολιτισμός, αναφέρονται πρόσωπα, τραγούδια, συνήθειες της καθημερινής ζωής, ευτράπελες ιστορίες, επιλεγμένα επεισόδια ή γεγονότα, χαρακτήρες ανθρώπων, αποτυπώνονται μνήμες και συνοδεύεται από φωτογραφικούς θησαυρούς. Διατηρεί στον πυρήνα του τη φροντίδα εκείνου που διασώζει τα μικρά καθημερινά συμβάντα του τόπου του. Στις σελίδες του ανοίγεται η διαδικασία των εικόνων, η περιγραφή του χώρου, του περιβάλλοντος, των ανθρώπων, των εκφράσεων, των κινήσεων.

26 ερμιόνη ermioni - teuxos 24.indd 26

09/04/2019 2:43 PM

ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΠΑΠΑΜΙΧΑΗΛ-ΡΗΓΑ

Πρόσωπα άλλων εποχών: Οι δύο αδελφές Τις γνώριζα από μικρή αφ’ ότου γνώρισα τον κόσμο γύρω μου. Δύο φιγούρες στη γειτονιά που τις έχει καθαρά τυπώσει ο παιδικός κρυστάλλινος φακός στην ταινία της μνήμης. Και φυσικό ήταν... η εικόνα τους να μένει ανεξίτηλη στο φιλμ της προσωπικής μου διαδρομής, για την ιδιαιτερότητα τους, εμφανισιακή και λειτουργική. Ήταν δυο αδελφές άτυχες στη ζωή, αλλά τόσο γενναίες και αξιοπρεπείς, που ποτέ τους δεν έδειχναν τις δυσκολίες τους. Άξιες θαυμασμού! Η μία, η Αγγελικώ, χήρεψε νωρίς, έχασε και 3 παλικάρια και τη νιόπαντρη μοναχοκόρη της ένα μήνα μετά την παντρειά της. Ο ένας της γιoς χαμένος από το τσούρμο στη Μπαρμπαριά, έμεινε εκεί αγνοούμενος για να φανεί μετά από καιρό στο λιμάνι του Πειραιά. Τότε ζήτησε τη μάνα του να έρθει να τον ιδεί. Όταν πήγε η μάνα δεν την άφησαν να τον πλησιάσει καθ’ ότι ήταν λεπρός. Της τον έδειξαν από μακριά. Τα πικρά ποτήρια δεν είχαν τελειώσει. Ο πόνος της βουβός αλλά τυπωμένος στο πρόσωπό της. Η άλλη, η Λούλα, παντρεμένη μεν, αλλά ο άνδρας της μακριά, στην Αμερική, μετανάστης έστελνε γράμμα αραιά-αραιά, αλλά χρήμα δεν έλαβε ποτέ, όπως έκαναν οι άλλοι ξενιτεμένοι. Η Λούλα, όμως, ποτέ δεν έδειχνε στην κοινωνία το παράπονό της, δεν το επέτρεπε η περηφάνια της ή η κοινωνική τοποθέτηση ή ο ευσεβής πόθος της ή όλα μαζί. Αντίθετα μιλούσε με σεβασμό για τον ξενιτεμένο της, μάλιστα κάθε χρόνο του αγίου Παντελεήμονα που γιόρταζε ο Παντελής της, έκανε γιορτή και δεχόταν επισκέψεις που τις προκαλούσε προσκαλώντας γείτονες και γνωστούς. Άνοιγε διάπλατα το απαστράπτον από καθαριότητα και λεβεντιά σπίτι, με τα χειροποίητα στρωσίδια, έργα της αξιοσύνης της, καθότι επαγγελματικά δούλευε ως υφάντρα. Διπλός ο σκοπός της γιορτής: Να φανεί το μεράκι της αλλά και η ύπαρξη συζύγου. Στη θείτσα Λούλα, έτσι τη λέγαμε από σεβασμό και όχι από συγγένεια, με έστελνε συχνά η μάνα μου να πηγαίνω τα υλικά για να μας υφαίνει κουρελούδες και κλινοσκεπάσματα χράμια μονά (λεπτά) ή διπλά (χονδρά) πετσέτες κ.α. Η δουλειά της τέλεια! Η θείτσα Αγγελικώ στα οικιακά, με εξεζητημένη νοικοκυροσύνη, που την εφήρμοζε και στο δικό της το κλειστό σπίτι, με συχνό συγυριό, παρ’ ότι δεν έμενε

εκεί, γιατί έμενε με την αδελφή της. Παράλληλα έραβε ανδρικά παντελόνια, «εσώβρακα» και άλλα πρόχειρα ρούχα όταν εύρισκε παραγγελιές, κάπως σπάνια. Αγωνίστριες στη ζωή. Τα άξιά τους χέρια σκούπιζαν τον τίμιο ιδρώτα τους που τον διέθεταν με αξιοπρέπεια στο ζην. Μόνο το πρόσωπό της Αγγελικώς έμενε πάντα θλιμμένο και τα μάτια της κόκκινα για τις οδυνηρές απώλειες που την άφησαν απροστάτευτη και δυστυχισμένη. Μια δυστυχία που την έθαβε η γενναιότητά της. Με τον γαμπρό της διατήρησαν σχέση αγάπης και μετά τον δεύτερο γάμο του. Ευτύχημα το ότι ο άνδρας της κόρης που έχασε και η οικογένειά του, έδειχναν πάντα φροντίδα γι’ αυτήν και την αδελφή της. Και οι δύο αδελφές πάντα ευπρεπείς σε εμφάνιση προκαλούσαν τον θαυμασμό και απορία πώς κατάφερναν να ζουν αξιοπρεπώς. Όσο για την εμφάνισή τους είχαν και οι δυο το ίδιο σουλούπι, σαν τα μεγάλα κιούπια του λαδιού που είχαμε στο υπόγειο, στρουμπουλές αλλά και καλοβαλμένες. Η Αγγελικώ σεμνή, μαυροφορεμένη όλα τα χρόνια με μόνο το τσεμπέρι άσπρο στην τσάκιση, με τις μαυροκέφαλες καρφίτσες πιασμένο σε δέσιμο πιέτας. Πιέτα δε φορούσε, δεν το επέτρεπαν οι τόσες ατυχίες... Η Λούλα όμως, όλα κι όλα, δεν το ’βαζε κάτω. Επιδεικτικά στολισμένη με την οργαντένια κεντητή πιέτα –επίσημη τοπική γυναικεία μαντήλα των νήσων του Αργοσαρωνικού– απλωμένη και στολισμένη με τις χρυσές καρφίτσες, με καμάρι και αυτοεκτίμηση ερχόταν κάθε Κυριακή στην εκκλησία με την αδελφή της. Κάπως μου φαίνονταν οι δύο φιγούρες σαν τον τελώνη και τον φαρισαίο της τοιχογραφίας μόνο εικονικά, όχι στους χαρακτήρες βέβαια… Στην κοινωνία της Ερμιόνης ήσαν γνωστές με το παρατσούκλι Ντούσκενες, το γιατί δεν ξέρω. Το επώνυμο της Αγγελικώς ήταν Φραγκούλη και της Λούλας Προκοπίου. Όπως και να λέγονταν όπως και να προσονομάζονταν, εγώ υποκλίνομαι στη γενναιότητά τους και αγωνιστικότητά τους να στέκονται υψηλά παρ’ όλες τις σπρωξιές της μοίρας. Δεν ξέρω αν δικαιολογείται ο εντυπωσιασμός μου, ως ιδιαιτερότητα, δύο γυναικών που άφησαν άσβηστη τη μνήμη τους στον χάρτη της δικής μου μνήμης.

ερμιόνη 27 ermioni - teuxos 24.indd 27

09/04/2019 2:43 PM

ΛΟΥ

ΒΙΒΗ ΣΚΟΥΡΤΗ - ΣΟΦΙΑ ΤΣΑΜΑΔΟΥ/ΜΕΛΛΟΥ

Γλυκές δημιουργίες, γεύσεις χαράς - γεύσεις γιορτής Να σας γλυκάνουμε; Έχουμε λόγους να σας κερνούμε αυτόν τον καιρό κι όταν κερνούμε, σαφώς υπάρχουν λόγοι χαράς, γιορτής, επετειακοί. Μα τι σημασία έχει… Πώς γλυκαίνεις, πώς γαληνεύεις κάποιον; Με λατρεμένα μικρούτσικα, καθημερινά πράγματα, με γνωστές μυρωδιές και γεύσεις και με γνώριμα πρόσωπα. Ναι, θα σας κεράσουμε γλυκό του κουταλιού φράπα, καμωμένη από χέρια ερμιονίτικα! Έτσι, γίναμε για ακόμα μια φορά γραφιάδες της γεύσης, αλλά και της παρασκευής, γιατί το φαγητό μας και τα γλυκά μας έρχονται από των μανάδων μας την παρακαταθήκη. Υπάρχουν αναγνώστες που αγαπάνε πολύ το Περιοδικό μας, που χαίρονται Χρυσούλα Κουφού και Ερηνάκη Σχοινάστο Μπίστι (Μάιος 1959) όταν το παίρνουν, που έχουν συναισθήματα γι’ αυτό και μας το εκφράζουν, που στέλνουν την ετήσια συνδρομή τους και πρόθυμα μας χαρίζουν μαρτυρίες προσωπικές ή οικογενειακές και φωτογραφικά τεκμήρια. Η Ειρήνη (Ερηνάκη) Σχοινά είναι μία τέτοια περίπτωση. Κόρη της Μαλάμως και του Γιώργου Σχοινά μιας πολύ όμορφης οικογένειας της πατρίδας μας, που ζει στην πρωτεύουσα από τότε που παντρεύτηκε τον Χαράλαμπο Κρεμμύδα. Έξω από την όμορφη μονοκατοικία τους, ο Δήμος για σκιά και καλλωπισμό φύτεψε νεραντζιές και ο σύζυγός της την μπόλιασε σε φραπόδεντρο, ένα πληθωρικό εσπεριδοειδές με πλούσιο άρωμα που οι υπερμεγέθεις κίτρινοι καρποί του στα χέρια της νοικοκυράς μπορεί να γίνουν γλυκό και λαχταριστή μαρμελάδα. Αφού γευτήκαμε το γλυκάκι της, δέχτηκε να μοιραστεί «το μυστικό» της, αυτό που καταφέρνει να παγιδέψει τα αρώματα που μας χαϊδεύουν την οσμή και τη γεύση. «Μαζεύω τους καρπούς από το δέντρο όταν ακόμα είναι πράσινοι, γιατί όλοι όσοι περνούν τους κόβουν. Ξύνω στον τρίφτη, όπως το πορτοκάλι, το κόβω σε κομμάτια, τα βάζω στο νερό να ξεπικρίσουν και στη συνέχεια δένω το γλυκό. Ένα κιλό φράπα προς δύο κιλά ζάχαρη και ρίχνω και αλάτι, λίγη γλυκόζη και λεμονάκι. Το ξύσμα το κρατάω για τα μυρωδάτα κέικ». Εμείς, οσμιστήκαμε τους μυρωδάτους ατμούς που σκορπίστηκαν στην κουζίνα και στη συνέχεια πλημμύρισαν το σπίτι. Γεύσεις και τα αρώματα που μάθαμε από μικροί, μας αρέσουν και καθορίζουν την ενήλικη ζωή μας. Σε εσάς προσφέραμε την πολιτιστική διάσταση της λαϊκής κουζίνας, πολύτιμα στοιχεία της κληρονομιάς μας.

28 ερμιόνη ermioni - teuxos 24.indd 28

09/04/2019 2:43 PM

ΛΑΜΠΗΣ Π. ΠΑΥΛΙΔΗΣ

Ανεμολόγιο Ο συμπατριώτης μας ο Λάμπης, που έφυγε από κοντά μας πριν από τέσσερα χρόνια, υπήρξε ακούραστος εργάτης και αθεράπευτος εραστής της θάλασσας. Άκουσε τη φωνή της, αφουγκράστηκε την ανάσα της, γοητεύτηκε από τη δύναμή της, φοβήθηκε το θυμό της, έμαθε όσο λίγοι τα μυστικά της. Όπως έχουμε αναφέρει και σε προηγούμενο τεύχος μας, είχε την πρόνοια και το χάρισμα να καταγράφει με τον δικό του ανεπιτήδευτο τρόπο τις γλυκές περιπέτειες που σημάδεψαν την ποτισμένη με αλμύρα ζωή του. Η οικογένειά του (η αγαπημένη του σύζυγος Μαρία και τα παιδιά του) είχαν την καλοσύνη να μας παραχωρήσουν μερικά από τα κείμενά του για δημοσίευση. Τους ευχαριστούμε και πάλι θερμά, για την ευγενική τους προσφορά. Οι δραστηριότητες των ανέμων, από τραμουντάνα και κάνοντας όλο τον κύκλο καταλήγουμε και πάλι στην τραμουντάνα, διαφέρουν. Η «τραμουντάνα» είναι καιρός χειμωνιάτικος, κρύος, γιατί μας έρχεται από τα βόρεια, γι αυτό πολλές φορές ακούμε τους θαλασσινούς να λένε: «Αμάν, σήμερα έχουμε κατεβασιά. Να δούμε πόσο θα κρατήσει, εικοσιτέσσερις ή σαρανταοκτώ ώρες». Η κατεβασιά είναι η απότομη και πολύ δυνατή τραμουντάνα που ευτυχώς δεν έχει μεγάλη διάρκεια, σε αντίθεση με τη συνηθισμένη τραμουντάνα που κρατάει μέρες πολλές και ας μην το ξεχνάμε, φέρνει και τα χιόνια. Το καλοκαίρι την τραμουντάνα την ονομάζουμε «μελτέμι». Οι μετεωρολόγοι λένε ότι κατεβάζει τη θερμοκρασία και παίρνει την πολλή ζέστη. Αυτό συμβαίνει στο Αιγαίο επειδή υπάρχει μεγάλη θαλασσοταραχή, πτώση της θερμοκρασίας και με αυτόν τον τρόπο γίνεται αισθητή στα νησιά. Εδώ στην Αργολίδα όταν φυσάει το μελτέμι η θερμοκρασία ανεβαίνει περισσότερο και αυτό γιατί μεταφέρει όλη τη ζέστη από τη στεριανή Ελλάδα του τσιμέντου και της ανθρώπινης δραστηριότητας. Αυτή την τραμουντάνα οι παλιοί θαλασσινοί την έλεγαν «ντελιβοριά». Ο «γραίγος», πρωτοξάδελφος της τραμουντάνας, φυσάει χειμώνα-καλοκαίρι. Ο καλοκαιρινός όμως είναι δροσερός, γιατί έρχεται από την ανατολή και μας μεταφέρει τη δροσιά του Αιγαίου. «Λεβάντης». Καιρός πολύ μαλακός τον χειμώνα, χωρίς αέρα και κρύο, αλλά μόνο με βροχές πολλές και για τους χταποδάδες πολύ πλούσιος. Όταν παλαιότερα τα χταπόδια περπατούσαν στις πέτρες περιμέναμε λεβάντη. «Σακολεβάντης»∙ το καλοκαίρι είναι ανύπαρκτος. «Όστρια», τρελόκαιρος, δίχως μπέσα, ευμετάβλητος και απρόβλεπτος. Στους κάβους τη νύχτα κοιμόμαστε με το ένα μάτι ανοιχτό. Το καλοκαίρι βέβαια ήταν ο καλύτερός μας φίλος, γιατί μπουκάριζε μετά το μεσημέρι και σαν θαλασσινός καιρός –έφερνε τη μπουκαδούρα– δρόσιζε όλη την παραλιακή Ελλάδα Ιονίου και Αιγαίου.

Ο Λάμπης στο τιμόνι του «ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗ» του.

«Γαρμπής», πρωτοξάδελφος και αυτός της όστριας. Πουνέντης, πουνεντογάρμπης «ο πουνέντης κι ο γαρμπής να βραδιάσει και θα δεις», έλεγαν οι πατεράδες μας, όταν έβλεπαν τα σημάδια του καιρού που πήγαιναν προς τα εκεί. Εννοούσαν ότι θα φύσαγε αυτός ο καιρός αλλά δεν ήταν και σίγουρο. Το καλοκαίρι τον λέμε και «λίβα», γιατί μεταφέρει καυτό αέρα. «Μαΐστρος», το καλό παιδί όλου του κύκλου των καιρών και των αέρηδων μετά από κάθε κακοκαιρία του χειμώνα. Από τραμουντάνα-γραίγο έως πουνεντο-

ερμιόνη 29 ermioni - teuxos 24.indd 29

09/04/2019 2:43 PM

ΛΑΜΠΗΣ Π. ΠΑΥΛΙΔΗΣ

«Ανεμολόγιο», δια χειρός Λάμπη Παυλίδη

γάρμπη, όταν φύσαγε ο μαΐστρος, δυνατός στην αρχή, μαλακός στη συνέχεια, ξέραμε ότι θα καλοσυνέψει και θα ακολουθήσουν μερικές μπουνάτσες.

–Τον πήρε στο μαΐστρο, άντε να κάνει καμιά μπουνάτσα να ξεβρομίσουμε και πιο πέρα. Ε, κουσουρή; ρωτούσε ο μπαρμπα-Μιχάλης Κομμάς (Φουρίκης) τον μπαρμπα-Σταμάτη Αραπάκη (Καμπαράδο).

–Ναι, μαθές κουσουρή! Ναι μαθές! Απαντούσε εκείνος. Το καλοκαίρι τις ώρες της χαραυγής από τις τρεις μέχρι τις πέντε και έξη βγάζει ευτυχώς μέχρι και σήμερα τη θαλασσινή αύρα. Ακόμα και τον χειμώνα, όταν φυσάει η θαλασσινή αύρα ο μαΐστρος ή μαϊστράλι όπως αλλιώς το λέμε, είναι δείγμα καλοσύνης. Είναι ο μόνος καιρός με τις κλιματικές αλλαγές που υπάρχουν, που δεν έχει χαθεί ολότελα και δεν έχει χάσει τη σημασία του ή τα προγνωστικά του, όπως θα έλεγαν οι εκτός θάλασσας συνάνθρωποί μας. Άλλο ένα δείγμα που και αυτό εξακολουθεί να υπάρχει σχετικά με τον μαΐστρο χειμώνα ή καλοκαίρι είναι το εξής: από μαΐστρο μέχρι πουνεντογάρμπη, όταν φυσάει ή πρόκειται να φυσήξει από αυτή τη διεύθυνση, ο ουρανός και ο ορίζοντας γενικότερα έχει με-

γάλη ορατότητα και καθαρότητα. Να σκεφτεί κανείς ότι από τη Χαλκιδική βλέπαμε τις Σποράδες, από Γιούρα και Κυρά Παναγιά, μέχρι τη Σκιάθο, απόσταση 65 μίλια. Και αν βγούμε στον κάβο Μετόχι ή την Ύδρα, θα δούμε τα νησιά των Κυκλάδων τα Θερμιά, τη Σέριφο, τη Σίφνο, τη Μήλο.

–Παύλο, μεγάλη κιαραδούρα σήμερα.

–Μαΐστρος ρε Νίκο, τι θα ’χε, κιάρα έχει. Ανάμεσα τραμουντάνας και λεβάντη είναι ο βορειανατολικός. «Γραίγος». Από 0° έως 45° τον ονομάζουμε «γραιγοτραμουντάνα». Από 45° έως 90° τον ονομάζουμε «γραιγολεβάντη». Από 90° έως 180° τον ονομάζουμε «σορόκο». Από 90° έως 135° τον ονομάζουμε «σοροκολεβάντη». Από 135° έως 180° τον ονομάζουμε «οστριασορόκο». Από 180 ° έως 225 ° τον ονομάζουμε «οστριογάρμπη». Από 225° έως 270° τον ονομάζουμε «πουνεντογάρμπη». Τώρα έχουμε και το χαϊδεμένο παιδί των ανέμων τον πολυτραγουδισμένο «φλώρο», τον μαΐστρο. Όταν φυσάει από 270° έως 315° τον ονομάζουμε πουνεντομαΐστρο, ενώ όταν φυσάει από 315° έως 360° τον ονομάζουμε μαϊστροτραμουντάνα.

30 ερμιόνη ermioni - teuxos 24.indd 30

09/04/2019 2:43 PM

Ιδιαίτερη αναφορά «Στην ΕΡΜΙΟΝΗ άλλοτε και τώρα» κάνει στο τελευταίο (403ο) τεύχος του, το γνωστό μηναίο περιοδικό για συλλέκτες και φιλότεχνους «ΣΥΛΛΟΓΕΣ» που φέτος διανύει το 37ο εκδοτικό του έτος. Συγκεκριμένα, εκθειάζοντας την «ΕΡΜΙΟΝΗ άλλοτε και τώρα», αναφέρει ότι πρόκειται για «πολύ καλό περιοδικό, με έντονο συλλεκτικό, ιστορικό και πολιτιστικό ενδιαφέρον» και παραθέτει παραδειγματικά, αρκετά άρθρα από το (τελευταίο) 23ο τεύχος, του Νοεμβρίου 2018. Θα ήταν επίσης παράληψή μας να μην αναφερθούμε στις κατ’ επανάληψιν επαινετικές αναφορές σε τεύχη μας, της ιστορικής «ΣΠΕΤΣΙΩΤΙΚΗΣ ΗΧΟΥΣ». Ευχαριστούμε θερμά τους συντάκτες των δυο εξαιρετικών αυτών και ιστορικών περιοδικών εκδόσεων.

οι χαρές μας οι λύπες μας ΓΑΜΟΙ Γούτος Ευάγγελος - Παππά Δήμητρα Ζερβός Σταμάτιος - Αρετή Αικατερίνη Θωμάς Γεώργιος - Δέδε Κωνσταντίνα Καλλίνης Ευάγγελος - Χόντα Αναστασία

Μέλλος Παναγιώτης - Βογανάτση Μαρία Μερτύρης Ιωσήφ - Ελευθερίου Κυριακή Τάνας Μιχαήλ - Ρίτσαρντς Χριστούλα

ΘΑΝΑΤΟΙ Ασλάνη Παναγιώτα Βλάχου Παναγιώτης Γιαννάκος Δημήτρης Γκίζη Αθανασία Δεστές Δημήτρης Δοντάς Κων|νος Δρούγκα Μαρία Δρούγκας Ανάργυρος Καπέλλου Παναγιώτα Καττή Νίκη Κόκκος Ανάργυρος Κολυμπάδης Αντώνης Κομμά Ελένη

Κουμάρ Παρντίπ Κούστας Κων/νος Κυπραίου Μαρία Μανδηλαράς Μιχαήλ Μερτύρη Δήμητρα Μήτσιουλας Κων|νος Μυτιληναίου Σοφία Προκοπίου Ευάγγελος Σιωζόπουλος Χρήστος Σουκιούρογλου Κυριακούλα Στεφανουδάκη Σταματίνα Φοίβας Πάνος Χρυσανθόπουλος Πλάτων

ερμιόνη 31

ermioni - teuxos 24.indd 31

09/04/2019 2:44 PM

ermioni - teuxos 24.indd 32

09/04/2019 2:44 PM