ΤΕΥΧΟΣ 21

στην

Ερμιόνη άλλοτε και τώρα

ΤΕΥΧΟΣ 21 - Οκτώβριος 2017 • Περιοδική έκδοση για την ιστορία, την τέχνη,

τον πολιτισμό και την κοινωνική ζωή της Ερμιόνης

περιεχόμενα σελ. 3

Eισαγωγικό σημείωμα ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ

σελ. 4

Περιοδική Πολιτιστική Έκδοση

Το νέο αρχείο Αποστόλου Γκάτσου ΘΕΟΔΟΣΗΣ ΑΠ. ΓΚΑΤΣΟΣ

σελ. 5

ISSN 1792 – 6548 Α.Φ.Μ. 997635471

Από το χρώμιο… στον λευκόλιθο ΘΕΟΔΟΣΗΣ ΑΠ. ΓΚΑΤΣΟΣ - ΓΙΑΝΝΗΣ Μ. ΣΠΕΤΣΙΩΤΗΣ

σελ. 7

Aνακοίνωση Ερμιονικού Συνδέσμου

σελ. 8

Το χρονικό μιας σημαντικής ανακάλυψης: Το σπήλαιο του Φράγχθι στην Ερμιονίδα (1956-2016)

ΕΤΟΣ: Θ΄ ΤΕΥΧΟΣ: 21 ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2017 ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ Εταιρεία Μελετών Ερμιονίδας (Ε.Μ.Ε.) Υπεύθυνος κατά Νόμο Λίνος Γ. Μπενάκης Πρόεδρος Δ.Σ. της Ε.Μ.Ε.

ΑΔΩΝΙΣ Κ. ΚΥΡΟΥ

σελ. 14

Αρχάγγελοι της στεριάς. ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΚΟΥΜΝΑ

σελ. 17

Δημοτικό Σχολείο Φούρνων: Σύντομη ιστορία κατά το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα

Συντακτική Επιτροπή Παρασκευή Σκούρτη Γιάννης Σπετσιώτης Κώστας Τσεφαλάς

ΓΙΑΝΝΗΣ Μ. ΣΠΕΤΣΙΩΤΗΣ - ΤΖΕΝΗ Δ. ΝΤΕΣΤΑΚΟΥ

σελ. 19

Τετράδιον 50 φύλλων «ΦΟΙΝΙΞ» ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ Ν. ΗΛΙΟΥ

σελ. 21

Επιμέλεια Έκδοσης Θεοδόσης Γκάτσος Τζένη Ντεστάκου

Η απογραφή Grimani στο τμήμα (giurisdizioni) της Θερμησίας το 1700 κατά την περίοδο της Β’ Βενετοκρατίας (1686 - 1715). (μέρος β)

Τηλέφωνο Επικοινωνίας Παρασκευή Σκούρτη 27540-31523 Ερμιόνη 210-4116650 Πειραιάς

ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΓΓ. ΗΣΑΪΑΣ

σελ. 24

Μιχάλης Καλαντζής: Ο Μιχαλιός της Ερμιόνης ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΔΗΜ. ΣΚΟΥΡΤΗ

σελ. 26

Γιώργος Προκοπίου: O «μπαρουτοκαπνισμένος» καλλιτέχνης που αγάπησε (σ)την Ερμιόνη.

Σχεδιασμός Δανάη Δαρδανού danaed91@gmail.com

ΓΙΑΝΝΗΣ ΕΜ. ΛΑΚΟΥΤΣΗΣ

σελ. 29

Οι χαρές μας και οι λύπες μας

σελ. 30

Περιηγητική Λέσχη Κρανιδίου ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΠΑΠΑΜΙΧΑΗΛ - ΡΗΓΑ

σελ. 31

Σύγχρονοι Ήρωες

σελ. 31

Αυτοί που έφυγαν

ΕΞΩΦΥΛΛΟ

«Το μοναστήρι του Αυγού» (2011) Ξυλογραφία της εικαστικού Μαριάννας Ξενάκη (αντίγραφο 2/20) ΟΠΙΣΘΟΦΥΛΛΟ

«Φθινοπωρινά σύννεφα σκιάζουν τα Μαντράκια» Φωτο: Ρίνα Λουμουσιώτη 2 ερμιόνη

Εισαγωγικό σημείωμα Το Σάββατο 5 Αυγούστου 2017, η Εταιρεία Μελετών Ερμιονίδος (Ε.Μ.Ε.), με την ευκαιρία της έκδοσης του 20ου τεύχους του περιοδικού μας «Στην Ερμιόνη άλλοτε και τώρα» και τη συμπλήρωση των 9 ετών κυκλοφορίας του, πραγματοποίησε εκδήλωση στο «Πνευματικό Κέντρο Ερμιόνης». Στη γενέθλια εκδήλωση προήδρευσε ο Πρόεδρος της Εταιρείας, καθ. Λίνος Μπενάκης, ο οποίος μίλησε για την πορεία της εξέλιξης του περιοδικού. Στη συνέχεια πήραν τον λόγο μέλη της συντακτικής ομάδας, που αναφέρθηκαν στην αξία της έκδοσης και στην αγάπη των αναγνωστών εντός και εκτός Ερμιόνης, καθώς και στην οικονομική και ηθική στήριξη που του παρέχουν. Ιδιαίτερα πετυχημένες ήταν οι παρεμβάσεις του κοινού που τόνισαν, μεταξύ άλλων, την αναμονή και τη χαρά της προσμονής κάθε νέας έκδοσης. Κοινός τόπος των ομιλιών και των παρεμβάσεων ήταν η αναφορά στη σημασία του περιοδικού για τη διάσωση της τοπικής μνήμης και την ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς της Ερμιόνης και της Ερμιονίδας γενικότερα. Κατά την εκδήλωση παρουσιάστηκε ο πίνακας « Η Μονή του Αυγού» της Ερμιονίτισσας εικαστικής καλλιτέχνιδας κας Μαριάννας Ξενάκη, που ευγενώς διέθεσε η ίδια για την οικονομική ενίσχυση του περιοδικού και ο οποίος θα εκτεθεί σε λαχειοφόρο αγορά υπό την επιμέλεια της κας Βιβής Σκούρτη, από την οποία διατίθενται οι λαχνοί. Με την ελπίδα ότι η ποιότητα της ύλης μας αποτελεί το ασφαλέστερο εχέγγυο μακροημέρευσης, σας παρουσιάζουμε στο παρόν τεύχος μας μια πρώτη «γεύση» από το νέο ιστορικό αρχείο που κατέλειπε ο Απόστολος Γκάτσος. Θα γνωρίσετε επίσης άγνωστες λεπτομέρειες για το «Φράγχθι» από την πένα του επίτιμου διδάκτορα του Πανεπιστήμιου Ιωαννίνων και λάτρη της ιστορίας και αρχαιολογίας της περιοχής μας, κου Άδωνι Κύρου και θα περιηγηθείτε στην τεχνολογία των ανεμόμυλων του Κρανιδίου από την αρχαιολόγο-ιστορικό τέχνης κα Αγγελική Κουμνά. Την πλούσια ύλη μας συμπληρώνουν άρθρα που πιστεύουμε ότι θα κρατήσουν το ενδιαφέρον των αναγνωστών μας αμείωτο. Καλή ανάγνωση! Η συντακτική επιτροπή

Ευχαριστούμε θερμά τους παλιούς μας αρωγούς που ανανέωσαν τις συνδρομές τους, όπως επίσης και τους νέους μας συνδρομητές: Χρυσούλα Αγγελή Αικατερίνη Βογανάτση Γιάννη Βογανάτση Δημήτρη Καμιζή Γιώργο Καρακατσάνη Παναγιώτα Καρδάση - Δέδε

Αλέκο Μαρμαρινό Σταματίτσα Νοταρά - Λοϊζίδου Κώστα Σατραβέλα Παρασκευή Σκούρτη - Δαγρέ Μαρία Σταμέλου

Σας υπενθυμίζουμε ότι εκτός από απευθείας καταβολή στην Κα Βιβή Σκούρτη, μπορείτε να στέλνετε την συνδρομή σας στον κάτωθι τραπεζικό λογαριασμό ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΜΕΛΕΤΩΝ ΕΡΜΙΟΝΙΔΟΣ ΕΘΝΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ: ΑΡΙΘΜΟΣ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟΥ 385/001054-57 Τα ονόματα των νέων συνδρομητών μας θα δημοσιεύονται με αλφαβητική σειρά στο αμέσως επόμενο τεύχος.

ερμιόνη 3

ΘΕΟΔΟΣΗΣ ΑΠ. ΓΚΑΤΣΟΣ

Το νέο αρχείο Αποστόλου Γκάτσου Εισαγωγή Δεν πέρασε πολύς καιρός από την απώλεια του Αποστόλου Γκάτσου τον Οκτώβριο του 2013, όταν αρχίζοντας την εξερεύνηση του εκτενούς αρχείου που κατέλειπε, ανακαλύψαμε μεταξύ πολλών άλλων, 48 χειρόγραφα των ετών 1873-1887 τα οποία αφορούν αποκλειστικά και μόνο στην Ερμιόνη. Σε αυτά περιλαμβάνονται δικαστικά έγγραφα, συμβολαιογραφικές πράξεις, συμφωνητικά, απλές επιστολές, αλλά και έγγραφα απόπλου πλοίων από το λιμάνι της Ερμιόνης, στα οποία αναφέρεται το είδος του πλοίου, το φορτίο, ο προορισμός και ο πλοίαρχος, πλησίστια δηλαδή κείμενα σημερινών φορτωτικών. Η συντριπτική πλειοψηφία των εγγράφων αυτών είναι δημόσια (με εξαίρεση ορισμένες επιστολές και συμφωνητικά) και για τον λόγο αυτό, εκτός από τις δέουσες σφραγίδες, είναι γραμμένα σε ειδικό χαρτί που φέρει σε ενσωματωμένο υδατογράφημα το εθνόσημο, το οποίο είναι ευκρινέστατα ορατό, όταν κοιτάμε το χαρτί στο φως. Το πρόσωπο που κατ’ εξοχήν αναφέρεται στα περισσότερα των εγγράφων αυτών είναι ο Αλέξανδρος Οικονόμου, γιος του Δήμαρχου Ερμιόνης Ιωάννη Οικονόμου, ο οποίος μοιάζει να έχει σωρεύσει πληθώρα χρεών… Είναι βέβαιο ότι τα έγγραφα αυτά μας διηγούνται με τη δική τους μοναδική γλώσσα της άμεσης ιστορικής αλήθειας, κομμάτια της ιστορίας της Ερμιόνης του 19ου αιώνα, στην πλειοψηφία τους εντελώς άγνωστα μέχρι σήμερα. Παρ’ όλον ότι τα περισσότερα από αυτά σώζονται σε πολύ καλή κατάσταση, η ανάγνωσή τους δεν είναι εύκολη: απαιτεί χρόνο και υπομονή, πολλές φορές ειδικότερες γραμματολογικές γνώσεις και σίγουρα καλό μεγεθυντικό φακό! Στο επόμενο άρθρο θα διαβάσετε την πρώτη έρευνα που επιχειρήσαμε με τον κο Γιάννη Σπετσιώτη, με αφορμή ένα ιδιωτικό συμφωνητικό του 1873, το οποίο συνυπογράφει ο Δήμαρχος Ερμιόνης Ιωάννης Οικονόμου «ανακαλύψας μόνος το κάτωθι μεταλλείον» σχετικό με την εκμετάλλευση «εν ταις θέσεσιν Τριανταφύλα, Πλαύτη, Δρύζα κλπ» εκτάσεως μεταλλείου χρωμίου. Επιλέξαμε να ξεκινήσουμε την παρουσίαση θεμάτων από το Νέο αυτό Αρχείο του Αποστόλου Γκάτσου, με το εν λόγω ιδιωτικό συμφωνητικό του 1873, όχι μόνο επειδή για πρώτη φορά μαθαίνουμε για την ύπαρξη μεταλλείου χρωμίου στην Ερμιόνη, αλλά και γιατί ο Δήμος Ερμιονίδας και το «Ελληνικό Κέντρο Τέχνης και Πολιτισμού» διοργάνωσαν στο Πνευματικό Κέντρο Ερμιόνης τον Ιούνιο, ενδιαφέρουσα ημερίδα με θέμα: «Στις διαδρομές των Μεταλλωρύχων και Λυγνιτωρύχων Πελοποννήσου». Κλείνοντας τη σύντομη αυτή εισαγωγή θα ήθελα να τονίσω – για μια ακόμα φορά – την πεποίθησή μου ότι η πρόσβαση στα έγγραφα αυτά, δεν μπορεί να αποτελεί αποκλειστικό προνόμιο όποιου είχε την τύχη να τα έχει σήμερα στην ιδιοκτησία του. Είναι κειμήλια, την υποχρέωση προσωρινής μόνο φύλαξης/συντήρησης των οποίων, θεωρώ ότι έχω επωμισθεί, με την ελπίδα να αποτελέσουν κάποτε μόνιμη ιδιοκτησία της γενέθλιας γης, την οποία με πάθος αγάπησε ο αρχικός τους ιδιοκτήτης. Δυστυχώς όμως, όπως όλοι αναγνωρίζουν, οι υποδομές που διαθέτει σήμερα η «Δημοτική Βιβλιοθήκη Ερμιόνης ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΓΚΑΤΣΟΣ» δεν επιτρέπουν την μεταφορά τους εκεί. Ας ευχηθούμε η αρμόδιες Αρχές να επιδείξουν το κατάλληλο ενδιαφέρον ώστε να ξεκινήσουν επιτέλους οι εργασίες αποκατάστασης του κτηρίου του «Καποδιστριακού Σχολείου Ερμιόνης» και σύντομα όλος αυτός ο θησαυρός να εγκατασταθεί για πάντα, εκεί όπου ανήκει: Στην ίδια αίθουσα, στην οποία ο Απόστολος Γκάτσος πρωτοάκουσε μάθημα.

4 ερμιόνη

ΘΕΟΔΟΣΗΣ ΑΠ. ΓΚΑΤΣΟΣ – ΓΙΑΝΝΗΣ Μ. ΣΠΕΤΣΙΩΤΗΣ

Από το χρώμιο… στον λευκόλιθο Το έγγραφο στο οποίο αναφερόμαστε, υπεγράφη στην Αθήνα στις 2 Ιουλίου του 1873 μεταξύ του Δημάρχου Ερμιόνης Ιωάννη Οικονόμου και των Βασιλείου Κοκκίνου, εμπόρου Ναυπλίας, Γεωργίου Κατζαρού, αρχιτέκτονος, Πάνου Κορωναίου, Γεωργίου Ζούτζου, Νικολάου Σταθόπουλου, Λεωνίδα Κορωναίου (κατοίκους Αθηνών) και Ιωάννη Παππαγκίκα κάτοικο Κρανιδίου. Οι τρεις πρώτοι συμβάλλονται μεταξύ τους και με τους πέντε τελευταίους, τους οποίους αναγνωρίζουν ως συγκυρίους μιας εκτάσεως μεταλλίου χρωμίου, στις περιοχές «Τριανταφύλα, Πλαύτη, Δρύζα κλπ» του δήμου Ερμιόνης, για την εκμετάλλευσή της. Σύμφωνα με την πληροφορία της Συμβολαιογράφου Ερμιόνης κας Ειρήνης Βογανάτση, η περιοχή στην οποία αναφέρονται πρέπει να αφορά στο σημερινό Τριανταφύλλι, Πόλαση ή Πουλάσι και τη Δάρδιζα. Μοιάζει επίσης εντυπωσιακό το γεγονός ότι δεν οριοθετούν την περιοχή περαιτέρω, ούτε ορίζουν αριθμητικά – έστω και κατά προσέγγιση – την έκτασή της, αρκούμενοι προφανώς στα όρια των ιδιοκτησιών των τελευταίων πέντε συμβαλλομένων. Το καινοφανές ωστόσο του εγγράφου αυτού είναι ότι για πρώτη φορά μαθαίνουμε ότι στις περιοχές αυτές γνωρίζουν την ύπαρξη χρωμίου και για τον λόγο αυτό αποφασίζουν να δραστηριοποιηθούν για την εκμετάλλευσή του. Στη συνέχεια του τρισέλιδου ιδιωτικού συμφωνητικού, καταγράφουν τους ειδικότερους όρους της συνεργασίας τους, με την ίδρυση εταιρίας, στο μετοχικό κεφάλαιο (2.000 μετοχές) και στα καθαρά κέρδη της οποίας, συμμετέχουν ως ακολούθως: Ο Δήμαρχος Ερμιόνης Ιωάννης Οικονόμου, ο Γεώργιος Κατζαρός, ο Πάνος Κορωναίος, ο Ιωάννης Παππαγκίκας, ο Λεωνίδας Κορωναίος και ο Νικόλαος Σταθόπουλος με 230 μετοχές έκαστος. Οι Γεώργιος Ζούτζος και Βασίλειος Κόκκινος με 100 έκαστος, οι δε υπόλοιπες 420 μετοχές «παραχωρούνται» (δηλαδή χωρίς οι αποδέκτες τους να συνεισφέρουν στο αρχικό μετοχικό κεφάλαιο) στους εξής: 40 εις τον Συνταγματάρχην Χρήστον Βυζάντιον, 40 εις τον Βουλευτήν Ιωάννην Ζέρβαν, 60 εις τον Ανθυπολοχαγόν Αθανάσιον Μαντακιάν (κατοίκους Αθηνών), 60 εις τον Αλέξανδρον Ι. Οικονόμου, 60 εις τον Ι. Παπαδογιαννάκην(;), 40 εις τον Δημήτριον (επίθετο μη αναγνώσιμο), 40 εις τον Παντελήν Λουκάν, 20 εις τον Αθανάσιον Δέδε Απορόλου, 20 εις τον Κυριάκον Καραγιάννην, 20 εις τον Βασίλειον Σαρρήν(;) και τέλος 20 εις τον Αθανάσιον Πρωτόγερον, κατοίκους Κρανιδίου. Ο καθένας μας βγάζει τα συμπεράσματά του! Την πρωτοβουλία των ανωτέρω, η οποία όπως σαφώς προκύπτει από το λεκτικό της πρώτης παραγράφου του συμφωνητικού «Ιωάννης Οικονόμου Δήμαρχος Ερμιόνης ανακαλύψας μόνος το κάτωθι μεταλλείον» ανήκει στον Δήμαρχο (το όνομα μάλιστα του οποίου φέρει και δρόμος της Ερμιόνης), φαίνεται ότι ακολούθησαν μεταγενέστερα και άλλοι και για διαφορετικά μεταλλεύματα. Έτσι την 2α Δεκεμβρίου 1898 δημοσιεύεται στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως απόφαση για παραχώρηση δικαιώματος «…διηνεκούς κυριότητος και μεταλλεύσεως σιδήρου και χαλκού επί εκτάσεως 5561 στρεμμάτων… κειμένης εις την περιφέρειαν του χωρίου Φούρνοι του δήμου Κρανιδίου της επαρχίας Σπετσών και Ερμιονίδος και εχούσης όρια ανατολικώς μεν τον λόφον Κούδεσι, τον μύλον Αναγνωσταρά και την θέσιν Καταφύγι, δυτικώς δε το όρος Κορακοσπηλιά και τον λόφον Πόρτιζα, αρκτικώς δε τον λόφον Κούδεσι, τον λόφον Κόκκινα χώματα ή Αγριοχαρουπιά και το όρος Κορακοσπηλιά και μεσημβρινώς τον λόφον Πόρτιζα, το Μαυροβούνι και την θέσιν Καταφύγι» στους Στυλιανόν Θεοδωρακάκην και Κλεόβουλον Κόφτην. Την 13η Φεβρουαρίου επίσης του επομένου έτους 1899, δημοσιεύεται στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως απόφαση για παραχώρηση δικαιώματος «…διηνεκούς κυριότητος και μεταλλεύσεως σιδήρου επί εκτάσεως 8938 στρεμμάτων… κειμένης κατά τας θέσεις Τσουκαλιά και Βαρικώ εις την περιφέρειαν του χωρίου Διδύμου… και εχούσης όρια ανατολικώς μεν την κορυφήν του όρους Αδέρες ή Κοριτζά, Πεδοραχήν και κορυφήν Κιάφα Καρακάση, δυτικώς δε Ζυγόν ή Ρύτιτζαν και πλευράν Μπέκου, αρκτικώς δε ρεύμα και Βιέθη και μεσημβρινώς Τρύπιαν Σπηλιάν και Κα-

ερμιόνη 5

ΘΕΟΔΟΣΗΣ ΑΠ. ΓΚΑΤΣΟΣ – ΓΙΑΝΝΗΣ Μ. ΣΠΕΤΣΙΩΤΗΣ λύβια Αποστόλου» στους Κ. Δ. Λεβίδην, Γ. Ν. Σκαλιέρην και Κ. Γ. Κόφτην. Λίγο γνωστό είναι επίσης ότι, περί τα τέλη του 19ου/ αρχές 20ου αιώνα βρέθηκαν στα Βουλγαρέικα κοιτάσματα λευκολίθου, για την μεταφορά των οποίων δημοσιεύεται στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως της 11ης Σεπτεμβρίου 1909 απόφαση «περί παραχωρήσεως τοις κ.κ. Αρθούρω και Σπυρίδωνι Δεσποζίτοις δικαιώματος χρήσεως επί ακαλλιεργήτων γαιών της εν Ερμιόνη ιεράς Μονής των Αγίων Αναργύρων… προς κατασκευήν σιδηροδρομικής γραμμής χρησιμοποιηθησομένης δια την μεταφοράν λευκολίθων… εφ΄ όσον ήθελε διαρκέσει η ενέργεια της εκμεταλλεύσεως των εν Ερμιόνη και Κρανιδίω ορυχείων λευκολίθου των Αρθούρου και Σπυρίδωνος Δεσποζίτων…» (σχετικά με το θέμα

6 ερμιόνη

βλ. και το άρθρο «Ένα κύπελλο από λευκόλιθο» της Ήρας Φραγκούλη-Βελλέ στο τεύχος 5 του περιοδικού μας) Τι τελικά απέγινε με την πρωτοβουλία του δημάρχου Ιωάννη Οικονόμου για την δημιουργία της πρώτης επιχείρησης εξόρυξης χρωμίου στην περιοχή της Ερμιόνης, όπως μας την αποκάλυψε το έγγραφο του 1873 που για πρώτη φορά βγαίνει στη δημοσιότητα, δεν μπορέσαμε να μάθουμε. Είναι ωστόσο βέβαιο, ότι για αρκετά ενδιαφέροντα γεγονότα της περιόδου της δημαρχίας του, της οικογενειακής του κατάστασης, αλλά και της καθημερινότητας των συμπολιτών του, μιλούν εύλογα πολλά από τα έγγραφα του αρχείου στο οποίο αναφερόμαστε. Με την καθοδήγησή τους, ευελπιστούμε να συνεχίσουμε το ταξίδι μας στην Ερμιόνη του 19ου αιώνα, σε επόμενα τεύχη μας.

ΕΡΜΙΟΝΙΚΟΣ ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ

Ανακοίνωση Ο «Ερμιονικός Σύνδεσμος» ανακοινώνει ότι καταληκτική ημερομηνία υποβολής των υποψηφιοτήτων για την επόμενη απονομή του Βραβείου Αριστείας

«ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΓΚΑΤΣΟΣ» ορίζεται η

20η Δεκεμβρίου 2017 Το Βραβείο Αριστείας «ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΓΚΑΤΣΟΣ» απονέμεται ετησίως κατά την πρωτοχρονιάτικη πανηγυρική συνεδρίαση του «Ερμιονικού Συνδέσμου» στον/στην μεταπτυχιακό/η φοιτητή /τρια, ο/η οποίος/α κατά το προηγούμενο της βραβεύσεως ακαδημαϊκό έτος, απέκτησε μεταπτυχιακό τίτλο σπουδών από ελληνικό πανεπιστήμιο-πολυτεχνείο ή από ομοταγές προς αυτά αλλοδαπό εκπαιδευτικό ίδρυμα, αναγνωρισμένο από τον αρμόδιο φορέα (ΔΟΑΤΑΠ), και, είτε είναι εγγεγραμμένος/η στα δημοτολόγια του Δήμου Ερμιονίδας της Δημοτικής Κοινότητας Ερμιόνης, είτε κατά το χρόνο της βραβεύσεώς του/της είναι μέλος του «Ερμιονικού Συνδέσμου», ή ένας εκ των γονέων του/ης, τουλάχιστον επί τριετία. Κατά σειράν αξιολογήσεως προηγούνται οι κάτοχοι διδακτορικού διπλώματος (PhD) και έπονται οι κάτοχοι μεταπτυχιακού (MSc). Σε περίπτωση περισσοτέρων προσοντούχων, το Βραβείο Αριστείας απονέμεται στον/ην έχοντα/ουσα την υψηλότερη βαθμολογία και σε περίπτωση ισοβαθμίας μοιράζεται ισομερώς.

Το Βραβείο Αριστείας «ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΓΚΑΤΣΟΣ» συνοδεύεται από χρηματικό έπαθλο.

ερμιόνη 7

ΑΔΩΝΙΣ Κ. ΚΥΡΟΥ

Το χρονικό μιας σημαντικής ανακάλυψης: Το Σπήλαιο του Φράγχθι στην Ερμιονίδα (1956-2016)* Με αφορμή την πρόσφατη προβολή του ντοκιμαντέρ «Σπήλαιο Φράγχθι» στην Κοιλάδα, (παραγωγής του Πολιτιστικού - Εξωραϊστικού Συλλόγου Κοιλάδας Φράγχθι) δημοσιεύουμε το άρθρο που είχε την καλοσύνη να μας παραχωρήσει ο πρωτοπόρος εξερευνητής του σπηλαίου Κος Άδωνις Κύρου, ο οποίος είχε την τύχη να έρθει σε επαφή με τον αρχαιολογικό θησαυρό που σήμερα γνωρίζουμε, ήδη από το 1956. Ο αρχαιολογικός χάρτης της Αργολίδας παρουσίαζε έως την μεταπολεμική περίοδο, μια έντονη ανισότητα. Ενώ δηλαδή, το βορειοδυτικό τμήμα με τα μεγάλα κέντρα του Άργους, της Λέρνας, των Μυκηνών, της Τίρυνθας, της Μιδέας και της Ασίνης, συγκέντρωνε ήδη από τον προηγούμενο αιώνα το ενδιαφέρον της αρχαιολογικής κοινότητας με πλήθος ανασκαφών, ερευνών και επιστημονικών δημοσιεύσεων, το νοτιοανατολικό, με επίκεντρο την Ερμιονίδα, παρέμενε στη σκοτεινή πλευρά του χάρτη. Ακριβώς, λοιπόν, στα γεωγραφικά αυτά όρια βρέθηκα, από νεαρή ηλικία, να επιδίδομαι ερασιτεχνικά στην αρχαιολογία, περιπλανώμενος στις παράκτιες και ορεινές περιοχές της Ερμιονίδας και των παρακείμενων νήσων, καταγράφοντας πληροφορίες για άγνωστα μέχρι τότε αρχαιολογικά κατάλοιπα, που αργότερα αποτέλεσαν χρήσιμα στοιχεία για τους επιστήμονες αρχαιολόγους. Κορυφαία ανακάλυψη στο πλαίσιο αυτό, υπήρξε ο εντοπισμός της προϊστορικής εγκατάστασης στο Σπήλαιο Φράγχθι, στον όρμο της Κοιλάδας, επινείου του Κρανιδίου, ενώ οι μετέπειτα σχετικές εξελίξεις συνετέλεσαν στη συγκρότηση μιας νέας εικόνας των προϊστορικών δεδομένων, όχι μόνο της Αργολίδας, αλλά και του νοτιοανατολικού χώρου της Ευρώπης γενικότερα. Για να ξετυλιχθεί το χρονικό αυτής της ανακάλυψης, θα πρέπει να γυρίσουμε τον χρονοδείκτη εξήντα χρόνια πίσω, στο τέλος του καλοκαιριού του 1956, όταν σε ηλικία 18 ετών, μαζί με φίλους από τις Σπέτσες ήρθαμε για ψάρεμα στο όρμο της Κοιλάδας, χρησιμοποιώντας μια βαρκούλα με πετρελαιομηχανή. (εικόνα 1)

1. Η πρώτη μου βάρκα (1956), με την οποία έγινε ηεξερεύνηση του σπηλαίου Φράγχθι (δώρο των γονέων μου για την επιτυχία στις εισαγωγικές εξετάσεις του Πανεπιστημίου).

2. Η μικρή παραλία του παράκτιου σπηλαίου Φράγχθι.

3. Το πρωτοποριακό κινούμενο με ηλιακή ενέργεια Ελβετικό εξερευνητικό σκάφος Planet Solar.

*Πληρέστερη μορφή με βιβλιογραφία και σημειώσεις στα Πρακτικά του Θ’ Συνεδρίου της Εταιρείας Πελοποννησιακών Σπουδών (Ναύπλιο 2015).

8 ερμιόνη

ΑΔΩΝΙΣ Κ. ΚΥΡΟΥ Από το σημείο αυτό η καλή τύχη ανέλαβε πρωταρχικό ρόλο. Μετά το τέλος της αλιευτικής εξόρμησης θελήσαμε να ψήσουμε τη λεία μας επάνω σε πλακερές πέτρες, στην κατωφέρεια του παράκτιου σπηλαίου, η είσοδος του οποίου έχαινε λίγο ψηλότερα από μία μικρή παραλία. (εικόνα 2) Η προσπάθεια θα απέβαινε μάταιη αν δεν παρενέβαινε ένας τοπικός βοσκός, ο Μανώλης Πάνου από το γειτονικό χωριό των Φούρνων, που είχε το χειμαδιό του μέσα στο σπήλαιο. Ο καλός εκείνος άνθρωπος, μαζί με τις διηγήσεις του για ξωτικά που βγαίνουν από τη λίμνη στο βάθος του «Σπηλαίου του Κύκλωπα», όπως κάποιοι ευφάνταστοι Κρανιδιώτες είχαν παλαιότερα ονομάσει το εντυπωσιακό αυτό φυσικό χάσμα, μας έφερε από τη στάνη του μία σχάρα, μερικά κάρβουνα και ένα σκαλιστήρι, ώστε να σκάψουμε στο μαλακό χώμα της παραλίας ένα λάκκο για τα κάρβουνα. Έτσι και έγινε και …ω της εκπλήξεως! Με το σκάψιμο ξεπρόβαλαν μερικά κεραμικά όστρακα, δύο λίθινα εργαλεία, θραύσματα οψιανού και πυριτόλιθου, που έστω αν και δεν ήμουν σε θέση, τότε, να χρονολογήσω με ακρίβεια, μαρτυρούσαν προϊστορική προέλευση. Θα πρέπει να σημειώσω, ότι η ανίχνευση που κάναμε μέσα στον περιορισμένο από τις καταρρεύσεις της βραχώδους οροφής, χώρο του σπηλαίου, δεν απέδωσε τίποτε το συγκεκριμένο, καθώς το έδαφος ήταν σκεπασμένο με εναποθέσεις κοπριάς αρκετών αιώνων. Φεύγοντας πάντως, κρατούσα σφιχτά τη σακούλα ψαρέματος, μέσα στην οποία είχα βάλει τα ευρήματα της παραλίας. Μερικές εβδομάδες αργότερα επισκέφθηκα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών τον τότε διευθυντή του Ιωάννη Παπαδημητρίου, που με έκπληξη άκουσε ότι τα ευρήματά μου, που προσδιόρισε ότι ανήκαν στην ύστερη Νεολιθική περίοδο των αρχών της 4ης χιλιετίας π.Χ., είχαν προέλευση από άγνωστο μέχρι τότε προϊστορικό χώρο της Αργολίδας. Μου τόνισε όμως, ότι θα έπρεπε να τα επιστρέψω εκεί ακριβώς που τα βρήκα, καταλήγοντας επιγραμματικά: « Ο,τι είναι θαμμένο, είναι καλά φυλαγμένο!» Την υπόδειξη του Ιωάννου Παπαδημητρίου ακολούθησα το επόμενο καλοκαίρι, όμως στο πέρασμα λίγων ετών τα γεγονότα διέψευσαν την επισήμανση του έμπειρου εκείνου αρχαιολόγου. Γνωστός εφοπλιστής του Λονδίνου αγόρασε το νησάκι στον κόλπο της Κοιλάδας και οι εργολάβοι με τις εργασίες διαμορφώσεως της μορφολογίας του το 1963, άρχισαν να κάνουν χωματοληψία στις απέναντι παραλίες, αλλά και από εκείνη μπροστά στο σπήλαιο. Αν και ειδοποίησα την Αρχαιολογική Υπηρεσία του Ναυπλίου, οι αρμόδιοι υπηρεσιακοί παράγοντες εκτός από ένα σήμα της Χωροφυλακής για διακοπή της χωματοληψίας από την περίμετρο του σπηλαίου, δήλωσαν αδυναμία άλλης παρεμβάσεως στην τότε απομονωμένη περιοχή του Φράγχθι. Μου δόθηκε όμως η άδεια, να ειδοποιήσω τον γνωστό μου Αμερικανό αρχαιολόγο Michael Jamesson, που την εποχή εκείνη πραγματοποιούσε με το Πανεπιστήμιο της Πενσυλβανίας ανασκαφές στην αρχαία πόλη των Αλιέων, στο πλησιόχωρο Πορτοχέλι, ώστε να προκύψει μία έγκυρη αυτοψία του σπηλαίου και της παρακείμενης παραλίας.1 Η συνέχεια γράφτηκε με την επιτόπια μετάβαση δύο διακεκριμένων Αμερικανών αρχαιολόγων, του Michael Jamesson και του συνεργάτη του προϊστορικολόγου Thomas Jacobsen του Πανεπιστημίου της Ινδιάνας, τους οποίους οδήγησα στο Φράγχθι, από την παραλία του οποίου απεκόμισαν χαρακτηριστικά δείγματα. Τέσσερα χρόνια αργότερα, το 1967, υπό την αιγίδα της Αμερικανικής Αρχαιολογικής Σχολής των Αθηνών, άρχισε η μεγάλη έρευνα του εσωτερικού του σπηλαίου και της παρακείμενης παραλίας. Μία έρευνα στην οποία είχα συμμετοχή επί σειρά ετών και υπό τη διεύθυνση του Thomas Jacobsen κορυφαίοι επιστήμονες πολλών ειδικοτήτων, τα πορίσματα των οποίων έχουν μέχρι σήμερα καταγραφεί σε δεκατέσσερις τόμους, που εκδόθηκαν από το Πανεπιστήμιο Bloomingron της Ινδιάνας.2 Άλλωστε το Σπήλαιο του Φράγχθι και ο προϊστορικός περίγυρός του ευρίσκονται μέχρι σήμερα στο επίκεντρο της επικαιρότητας, με τις υποθαλάσσιες έρευνες επιστημόνων του 1. Άδωνις Κύρου, «Στο Σταυροδρόμι του Αργολικού, τόμος Α΄(κεφ. Προϊστορία) Αθήνα 1990, σελ.3641 (υποσ. σελ.40).

2. Thomas W. Jacobsen (general editor), “Excavations at Franchthi Cave, Greece” (τόμοι 14) Indiana University Press, Bloomington and Indianapolis.

ερμιόνη 9

ΑΔΩΝΙΣ Κ. ΚΥΡΟΥ Πανεπιστημίου της Γενεύης, της Εφοοικονομική κάλυψη από κονδύλια της ρείας Εναλίων Αρχαιοτήτων και του ΕλΕυρωπαϊκής Ένωσης, πραγματοποιήληνικού Κέντρου Θαλασσίων Ερευνών, θηκε μία υποδειγματική διαμόρφωση για τον εντοπισμό της προϊστορικής και ανάδειξη του ανασκαμμένου τμήμαακτογραμμής, αλλά και τυχόν καταβυτος του Σπηλαίου, ώστε να αποτελεί επιθισμένων νεολιθικών καταλοίπων στον σκέψιμο και επιμορφωτικό αξιοθέατο.4 όρμο της Κοιλάδας, έρευνες στις οποίες Πότε όμως ο προϊστορικός άνθρωμετείχε το 2014 και το πρωτοποριακό πος, ο τότε πρωτόγονος δορυφόρος κυκινούμενο με ηλιακή ενέργεια θαλάσσιο νηγός και τροφοσυλλέκτης άνθρωπός σκάφος Planet Solar (εικόνα 3). του Νεάντερταλ, της μέσης ΠαλαιολιθιΚαι ας έρθουμε τώρα στην παρουσίκής περιόδου, κινούμενος σε ολιγάριθαση μερικών στοιχείων για το Σπήλαιο μες και ολιγάνθρωπες ομάδες από βορά του Φράγχθι, δηλωτικών της σημασίας προς τον πάντοτε ελκυστικό νότο (ειτης τυχαίας εκείνης ανακαλύψεως του κόνα 5) έφτασε στο Σπήλαιο του Φράγ1956 και της μεταγενέστερης επιστηχθι και το χρησιμοποίησε, έστω και σε 4. Το σπήλαιο έχει συνολικό μήκος 150 μέτρα και πλάτος 45, με λίμνη μονικής έρευνας. Α ρχίζοντας από τον αραιά χρονικά διαστήματα ως περισταστο βαθύτερο σημείο του χώρο, θα σημειώσω ότι το Σπήλαιο βρίσιακό καταφύγιο; Σ το ερώτημα αυτό με υφάλμυρο νερό σήμερα. σκεται στη βορειοδυτική απόληξη ενός ίσως ποτέ να μην έχουμε απάντηση, δεασβεστολιθικού ορεινού βραχίονα, που δομένων των ανυπέρβλητων δυσκολιμε την ονομασία Φράγχθι στη ντοπιολαλιά των παλαιών για τη συνέχιση της ανασκαφής σε βαθύτερα στρώματα ών Αρβανιτών κατοίκων της περιοχής, πιθανολογείται του Σπηλαίου, που τουλάχιστον μέχρι το τελευταίο επίότι υποδηλώνει φράχτη, το φυσικό φράγμα που χωρίζει πεδο της έρευνας, έδιναν χρονολογίες γύρω στα 45.000 τους αγρούς και τα βοσκοτόπια της παραλίας των Φούρχρόνια από σήμερα, με κριτήριο τις ραδιομετρήσεις ορνων από την πεδιάδα και τους ελαιώνες της Κοιλάδας. Το γανικών υπολειμμάτων και τα είδη της παλαιολιθικής Σπήλαιο έχει συνολικό μήκος 150 μέτρα και πλάτος 45, λιθοτεχνίας. Προέκυψε πάντως ένα στοιχείο, που προσμε προσανατολισμό ΒΔ-ΝΑ και με την ύπαρξη, στο βαθύδιορίζει συγκεκριμένη χρονική αλληλουχία: Σε βάθος τερο σημείο του, λίμνης με υφάλμυρο νερό (εικόνα 4).

9 περίπου μέτρων η αρχαιολογική σκαπάνη συνάντησε Δυστυχώς, μεγάλες κατακρημνίσεις στρώμα ηφαιστειακής τέφρας, που διατης βραχώδους οροφής έχουν περιορίσει χωρίζει δύο καθοριστικές περιόδους της τον ωφέλιμο χώρο του, κατά συνέπεια Παλαιολιθικής εποχής. Κάπου δηλαδή και το επιδεκτικό τμήμα της ανασκαφής 40.000 χρόνια από σήμερα, μία γιγαντιτου. Οι δυσκολίες του ανασκαφικού έραία έκρηξη του ηφαιστείου στο Campi γου συνάντησαν ανυπέρβλητο εμπόδιο Flegrei της Νοτίου Ιταλίας, κοντά στη με την ανάβλυση, σε βάθος 10 περίπου σημερινή Νεάπολη, εκτός από σειρά σειμέτρων, του υπερυψωμένου σημερινού σμικών δονήσεων, κατεκάλυψε την παυδροφόρου ορίζοντα, γεγονός που καθιρασυρόμενη από τους ανέμους ηφαιστειστούσε επικίνδυνη τη συνέχιση της αναακή τέφρα και πολλά νότια τμήματα της σκαφής και επέβαλε τη διακοπή της, μέΒαλκανικής Χερσονήσου. Μάλιστα δεν χρι μελλοντικής επινοήσεως νέων και αποκλείεται να σημειώθηκε τότε η καπολυδάπανων βέβαια μεθόδων αντλήτάρρευση μέρους της βραχώδους οροφής 3 σεως και έρευνας. Γι αυτό και πρόσφατου Σπηλαίου, αν και αυτό αμφισβητείτα, με πρωτοβουλία της Εφορείας Προϊται από άλλους ερευνητές,5 ενώ ο δυτιστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων κός προσανατολισμός της ευρείας εισόΑργολίδας , της Εφορείας Σπηλαιολογίδου διευκόλυνε την επικάθηση τέφρας 5. Ο άνθρωπος του Νεάντερταλ της ας και του Δήμου Ερμιονίδας και με την στο εσωτερικό του, φαινόμενο που διαΜέσης Παλαιολιθικής περιόδου.

3. W. Farrand, Depositional history of Franchthi Cave, “Excavations at Franchthi Cave, Greece “ (gen, ed. T. Jacobsen), Indiana University Press, Bloomington and Indianapolis 2000, τόμος 12, σελ. 37.

4. Ενημερωτικό φυλλάδιο: «Σπήλαιο Φράγχθι- Franchthi Cave» ΥΠΟΠΑΙΘ,ΚΔΑΠΚ, Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Νοτ. Ελλάδας και Επιχειρησιακού Προγράμματος Δυτ. Ελλάδας, Πελοποννήσου, Ιονίων Νήσων, 2007-2013.

5. W. Farrand, Depositional history of Franchthi Cave, “Excavations at Franchthi Cave, Greece“ (gen, ed. T. Jacobsen), Indiana University Press, Bloomington and Indianapolis 2000, τόμος 12, σελ. 86-87.

10 ερμιόνη

ΑΔΩΝΙΣ Κ. ΚΥΡΟΥ πιστώθηκε και σε άλλα σημεία της Πελοποννήσου, όπως στη βραχοσκεπή της Κλεισούρας, σε μικρή απόσταση από το Φράγχθι.6 Το στρώμα αυτής της ηφαιστειακής τέφρας αποτελεί βεβαιωμένο χρονικό όριο μεταξύ της Μέσης Παλαιολιθικής Περιόδου (200.000 έως 40.000 χρόνια από σήμερα) και της Ύστερης ή Ανώτερης (40.000 έως περίπου 10.500 χρόνια από σήμερα), πάντοτε σε συσχετισμό με τις διαδοχικές κλιματικές αλλαγές, που συνετέλεσαν στον σταδιακό αφανισμό του πρώιμου παλαιολιθικού ανθρώπου, γνωστού στην επιστημονική ορολογία ως Ανθρώπου Νεάντερταλ. Του ανθρώπινου, δηλαδή, φυλετικού είδους, που εγγύτατα στο χρονικό αυτό όριο το διαδέχεται ο «εξάδελφός» του –ας μου επιτραπεί ο τολμηρός αυτός χαρακτηρισμός «Homo Sapiens», ο σκεπτόμενος άνθρωπος της Ύστερης Παλαιολιθικής Περιόδου. Θα πρέπει πάντως να σημειωθεί, ότι η παρουσία του Homo Sapiens δεν μαρτυρείται στο Φράγχθι πριν από την παρέλευση μιας ακόμη φάσης των κλιματικών μεταβολών στη διάρκεια της Παλαιολιθικής Εποχής –η τελευταία περίοδος των παγετώνων– γύρω στα 18.000 χρόνια από σήμερα, οπότε υποχωρεί και η τελευταία φάση του μεταηφαιστειακού φαινομένου του «υετού», όπως επιστημονικά χαρακτηρίζεται η μακρά περίοδος, σχεδόν 20.000 ετών, που με παγετώνες, ξηρό και παγερό κλίμα, αλλά και πλημμύρες από την περιοδική τήξη των πάγων, είχε κατ’ επανάληψη πλημμυρίσει το Σπήλαιο και το είχε καταστήσει ακατοίκητο.7 Δεν πρέπει να παραβλέπεται το γεγονός των αλλεπάλληλων περιόδων παγετώνων της Ύστερης Παλαιολιθικής, με την κατακράτηση των υδάτων των ποταμών και των λιμνών της κεντρικής Ευρώπης και τη συνακόλουθη υποχώρηση της επιφάνειας της θάλασσας στη Μεσόγειο μέχρι 120 μέτρα από τη σημερινή, που είχαν μεταβάλει το νότιο ελλαδικό χώρο σε μια αδιάβατη βαλτώδη στέπα, που τη σάρωναν παγεροί άνεμοι και την κάλυπταν πυκνές νεφώσεις. Να σημειωθεί ότι, σε αυτή την τελευταία χρονική περίοδο των παγετώνων, εδώ και 20.000 χρόνια, το παράκτιο σήμερα Σπήλαιο του Φράγχθι απείχε κάπου 7 χιλιόμετρα από τη χαμηλότερη της σημερινής κατά 120 μέτρα παλαιολιθική ακτογραμμή.8

Το πέρας των παγετώνων του κεντροευρωπαϊκού χώρου, μετά το 16.000 π.Χ., με την αλματώδη άνοδο της επιφάνειας της θάλασσας επιφάνειας εξαιτίας της απελευθέρωσης των υδάτινων ποταμών και λιμνών, έφερε μεγάλη μεταβολή και του κλίματος, που περισσότερο εύκρατο και ξηρό πλέον, αποκατέστησε τη βιωσιμότητα εντός του σπηλαίου, που υποδέχεται και πάλι τον παλαιολιθικό κυνηγό, Homo Sapiens, τον νοήμονα τώρα τοξότη της Ύστερης Παλαιολιθικής περιόδου. Αυτή είναι η μεγάλη σημασία του Σπηλαίου στα προϊστορικά δεδομένα όχι μόνο της Αργολίδας και της Πελοποννήσου, αλλά και της Ευρωπαϊκής Ηπείρου γενικότερα. Διότι η διαδοχή στον ίδιο χώρο του Ανθρώπου Νεάντερταλ από τον Homo Sapiens, αποτελεί σημαντικό κεφάλαιο στην πορεία του προϊστορικού ανθρώπου από το Πλειστόκαινο στο Ολόκαινο διάστημα της γήινης εξέλιξης. Η σημασία αυτή διατηρείται και για τις αμέσως επόμενες χιλιετίες, όταν το σύντομο διάδοχο της Παλαιολιθικής, διάστημα της Μεσολιθικής Περιόδου, μέχρι το 7.000 π.Χ., παρεμβάλλεται η ανθρώπινη μετεξέλιξη, με τον πάντοτε κυνηγό, αλλά καλλιεργητή τώρα, να στρέφει το βλέμμα του προς την ελεύθερη πλέον από τις χαμηλές νεφώσεις γειτονική του θάλασσα, αναζητώντας την επέκταση της τροφικής αλυσίδας, αλλά και νέους ορίζοντες στην εξασφάλιση πλουτοπαραγωγικών πόρων. Κορυφαίο στοιχείο αναδεικνύεται κατά την περίοδο αυτή ο οψιανός, το ηφαιστειακό πέτρωμα του μακρινού νησιού της Μήλου, που από νησί σε νησί των δυτικών Κυκλάδων, με τα αρχέγονα μικρά σκάφη των πρώιμων εκείνων ναυτίλων του Αιγαίου και στη συνέχεια μεταφερόμενο δια ξηράς θα φθάσει μέχρι το Φράγχθι, για να ενισχύσει τη λιθοτεχνία των ενοίκων του, όπως συμβαίνει άλλωστε, σε μεγάλη ακτίνα του Αιγαιακού χώρου.9 Η αρχική υπόθεση ότι ο οψιανός έφθανε στο Φράγχθι απ’ ευθείας από τη Μήλο έχει εγκαταλειφτεί, αφού η ανίχνευση στις παρεμβαλλόμενες νησίδες Φαλκονέρα και Παραπόλα δεν απέδωσε μεσολιθικά, ούτε και νεολιθικά ίχνη προσορμισμού ώστε να πιθανολογηθεί ένα μακρό κωπηλατικό ταξίδι διασχίζοντας το τρικυμισμένο Μυρτώο πέλαγος. Αντιθέτως, η ανακάλυψη παράκτιων οικισμών της Ύστερης Μεσολιθικής περιόδου σε νησιά των Κυκλάδων, όπως η Κύθνος (ακτή του Μαρουλά), η Σίκινος (κόλπος του Καρά) και η Ικαρία (ακτή του Κεραμέ),

6. “Volcanic ash layers illuminate the Neanderthals and early modern humans to natural hazards”, Proceedings of National Academy of Sciences, τόμος 109, Νο 34, σελ. 1353.

7. C. Perles, Greece; 30.000-20.000 before present, στο “Hunters of the Golden Age. The Middle Upper Paleolithic of Eurasia 30.000-20.000 B.P.” Analecta Leidensia 31, Leiden 1999, σελ. 175.

8. Δ. Σακελλαρίου, Γ. Ρουσσάκης, Π. Γεωργίου, Ι. Παναγιωτόπουλος, Ι. Μόρφης, Κ. Τσαμπουράκη-Κραουνάκη, Α. Ζαβιτσάνου, “Submerged prehistoric landscapes of Franchthi Cave” preliminary results”, 11ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Ωκεανογραφίας, Μυτιλήνη 2015, σελ. 993-996. Επίσης, D. Sakellariou, N. Galanidou, “Pleistocen submerged and Paleolithic archaeology in the tectonically active Aegean region”, στο Geology and Archeology; “Submerged landscapes of the Continental Shelf”, Geological Society, London 2016 (411), σελ. 145-178.

9. C. Renfrew and A. Aspinall, Aegean obsidian and Franchthi Cave, C. Perles, “Les industries lithiques taillees de Franchthi (τόμος ιι), Excavations at Franchthi Cave, Greece (gen. ed. T. Jacobsen) τόμος 5, Indiana University Press, Bloomington and Indianapolis 1990, τόμος 12, σελ. 257-270.

ερμιόνη 11

ΑΔΩΝΙΣ Κ. ΚΥΡΟΥ ενισχύει τη βεβαιότητα ότι τα προϊστορικά εκείνα πλωτά μέσα διέσχιζαν το Αιγαίο από το ένα νησί στο άλλο, αποφεύγοντας τους κινδύνους της ανοιχτής θάλασσας.10 Στο διάστημα της Μεσολιθικής περιόδου, το Σπήλαιο του Φράγχθι δεν είναι απλό καταφύγιο κυνηγών, αλλά και μονιμότερο ενδιαίτημα καλλιεργητών και κτηνοτρόφων, με την εκμετάλλευση των αγρών και την εκτροφή οικόσιτων ζώων, ενώ στον μικρό ποταμό που πήγαζε από τη λίμνη που κάλυπτε το σημερινό θαλάσσιο κόλπο της Κοιλάδας , η πρωτόγονη επίδοση στην αλιεία απέδιδε μικρά ψάρια, συμπλήρωμα της τροφής των ενοίκων του Σπηλαίου με μεγαλύτερα από την παρακείμενη θάλασσα, αλλά και με αχιβάδες και μικρά κοχύλια που χρησιμοποιούσαν για κοσμήματα. Παράλληλα η ανάπτυξη μιας βελτιωμένης μορφής ανθρώπινων σχέσεων ευνοεί την εμφάνιση θρησκευτικής δεισιδαιμονίας, με τελετουργίες εντός του Σπηλαίου σε άμεση γειτνίαση με τους κατοικούμενους χώρους του.11 Με αυτά τα δεδομένα η μετάβαση της σκυτάλης από τον με6. Γενική άποψη της Κοιλάδας. σολιθικό άνθρωπο σε εκείνον της Νεολιθικής περιόδου, γύρω Στο άκρο δεξιά η θέση του σπηλαίου. στο 7000 π.Χ., σήμανε την αναμενόμενη είσοδο στην ουσιαστική πολιτισμική ανάπτυξη, με την εξ ανατολών εισαγωγή καινοτόμων τεχνικών επινοήσεων, με κορυφαίες εκείνες της κεραμευτικής και του τροχού.12 Στα χρόνια αυτά ο νεολιθικός άνθρωπός του Φράγχθι εγκαταλείπει το υγρά από τη βαθμιαία νέα μεταβολή των κλιματικών συνθηκών Σπήλαιο, που καθίσταται χώρος λατρευτικών και περιορισμένων άλλων χρήσεων, για να συγκροτήσει τον πρώτο οργανωμένο οικισμό του στην παραλία, 13 δίπλα στην όχθη του ποταμού που εκβάλει στη θάλασσα, η οποία τώρα έχει καταλάβει το μεγαλύτερο μέρος της προ του Σπηλαίου παλαιολιθικής πεδιάδας. (εικόνα 6) Όμως το ανήσυχο πνεύμα του προηγούμενου ανθρώπου της Νεολιθικής περιόδου, που τον έχει ωθήσει σε νέες μορφές διακοινοτικής συμβίωσης και πολιτισμικής ανάπτυξης,14 θα γνωρίσει απότομο τέλος εξ αιτίας μιας μεγάλης φυσικής καταστροφής, που περίπου τρεις αιώνες πριν από το 3.000 π.Χ. θα σαρώσει με καταποντισμούς και πλημμύρες την ανατολική λεκάνη της Μεσογείου, η εφιαλτική ανάμνηση των οποίων διασώθηκε με τον Κατακλυσμό του Νώε στην Παλαιά Διαθήκη, τον Κατακλυσμό του Δευκαλίωνα στην Ελληνική μυθολογία και τον κατακλυσμό του Γκιλκαμές στα Βαβυλωνιακά ιερά κείμενα. Από την καταστροφή αυτή, του αποκαλούμενου «κλιματικού optimum» στην επιστημονική ορολογία –με την αλματώδη άνοδο της θερμοκρασίας, την επακόλουθη τήξη των πάγων και τις καταρρακτώδεις βροχές– θα συμπαρασυρθεί και η κατοίκηση του Σπηλαίου Φράγχθι, του οποίου καταρρέουν μεγάλα τμήματα της βραχώδους οροφής, ενώ μαζί με αυτό εγκαταλείπεται και ο παραλιακός οικισμός, όπως έγινε με τους περισσότερους οικισμούς του Ελλαδικού χώρου.

10. Άδωνις Κύρου, «Στο Σταυροδρόμι του Αργολικού», τόμος Α΄(κεφ. Προϊστορία) Αθήνα 1990, σελ. 43-46. Άδωνις Κύρου, «Κυνήγι» χαλκού κατά την πρώιμη χαλκοκρατία στον Αργολικό κόλπο- Οι νησίδες Παραπόλα και Φαλκονέρα», Πρακτικά του ΣΤ΄ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, τόμος Β΄, Αθήνα 2001-2002, σελ.

259-260.

11. T. Cullen, “Mesolithic mortuary ritual at Franchthi Cave, Greece”, Antiquity 69 (1955), σελ. 270.

12. K. Vitelli, Post and Potters and the shaping o Greek Neolithic societies, “The emergence of pottery” by B. Barnett and J. Hoores, Washington D.C. q Smithsonian Institution Press 1993, 55-63. K. Vitelli “Franchthi Neolithic Pottery” Vol.1q Classification and Ceramic Phases I and II, Bloomington and Indianapolis, Indiana University Press (1993).

13. Wilkinson-S. Duhon, “Franchthi paralia” The sediments, stratigraphy and offshore investigations”, Bloomington and Indianapolis Indiana University Press, (1990), K. Vitelli, “Franchthi Neolithic Pottery” vol.2q The later Neolithic phases III, IV,V, Bloomington and Indianapolis Indiana University Press, (1999).

14. C. Perles, “Tempi of changed When soloists don’t play together, Appythmia in continuous change”, Journal of Archaeological Method and Theory, vol. 20 “issue 2) 2013, 281-299 12 ερμιόνη

ΑΔΩΝΙΣ Κ. ΚΥΡΟΥ Η οριστική ερήμωση του Σπηλαίου, σε συνάρτηση με την άνοδο της θαλάσσιας επιφάνειας που συνεχώς μετέβαλε τη θέση της παρακείμενης ακτογραμμής, θα παραταθεί και στους επόμενους αιώνες, της αποκαλούμενης Πρωτοελλαδικής περιόδου, δηλαδή της πρώιμης Χαλκοκρατίας κατά την 3η χιλιετία π.Χ. Κύρια αίτια της εγκατάλειψης ήταν η μεγάλη υγρασία στο εσωτερικό του Σπηλαίου, φαινόμενο που παρατηρείται γενικότερα ως συνέπεια της διάβρωσης του εδάφους από την επικράτηση υγρού κλίματος. Μάλιστα κατά την ίδια χρονική περίοδο σε γειτονικές του Σπηλαίου του Φράγχθι ακτές, συγκροτούνται ισχυροί πρωτοελλαδικοί οικισμοί, σε εξάρτηση από την επικράτεια της Αργολικής Λέρνας, κατά τους αιώνες της ακμής της (Πρωτοελλαδική ΙΙ περίοδος ή Λέρνα ΙΙΙ, 2.500-2.200 π.Χ.). χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι ο πρωτοελλαδικός οικισμός στο Σαλάντι, ως έξοδος στον Αργολικό κόλπο της γειτονικής αγροτικής περιοχής των Διδύμων και εκείνος του Λαμπαγιαννά για την περιοχή των Φούρνων, που αν και αυτή συνορεύει με το Φράγχθι, δεν έχει συνάφεια με το Σπήλαιο, που δεν δέχεται καμιά πρωτοελλαδική επίδραση. Το φαινόμενο αυτό της απομόνωσης παρατηρείται και σε μεταγενέστερες περιόδους, ίσως για λόγους δεισιδαιμονίας. Σε επιβεβαίωση της τελευταίας αυτής υπόθεσης, θα μπορούσε να αναφερθεί το γεγονός, ότι κατά τον 4ο αιώνα π. Χ., όταν στη νότια κατωφέρεια του ακρωτηρίου λειτουργεί ένας αγροτικός ναός του Απόλλωνα, δεν παρατηρείται μέσα στο Σπήλαιο καμία δραστηριότητα εκτός από την περιορισμένη χθόνια λατρεία στη λίμνη του Σπηλαίου,15 όπως μαρτυρούν τα ανευρεθέντα λιγοστά αναθήματα αυτής της περιόδου, με είσοδο όμως από το μικρότερο άνοιγμα στο βάθος του Σπηλαίου. Και η δεισιδαιμονία συνεχίζεται μέχρι τις μέρες μας, με τους βοσκούς να μιλούν για ξωτικά και νεράιδες που βγαίνουν από τη λίμνη τις νύχτες με πανσέληνο και παίρνουν τη φωνή από τους ανθρώπους που βρίσκουν στο δρόμο τους, ενώ αρπάζουν τα αιγοπρόβατα της στάνης, αν ο βοσκός δεν έχει μεριμνήσει να ζωγραφίσει με ασβέστη σταυρούς στα βράχια και να τοποθετήσει ξύλινους σταυρούς στην είσοδο και τον περίγυρο της στάνης. Πάντως οι φόβοι αυτοί ανήκουν στο παρελθόν και ο σημερινός επισκέπτης του Σπηλαίου καλείται να απολαύσει το εντυπωσιακό περιβάλλον και την υποδειγματική διαμόρφωση και ανάδειξη του χώρου, ενώ στο Μουσείο του Ναυπλίου θα έχει την ευκαιρία να εξετάσει μερικά από τα σημαντικότερα ευρήματα της αρχαιολογικής έρευνας.

15. J. Dengate, “Post-Neolithic Franchthi”, στο Κ. Vitelli “Ftanchthi Neolithic Pottery” τόμος 2. The later Neo�lithic ceramic plases II, to V, “Excavations at Franchthi Cave, Greece” gen. ed. T. Jacobsen) Indiana University Press, Bloomington and Indianapolis 1999, σελ.111-117.

ερμιόνη 13

ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΚΟΥΜΝΑ

Αρχάγγελοι της στεριάς Μια περιήγηση στην τεχνολογία των ανεμόμυλων του Κρανιδίου μέσα από το θεατρικό παιχνίδι και την αφήγηση «Άραγε είναι η φύση που κινητοποιεί, είναι οι δυνάμεις που αναπτύσσονται, είναι οι άνθρωποι που επιθυμούν να συνυπάρχουν και να μοιράζονται τα βιώματά τους; Από το Μάρτιο όλοι οι κάτοικοι, όσοι μοιραζόμαστε τον αέρα της Αργολίδας σε πόλεις και χωριά, μικροί και μεγάλοι γράφουμε ιστορίες, μύθους, παραμύθια, που αφορούν εμάς και τους άλλους, τον κόσμο γύρω μας και τον κόσμο μακριά, μικρά γεγονότα ή μεγάλα, χαρούμενα ή λυπημένα, όνειρα κι επιθυμίες, φόβους και ανησυχίες, θέματα σχετικά με το παρόν, θέματα που ζήσανε οι παππούδες μας ή θέματα που θα ζήσουν τα παιδιά των παιδιών μας, θέματα δικά μας και θέματα των άλλων, ευτυχίας ή δυστυχίας, τα συναισθήματά μας που πάλλονται, τα συναισθήματά μας που αναζητούν απάγκιο. Γιατί όλα είναι ο κόσμος μας, ο κόσμος ο μικρός, ο μεγάλος, η Αργολίδα και η ζωή, η Αργολίδα και ο κόσμος.1» Η Διεύθυνση Προστασίας και Αναστήλωσης Νεωτέρων και Συγχρόνων Μνημείων του ΥΠΠΟΑ, αναγνωρίζοντας τη σημασία προστασίας και ανάδειξης των καταλοίπων της προβιομηχανικής κληρονομιάς, συμμετείχε στο 1ο Πανελλήνιο Συμπόσιο «Αργολίδα - Ο τόπος της συν-γραφής», που διοργάνωσε το Τμήμα Θεατρικών Σπουδών (Μεταπτυχιακό) του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, με το εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Αρχάγγελοι της στεριάς. Μια 1. Αφίσα από τη δράση περιήγηση στην τεχνολογία των ανεμόμυλων του Κρανιδίου μέσα από το θεατρικό παιχνίδι και την αφήγηση». Το πρόγραμμα σχεδιάστηκε από τους αρχαιολόγους – ιστορικούς τέχνης Αγγελική Κουμνά και Εμμανουήλ Μικελάκη και την αρχιτέκτονα Ευανθία Αλβέρτη και υλοποιήθηκε πιλοτικά στις 19 Απριλίου 2016 στο κτήριο της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Κρανιδίου με την πολύτιμη βοήθεια και τον συντονισμό της βιβλιοθηκονόμου Δήμητρας Αξαρλή, υπεύθυνης της Δημοτικής Βιβλιοθήκης. (εικόνα 1) Στο πρόγραμμα συμμετείχαν οι μαθητές της Γ΄ και Δ΄ τάξης των Δημοτικών Σχολείων Κρανιδίου. Το πρόγραμμα εστίασε θεματικά στους ανεμόμυλους που βρίσκονται στο Κρανίδι, οι οποίοι είναι χαρακτηρισμένοι ως μνημεία από το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού και προστατεύονται από τις διατάξεις του Ν. 3028/2002, «Για την προστα2. Θέση των τεσσάρων ανεμόμυλων στο Κρανίδι. σία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής Κληρονομιάς». Οι τέσσερις ανεμόμυλοι του Κρανιδίου «χαρακτηρίστηκαν ως ιστορικά διατηρητέα μνημεία, γιατί αποτελούν χαρακτηριστικά αρχιτεκτονικά δείγματα, δεμένα απόλυτα με το φυσικό περιβάλλον. Οι ανεμόμυλοι αυτοί βρίσκονται σε απόσταση 300μ., 1000μ., και 1300 μ. από το κέντρο του οικισμού και η θέση, η μορφή και ο περιβάλλων χώρος 1. Απόσπασμα από το πρόγραμμα του 1ου Πανελλήνιου Συμποσίου Συν-γραφής «Αργολίδα - Ο τόπος της συν - γραφής», που διοργάνωσε το Τμήμα Θεατρικών Σπουδών (Μεταπτυχιακό) του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου. (Μάρτιος – Απρίλιος 2016).

14 ερμιόνη

ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΚΟΥΜΝΑ τους συνηγορούν στη διατήρηση και τη λειτουργική ένταξή τους στη σύγχρονη ζωή.» (Υπουργική Απόφαση ΥΠΠΕ/ΔΙΛΑΠ/Γ/1040/25206/21.6.1982 ΦΕΚ 713/Β/27.9.1982). (εικόνα 2) Στόχος του εκπαιδευτικού προγράμματος ήταν μέσα από την αφήγηση, τη συγγραφή και τη δραματοποίηση τα παιδιά να συνθέσουν μια συν-γραφή που να αφορά στο πολιτισμικό τοπίο των μυλοτόπων της πόλης τους.

3. Χειρόμυλοι από την αρχαιότητα μέχρι τα νεότερα χρόνια

Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα διαρθρώθηκε σε τρία μέρη: Στο πρώτο μέρος παρουσιάστηκε στους μαθητές η μακρά παράδοση αξιοποίησης της αιολικής ενέργειας στον Ελλαδικό χώρο, αλλά και η τεχνική της άλεσης από τους χειρόμυλους μέχρι τον ανεμόμυλο με κύρια εκπαιδευτικά εργαλεία την βιντεοπροβολή και την αφήγηση μύθων, παραμυθιών και λαϊκών παραδόσεων. (εικόνα 3) Μέσα από «δυναμικές εικόνες», αλλά και με «αφήγηση και ταυτόχρονη αναπαράσταση» τα παιδιά εμψύχωσαν και έδωσαν τη συνέχεια του μύθου του Αιόλου, του Δαιδάλου και του Ικάρου και του λαϊκού παραμυθιού «Ο μυλωνάς Γαβριήλ και η Κυρά Μαριώ η Αλεπού».

4. Παρουσίαση της αρχιτεκτονικής και της τεχνολογίας του ανεμόμυλου.

5. Φυλλάδια εκπαιδευτικού υλικού

Στο δεύτερο μέρος τα παιδιά γνώρισαν την αρχιτεκτονική και τον τεχνικό εξοπλισμό του ανεμόμυλου, τη σημασία προστασία τους, τον σύγχρονο ρόλο που μπορούν να έχουν σήμερα μέσα από άλλες χρήσεις (μουσεία, κατοικία, ξενώνες). (εικόνα 4) Ειδικότερα, οι μαθητές μέσα από μια σειρά ασκήσεων και παιχνιδιών βίωσαν και εξοικειώθηκαν με αρχιτεκτονικούς και τεχνικούς όρους: έπαιξαν με παραδοσιακά αινίγματα που αφορούν στα τεχνικά στοιχεία του μύλου (πανιά, φτερωτή, οριζόντιος άξονας, κάθετος άξονας, φανάρι, χοάνη, μυλόπετρες, ρόδα, ανέμη), διάβασαν και συμπλήρωσαν παροιμίες και γνωμικά, αντιστοιχίζοντας τα αρχιτεκτονικά και τεχνικά μέρη που αναφέρονταν σε αυτά με εικόνες. (εικόνα 5) Με τα παραπάνω παιδαγωγικά εργαλεία οι μαθητές κατανόησαν την τυπολογία και την μορφολογία των ανεμόμυλων του τόπου τους, επρόκειτο δηλαδή για κτίσματα διώροφα με κατώι και ανώι, που διέθεταν λίθινο κλιμακοστάσιο και φτερωτή με τριγωνικά πανιά. (εικόνες 6,7) Παράλληλα μέσα από την θεατροπαιδαγωγική τεχνική «αντιθετικές δυνάμεις-αποκωδικοποίηση» εμψύχωσαν και βίωσαν την τεχνολογία: τα παιδιά χωρίστηκαν σε δύο αντιθετικά ζεύγη και αναπαράστησαν με κίνηση και με λόγο τη σχέση ενός ζευγαριού που σχετίζεται με την πολιτιστική κληρονομιά του μύλου όπως άνεμος-πανί, πίτουρο –μυλόπετρα, αλεύρι-σακί, κ.ά. Η γνωριμία με την τεχνολογία του μύλου ολοκληρώθηκε με την κατασκευή μικρής μακέτας. (εικόνα 8)

Το τρίτο μέρος ήταν αφιερωμένο στην ελεύθερη χωρίς θέμα παραγωγή γραπτού λόγου από τα παιδιά, εμπνευσμένη από πίνακες με θέμα τον ανεμόμυλο, αποσπάσματα κειμένων της νεοελληνικής λογοτεχνίας (Κ. Παλαμάς, Ν. Γκάτσος, Α. Παπαδιαμάντης) ή στα αντιθετικά ζεύγη της προηγούμενης άσκησης, τα οποία δραματοποιήθηκαν με τη συγγραφή διαλόγων και πήραν 8. Εργαστήριο κατασκευής τη μορφή θεατρικού λόγου. (εικόνες 9,10) μακέτας – ανεμόμυλου. Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Αρχάγγελοι της στεριάς: Μια περιήγηση στην τεχνολογία των ανεμόμυλων του Κρανιδίου μέσα από το θεατρικό παιχνίδι και την αφήγηση» έχει προγραμματιστεί να υλοποιηθεί ξανά τον Οκτώβριο του 2017 στον χώρο της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Κρανιδίου από την Δ/νση Προστασίας και Αναστήλωσης Νεωτέρων και Συγχρόνων Μνημείων του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού σε συνεργασία με την υπεύθυνη της βιβλιοθήκης βιβλιοθηκονόμο κα Δήμητρα Αξαρλή

ερμιόνη 15

ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΚΟΥΜΝΑ

 6. Εξωτερική όψη των ανεμόμυλων του Κρανιδίου

 7. Το εσωτερικό των ανεμόμυλων του Κρανιδίου.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία Γιαννακοπούλου Δ., Ανεμόμυλοι στο Κρανίδι, Πτυχιακή εργασία, Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών Δομικών Έργων , ΑΤΕΙ Πειραιά, Νοέμβριος 2011. Μουσταϊρας, Γ., Προσπάθεια για διάσωση και αναστήλωση. Ανεμόμυλοι στον κάμπο Εφημερίδα «Παρατηρητής Αργολίδας», 18 Απριλίου 2001,14-15. Νομικός, Σ., Πληροφορίες για ανεμόμυλους στον ελληνικό χώρο μέσα από τα κείμενα και τα σχεδιάσματα των περιηγητών Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης, Φίλοι ΜΕΛΤ, Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης «Ο Αέρας Πηγή Ζωής Κίνησης και Καθαρμού», Δεκέμβριος 2002, 57-60. Νομικός, Σ., Άλεσμα με υδραυλική και αιολική ενέργεια (νερόμυλοι - ανεμόμυλοι), Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, Πρακτικά Α΄ Τριήμερου Εργασίας για την ιστορία της Νεοελληνικής Τεχνολογίας, Πάτρα, 1991, 191-200. Νομικός, Σ., Οι ελληνικοί ανεμόμυλοι, είδη, χρήσεις και χρονική εμφάνιση τους στον ελληνικό χώρο, Επτά Ημέρες Καθημερινή, Οι Ελληνικοί Ανεμόμυλοι, 18 Ιουλίου 1999, 2-4. Νομικός, Σ., Στις απεικονίσεις περιηγητών. Οι ελληνικοί ανεμόμυλοι σε σχέδια και κείμενα ταξιδιωτών από τον 15ο έως τον 19ο αιώνα, Επτά Ημέρες Καθημερινή, Οι Ελληνικοί Ανεμόμυλοι, 18 Ιουλίου 1999, 5-6. Παπαναούμ, Ζ., Περιβάλλον και εκπαίδευση από τη σκοπιά των εκπαιδευτικών: μια εμπειρική διερεύνηση. Παιδαγωγική Επιθεώρηση, 28, 1998, 171-193 Προβελέγγιος Α., Ο ανεμόμυλος. Εις τον κ. Γ. Δροσίνη «Χαραυγή», 10 Απριλίου 2001. Φλογαΐτη, Ε., Εκπαίδευση για το Περιβάλλον και την Αειφορία. Αθήνα, 1998. Φλογαΐτη, Ε., Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, Αθήνα, 2006. http://ts.uop.gr/syngrafeisargolidas-symposio/index.php/efarmosme na/178-2016-06-01-11-17-29

9. Παραγωγή γραπτού λόγου με αντιθετικά ζεύγη λέξεων

10. Παραγωγή ελεύθερου γραπτού λόγου (συν-γραφή)

Η κ. Αγγελική Κουμνά είναι Αρχαιολόγος - Ιστορικός Τέχνης στη Διεύθυνση Προστασίας και Αναστήλωσης Νεωτέρων και Συγχρόνων Μνημείων του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού.

16 ερμιόνη

ΓΙΑΝΝΗΣ Μ. ΣΠΕΤΣΙΩΤΗΣ – ΤΖΕΝΗ Δ. ΝΤΕΣΤΑΚΟΥ

Δημοτικό Σχολείο Φούρνων Σύντομη ιστορία κατά το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα Οι πρώτες πληροφορίες Στη φωτογραφία1 εικονίζ εται κτήριο στους Φούρνους στο οποίο, όπως αναφέρεται, στεγαζόταν το Δημοτικό Σχολείο του χωριού από τα μέσα του 19ου αιώνα (1850). Ωστόσο, περισσότερες πληροφορίες για τη σύσταση και λειτουργία εκείνου του Αλληλοδιδακτικού Σχολείου δεν υπάρχουν. Οι πρώτες πληροφορίες που έχουμε προέρχονται από τον τριμηνιαίο έλεγχο «Περί της καταστάσεως του εν Φούρνοις Δημοτικού Σχολείου Αρρένων του Δήμου Κρανιδίου» του έτους 1870. Σύμφωνα με το έγγραφο αυτό, το σχολείο των Φούρνων ήταν ένα από τα τρία Αλληλοδιδακτικά Σχολεία που λειτουργούσαν στον Δήμο Κρανιδίου. Τ’ άλλα δύο ήσαν τα σχολεία Αρρένων και Θηλέων της πόλης του Κρανιδίου. Το χωριό έχει 327 κατοίκους και το σχολείο είναι «δημοσυντήρητον». Το διδακτήριο που χτίστηκε από τους κατοίκους, μπορεί να φιλοξενήσει μέχρι 60 μαθητές. Η κατάστασή του είναι καλή, όπως και το υπόλοιπο υλικό του σχολείου. Ο δημοδιδάσκαλος ονομάζεται Γεώργιος Ν. (Χατζη) Αντωνιάδης (με επιφύλαξη), είναι τριτοβάθμιος (Γ΄ τάξεως) και διδάχθηκε σε ένα από τα ιδιωτικά σχολεία της Κρήτης. Ο μηνιαίος μισθός του ανέρχεται σε 60 δραχμές, μισθοδοτείται από το Δ ημοτικό Ταμείο αλλά και οι μαθητές συνεισφέρουν για τα δίδακτρά τους 7 δραχμές ετησίως ο καθένας. Οι μαθητές που φοιτούν τακτικά κάθε μήνα κατά μέσο όρο είναι 20, οι επτά (7) ανήκουν στο συνδιδακτικό τμήμα, ενώ αυτοί που ενεγράφησαν κατά τους μήνες Οκτώβριο, Νοέμβριο, Δεκέμβριο είναι 33, 25 και 25 αντίΆποψη από τον δρόμο στοιχα. Άπαντες οι μαθητές είναι «εύτακτοι και ευπειθείς» και το σχολείο «λαμβάνει τα νόμιμα μέτρα κατά των ατάκτως φοιτούντων». Η επιθεωρητική επιτροπή που έχει συσταθεί με πρόταση του Δημάρχου Κρανιδίου Πέτρου Γουζούαση και την αποτελούν οι: Ιωάννης, Α. Γεωργίου, Βασίλειος Πετρίδης και ο ιερέας Γεώργιος Παπαπαναγιώτου (με επιφύλαξη), επιθεώρησε το Σχολείο στις 6 Ιουλίου 1870. Από άλλο έγγραφο που συνέταξε η «επιθεωρητική επιτροπή του εν τω χωρίω Φούρνων Δημοτικού Σχολείου» τον Ιανουάριο του 1871 πληροφορούμεθα ότι:

α) Το διδακτήριο χρειάζεται επισκευή του πατώματος, της έδρας του δημοδιδασκάλου, καθώς και αγορά βιβλίων κ.λπ. β) Οι μαθητές που φοιτούν στο σχολείο είναι 45.

1. Η φωτογραφία είναι δημοσιευμένη στα βιβλία των: α)Γιώργου Αντωνίου, «Σχολική Ζωή στην Αργολίδα», Ναύπλιο 2010, σελ. 21, με τη λεζάντα: 1850, Φούρνοι και β)Ελένης Καλαφάτη, «Τα Σχολικά κτήρια της Α/θμιας Εκπαίδευσης», Αθήνα 1988, με τη λεζάντα: Αλληλοδιδακτικό σχολείο Φούρνων Αργολίδος (περ. 1850), Κοινοτικό κτήριο χωρίς συγκεκριμένο σχέδιο.

ερμιόνη 17

ΓΙΑΝΝΗΣ Μ. ΣΠΕΤΣΙΩΤΗΣ – ΤΖΕΝΗ Δ. ΝΤΕΣΤΑΚΟΥ γ) Δημοδιδάσκαλος παραμένει ο ίδιος, εξεπλήρωσε «καλώς και επιμελώς τα χρέη του», ενώ δεν εξέφρασε κανένα παράπονο. Πρώτη φορά και αυτό πρέπει να τονιστεί συναντήσαμε σε έκθεση επιτροπής το ενδιαφέρον των μελών της για τις δυσκολίες και τα παράπονα του δημοδιδάσκαλου κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του. Το γεγονός αυτό δείχνει, πιστεύουμε, εκτός από την προοδευτική και ευγενική στάση της επιτροπής και των κατοίκων του χωριού –ασυνήθιστη για εκείνη την εποχή– και αναγνώριση της σπουδαιότητας και της αξίας του εκπαιδευτικού έργου.

Άλλες πληροφορίες α) Με το υπ’ αρ. 3/15 Οκτωβρίου 1875 έγγραφό του «προς το Υπουργείον Δημοσίας Εκπαιδεύσεως» ο Σχολάρχης του Ελληνικού Σχολείου Κρανιδίου Ν. Ι. Σακελλαρίου αναφέρει ως απολυθέντα από το Δημοτικό Σχολείο Φούρνων και επιτυχόντα στις εισαγωγικές εξετάσεις του Ελληνικού Σχολείου Κρανιδίου τον μαθητή Κυρ. Νικ. Καπράνη. β) Στον πίνακα που συνέταξε ο Γραμματέας του Επαρχείου Σπετσών και Ερμιονίδος Α. Αθανασιάδης στις 7 Δεκεμβρίου 1884 αναφέρει μεταξύ των 10 υπαρχόντων Δημοτικών Σχολείων της επαρχίας και το Δημοτικό Σχολείο Φούρνων «του οποίου είναι άγνωστο το έτος ίδρυσης». γ) Με το υπ’ αρ. Φ.Ε.Κ.239/20 Ιουνίου 1889 ο δημοδιδάσκαλος Διονύσιος Βαλασσόπουλος μετατίθεται στο «αργούν Δημοτικόν Σχολείον Φούρνων». Ένα χρόνο αργότερα μετατίθεται από το Δημοτικό Σχολείο Φούρνων στο Δ.Σ. Λυγουριού (Φ.Ε.Κ. 57/6 Μαρτίου 1890). δ) Τέλος στο με αρ. Φ.Ε.Κ. 310/6 Νοεμβρίου 1891 αναγράφεται η απόλυση της δημοδιδασκάλισσας του Δ.Σ. Φούρνων Πηνελόπης Πανταζοπούλου «ως μη μεταβάσα εις την θέσιν της» στην οποία τοποθετήθηκε με την υπ. αρ. 16.400 Πράξη του Υπουργού, Φ.Ε.Κ. 242/4 Νοεμβρίου 1891. Τα προηγούμενα χρόνια η ανωτέρω δημοδιδασκάλισσα υπηρετούσε σε σχολεία της Κορινθίας. Το 1895 ψηφίζεται ο νόμος Β.Τ.Μ.Θ. (2349) «Περί Στοιχειώδους ή Δημοτικής Εκπαιδεύσεως». Τα Δημοτικά Σχολεία διακρίνονται σε Κοινά (4 τάξεις) και σε Πλήρη (6 τάξεις). Όπου δεν είναι δυνατόν να συσταθεί και να συντηρηθεί Δημοτικό Σχολείο ιδρύονται τα Γραμματοδιδασκαλεία ή Γραμματοσχολεία στα οποία μπορούν να φοιτούν και κορίτσια μέχρι 10 χρόνων. Σ’ αυτά διορίζονται τριτοβάθμιοι δημοδιδάσκαλοι ή υποδιδάσκαλοι (γραμματιστές) ή γραμματοδιδάσκαλοι με μειωμένα προσόντα. Στους Φούρνους καθώς φαίνεται από την Ε΄ Πράξη του Εποπτικού Συμβουλίου Νομού Αργολιδοκορινθίας 2-4 Σεπτεμβρίου 1896 ιδρύθηκε στην αρχή Γραμματοσχολείο. Επειδή όμως «εις το εν Φούρνοις γραμματοσχολείο φοιτούσιν υπέρ τους 40 μαθητάς το Εποπτικό Συμβούλιο απεφάσισεν να απολυθεί ο απαίδευτος και αμέθοδος γραμματοδιδάσκαλος Γ. Παπαγεωργίου ως ανεπαρκής δια το πολυπληθές τούτο σχολείον». Το όνομα του νέου γραμματοδιδασκάλου δεν το βρήκαμε. Το 1898 πάντως το Σχολείο είχε 60 μαθητές. Έτσι το Εποπτικό Συμβούλιο με την ΙΗ΄ Πράξη του στις 28 Σεπτεμβρίου 1898 πρότεινε να προαχθεί το Γραμματοσχολείο Φούρνων σε «Κοινό Δημοτικό Σχολείο». Στο υπ. αρ. Φ.Ε.Κ. 223/21 Δεκεμβρίου 1898 τ.Α. δημοσιεύεται η προαγωγή «εις Δημοτικόν Σχολείον του εν Φούρνοις Κρανιδίου Γραμματοσχολείου». Πηγή: Γ.Α.Κ. /Υ.Ε.Δ.Ε. Γ΄ (1855 -1886), Υ.Ε.Δ.Ε. Δ΄ (1887-1926).

18 ερμιόνη

Διάγραμμα Κάτοψης

ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ Ν. ΗΛΙΟΥ

Τετράδιον 50 φύλλων «ΦΟΙΝΙΞ» Μα, που στο καλό το έχει βάλει; Όταν δεν χρειάζεται κάτι βγαίνει συνέχεια μπροστά της. Όταν το χρειάζεται, εξαφανίζεται από προσώπου γης. Και η ώρα περνάει. Πρέπει να το βρει οπωσδήποτε! Στη ντουλάπα; Αποκλείεται. Χθες την τακτοποίησε, θα το είχε δει. Ούτε σ’ αυτό το συρτάρι, ούτε στο άλλο… Το έχει πει τόσες φορές να πάρει ένα τετράδιο να γράφει πού φυλάει το κάθε τι, όταν συγυρίζει! Τούτο δω πάλι, τι είναι; Πού βρέθηκε; Τετράδιον 50 φύλλων μπλε, Φοίνιξ! Εκθέσεων. Με την ανάγλυφη υφή. ΣΤ’ Δημοτικού. Τι χρονολογία να ήταν άραγε; Πώς και δεν την έχει η ετικέτα; Θα τη γράφει μέσα, δε μπορεί…. Πόσα χρόνια πίσω! Να έχει ακόμα τη μυρωδιά που είχαν τότε τα τετράδια; Α, ναι! Η ίδια μυρωδιά! Τη λάτρευε! Καθαρά, προσεγμένα γράμματα. Πάντα στην πρώτη γραμμή η ημερομηνία. Μια γραμμή κενή και στην επόμενη το θέμα της έκθεσης σε εισαγωγικά. Άλλη μια κενή γραμμή και μετά η έκθεση. Όμορφα χωρισμένη σε παραγράφους. Να, εδώ έχει σβήσει. Με εκείνη τη γόμα που ήταν μισή κόκκινη για μολύβι και μισή μπλε, πιο άγρια, για στυλό. Και σε παίδευε πολύ. Στο τέλος της έκθεσης οι παρατηρήσεις του δασκάλου και η υπογραφή. Με κόκκινο στυλό, μπικ. Σαν να είναι στην τάξη. Με τον μεγάλο πράσινο πίνακα. Ανέβαινες στο βάθρο για να γράψεις. Η έδρα, με τα βιβλία του δασκάλου, η βέργα (άλλες οι παιδαγωγικές μέθοδοι τότε) και το ανθοδοχείο, πάνω στο βάθρο κι αυτή, αριστερά όπως κοιτάνε οι μαθητές τον πίνακα, δίπλα στα μεγάλα πανύψηλα παράθυρα που άφηναν το φως να λούζει την αίθουσα. Στους μπεζ τοίχους χάρτες για τη Γεωγραφία και πάνω από τον πίνακα η εικόνα του Χριστού. ΣΤ’ τάξη. Η πρώτη αίθουσα δεξιά ανεβαίνοντας τα σκαλιά. Αμέσως μετά, το γραφείο των δασκάλων. Κι έπειτα η Δ’ τάξη, που χωρίζεται με ξύλινη τετράφυλλη πόρτα από την Ε’ τάξη. Στο τέλος του διαδρόμου μια αίθουσα που μάλλον ήταν βιβλιοθήκη. Στους τοίχους του διαδρόμου και ανεβαίνοντας τις σκάλες, κάδρα με ήρωες της Επανάστασης του 1821 και λόγια αρχαίων. Όταν χτυπάει το κουδούνι, ένας χείμαρρος από γέλια ντυμένα μπλε ποδιές με άσπρο γιακά ξεχύνεται στο προαύλιο. Αυτό το σχολείο, χτισμένο το 1931, είναι σαν χώρος ιερός, είναι πολλές φορές που περνώντας απέξω το χέρι ασυναίσθητα πάει να κάνει το σταυρό σαν έξω από εκκλησία. Ο αδερφός της γιαγιάς από τη μητέρα της, αυτός με το παραμορφωμένο στον Εμφύλιο που υπηρετούσε στρατιώτης χέρι, ήταν από τους πρώτους που πήγαν σε αυτό το σχολείο, όταν πρωτολειτούργησε το κτίριο. Εκεί φοίτησε η γιαγιά, η μητέρα, η ίδια, τα παιδιά της… Επιβλητική η εικόνα του όταν είχε πρωτοσταθεί πρωτάκι στο προαύλιο! Έπαρση της σημαίας κάθε πρωί Δευτέρας και υποστολή στο τέλος της βδομάδας. Πρωινή προσευχή, σε παράταξη όλο το σχολείο. Πάντα περιλάμβανε και τραγούδι από όλο το μαθητόκοσμο: «Προσευχής σημαίνει η ώρα / κι η καρδιά ας ξεχειλίσει / απ’ αγάπη στον Πατέρα / τον Τεχνίτη του παντός…». Ανεβαίνοντας τη σκάλα και μπαίνοντας στην κύρια είσοδο, η πρώτη αίθουσα αριστερά ήταν η Α’ τάξη. Ο πίσω τοίχος και ο δεξιός καθώς βλέπεις τον πίνακα, είχαν ένα μακρύ ράφι χωρισμένο σε θυρίδες, μια για κάθε παιδί. Εκεί φυλάγανε πλαστελίνες και κέντημα τα κορίτσια και ξυλοκοπτική τα αγόρια. Εκεί, προς μεγάλη της απογοήτευση, αφήνανε και το αγαπημένο της ανθολόγιο, πράσινο σκούρο του κυπαρισσιού, με ζωγραφισμένα λουλούδια και πεταλούδες στο κάτω μέρος… ...Η πρώτη δασκάλα, η κυρία Δανάη, κι εκείνη μαγεύτηκε από το όνομα και μόνο! Τι χαρά όταν μπήκε την επόμενη χρονιά στην απέναντι ακριβώς αίθουσα, στη Β’ τάξη, που είχε δυο πίνακες, τον μεγάλο και έναν πιο μικρό πίσω από την πόρτα. Η Γ’ τάξη ήταν πίσω από τη Β’, έπρεπε να προχωρήσεις μπαίνοντας στην είσοδο. Στα αριστερά οι σκάλες οδηγούσαν στις μεγάλες τάξεις και δεξιά ο διάδρομος σε έβγαζε στην Γ’ τάξη. Άλλη δασκάλα εκείνη τη χρονιά, ψιλόλιγνη, αγέρωχη, με κοντά πάντα καλοχτενισμένα μαλλιά, και μια καμπανιστή φωνή που κεντούσε το μάθημα, φωνή, που τη συνέπαιρνε, όταν τραγουδούσε την ώρα της Μουσικής. Αυστηρή, έδινε πάντα πολλή δουλειά για το σπίτι, αλλά αυτήν διόλου δεν την ένοιαζε. Το λάτρευε το μάθημά της. Και

ερμιόνη 19

ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ Ν. ΗΛΙΟΥ μετά από τόσα ατέλειωτα χρόνια, τι διαύγεια πνεύματος, βρε παιδί μου! Να μάθει να χρησιμοποιεί την τεχνολογία και να ξανασυναντηθούν διαδικτυακά! Στην Δ’ τάξη η δασκάλα ήταν πάντα η διευθύντρια, η κυρία Ασημίνα, μιας και η αίθουσα ήταν δίπλα στο Γραφείο, στο τηλέφωνο. Μια κοντή γυναίκα, αρκετά αυστηρή κι αυτή, αλλά την κυρία Φωφώ της Γ’ τάξης δεν μπόρεσε ποτέ να την ξεπεράσει στην καρδιά της. Στην Ε’ και ΣΤ’, πάντα είχαν δάσκαλο. Η φωνή του κυρίου Ασπασιάδη, να διδάσκει Ιστορία, ακόμα αντηχεί στα αυτιά της . Και πού να φανταζόταν τότε, ότι μετά από κάποια χρόνια θα ήταν γειτόνοι! Αρκετά πριν το πρώτο διάλειμμα, δυο μεγάλα αγόρια της ΣΤ’, είχαν ειδική αποστολή: να πάνε στον φούρνο του κυρ - Μιχάλη, κοντά στην εκκλησία της Μεταμόρφωσης. Όταν χτυπούσε το κουδούνι, ήταν ήδη στη θέση τους, αριστερά από τα σκαλιά της εισόδου, με δυο μεγάλες μαύρες σακούλες γεμάτες ζεστά, μοσχομυριστά φραντζολάκια που μόλις είχαν ξεφουρνιστεί. Κάνανε σειρά, τα σπρωξίματα δεν έλειπαν, με το 50λεπτο στο χέρι να αγοράσουν κουλούρι. Αργότερα άνοιξε το περίπτερο στην πίσω μάντρα της πλατείας. Κρεμιούνταν σχεδόν από τα κάγκελα να ψωνίσουν γαριδάκια και πατατάκια (που τα παραχώνανε στο φραντζολάκι και ήταν λουκούλλειο γεύμα) και πορτοκαλάδα και λεμονάδα «Χελμός», σε άσπρο πλαστικό μπουκάλι με αλουμινένιο σκέπασμα και μια υπέροχη γεύση! Εκεί, στην πίσω αυλή, ήταν και οι τουαλέτες, τούρκικες, η επίσκεψη μόνο αν ήταν πολύ μεγάλη ανάγκη. Σ’ αυτή την αυλή, κοντά στον τοίχο του σχολείου, αφημένη μια παλιά τσουλήθρα και άλλα παρόμοια σιδηρικά μετατρέπονταν με την παιδική φαντασία σε φρούρια, παλάτια, φυλακές, καράβια, στρατώνες. Σ’ αυτή την αυλή ξεμύτιζαν όταν πια ήταν «μεγάλοι», από την Δ’ τάξη και μετά. Πιο μικρά, έπαιζαν στη μπροστινή τεράστια αυλή, με τα πεύκα ολόγυρα και τις βρύσες που δεν προλάβαιναν να κλείσουν και ξανάνοιγαν να ξεδιψάσουν το παιδομάνι από το τρέξιμο και το παιχνίδι. Τα αγόρια έκαναν τις χούφτες τους αυτοσχέδιο ποτήρι, τα κορίτσια είχαν ένα κυπελάκι σπαστό, που έκλεινε και έμπαινε στη σάκα, αλλά σπάνια κρατούσε το νερό όταν το γέμιζες, μέχρι να πιεις, χυνόταν από τα κομμάτια του. Το προαύλιο γέμιζε και κάθε Κυριακή πρωί για εκκλησιασμό. Κάθε φορά αναλάμβανε να συνοδέψει άλλος δάσκαλος. Ήταν η μόνη μέρα που δεν φορούσαν ποδιά. Ερχόταν όποιος ήθελε, μαζευόταν όμως το μισό σχολείο περίπου. Όταν σχόλαζε η εκκλησία, πάντα περνούσε από το περίπτερο του θείου με το σακάτικο χέρι να αγοράσει σοκολάτα να πάει στην αδερφή της που ακόμα δεν πήγαινε σχολείο. Μέχρι τα μισά της Ε’ τάξης, έκαναν μάθημα και το Σάββατο, αλλά σχόλαγαν νωρίτερα, στις 12:00 ή 12:30. Όταν έγινε το πενθήμερο, τους φαινόταν το πιο παράξενο πράγ-

20 ερμιόνη

μα στον κόσμο ότι θα κάθονταν πια το Σάββατο. Αν και οι ώρες του προστέθηκαν στις προηγούμενες μέρες εκείνη την πρώτη του χρονιά. Ε κδρομές μακρινές με πούλμαν δεν συνηθίζονταν τότε. Μόνο στην Έκτη είχαν πάει στα Παπούλια, στους Φούρνους, ή μήπως ήταν στον Άγιο Γιάννη το Θεολόγο; Και στο τέλος εκείνης της χρονιάς πήγαν στους Αγίους Αναργύρους και μετά στο Δημοτικό Σχολείο της Θερμησίας. Μισή ώρα δρόμος και τους φάνηκε ατέλειωτος. ‘Όπως ατέλειωτο τους φαινόταν και το πεντάλεπτο περπάτημα στους περιπάτους. Σ τον Ά γιο Χ αράλαμπο –δεν υπήρχε ακόμα το Κέντρο Υγείας– κι όταν έγραφαν εξετάσεις τα παιδιά του Λυκείου, στον Άγιο Ματθαίο (για σκέψου να έχεις παίξει παιδί εκεί που τώρα είναι χτισμένο το σπίτι σου!) ή στην Αγία Άννα. Όταν έμπαινε για τα καλά η άνοιξη, επιστρέφοντας από τις διακοπές του Πάσχα, δεν τους χωρούσε ο τόπος. Κι αν δεν έβλεπαν διάθεση από τους δασκάλους για περίπατο, τους έπιανε το επαναστατικό τους. Μπαίνοντας στην τάξη μετά την προσευχή, σύσσωμη η μπλε λαοθάλασσα με τα άσπρα γιακαδάκια απαιτούσε ρυθμικά: «Η Βουλή συνεδριάζει κι ο Καραμανλής φωνάζει, τα παιδιά εκδρομή». Κάποιες φορές τα κατάφερναν, κάποιες άλλες ο περίπατος αναβαλλόταν για άλλη μέρα. Ζητωκραύγαζαν, πάντως, δεόντως πανηγυρικά με την πολυπόθητη ανακοίνωση. Σε παράταξη δυάδες ανά τάξη όλο το σχολείο, τα κορίτσια της ΣΤ’ επωμίζονταν την προστασία στη διαδρομή των μικρών της Α’ και Β’. Δυο κορίτσια έπιαναν το καθένα το χέρι από τα μικρά της πρώτης δυάδας της Α’, άλλα δύο έκαναν το ίδιο για τη Β’ τάξη και η εκστρατεία ξεκινούσε! Στη διαδρομή μέχρι τον προορισμό, παιάνιζαν με πατριωτική διάθεση να αποδοθούν άπταιστα, άσματα ηρωικά, όπως το ‘ήταν ένας γάιδαρος με μεγάλα αυτιά..’ Φτάνοντας, δινόταν ο υπέρτατος αγώνας να «πιάσουν καλό δέντρο» πριν τους άλλους. Έπρεπε να βρούνε ένα ωραίο φουντωτό πεύκο να φιλοξενήσει στη σκιά του όλη την παρέα, που μόλις το κατοχύρωνε έπιανε αμέσως δουλειά. Οι πεσμένες ξερές πευκοβελόνες γρήγορα έπαιρναν μορφή κάτοψης κτιρίου σε μικρή κλίμακα. Επιστρατεύονταν μικρές πέτρες και κουκουνάρια και χώριζαν δωμάτια, αυλές, καμιά φορά και μικρότερα σπίτια και το υποτυπώδες χωριό αποκτούσε ακόμα και μονοπάτια που ένωναν μεταξύ τους τα δέντρα. Αυτές ήταν κοριτσίστικες δουλειές, που μπορεί να κρατούσαν όσο και ο περίπατος και να μην προλαβαίνουν να παίξουν μέσα στα «σπίτια» τους. Τα αγόρια ήταν απασχολημένα με μπάλα ή πόλεμο, σε όλες τις εκφάνσεις του, από Μυρμιδόνες, στους 300 του Λεωνίδα, σε Ρωμαϊκές λεγεώνες, σε Αρματολούς και Κλέφτες. Τι αργά, τι γαλήνια που κυλούσε ο χρόνος. Ένιωθες στα ρουθούνια σου τη μυρωδιά της κάθε εποχής. Από το Σεπτέμβρη που μοσχομύριζε το ξυσμένο μολύβι, τα καινούρια τετράδια και τα ντυμένα μπλε βιβλία. Κι εκείνα τα

ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ Ν. ΗΛΙΟΥ άλμπουμ με τις αυτοκόλλητες εικόνες που κολλάγανε στα τετράδια που έγραφαν περίληψη στη μυθολογία στη Γ’ τάξη και στην Παλαιά Διαθήκη. Περνούσες έπειτα στη μυρωδιά από τα πρωτοβρόχια και μετά στη μυρωδιά της ελιάς. Κι έπειτα σ’ αυτή των Χριστουγέννων, της Απόκριας, στο Πάσχα και στο καλοκαίρι, με τα τραγούδια του στη μεγάλη γιορτή στο τέλος της χρονιάς. «Ο κόσμος λάμπει σαν ένα αστέρι, βουνά και κάμποι, δέντρα, νερά, γιορτάζουν πάλι, καθώς προβάλει το καλοκαίρι, Θεού χαρά…» Τηλέφωνο! Χριστός και Παναγία! Πόση ώρα πέρασε; Τώρα, έτσι που τα κατάφερε ούτε να ψάξει προλαβαίνει, ούτε τίποτα! Ίσα που θα προλάβει να ετοιμαστεί!

1ο Δημοτικό Σχολείο Κρανιδίου

(Πηγή φωτογραφίας: http://enimerosipeloponnisou.blogspot.gr/2013/09/1.html)

ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΓΓ. ΗΣΑΪΑΣ

Η απογραφή Grimani στο τμήμα (giurisdizioni) της Θερμησίας το 1700 κατά την περίοδο της Β’ Βενετοκρατίας (1686 - 1715) (Συνέχεια του άρθρου από το 19ο τεύχος) Η διοικητική διαίρεση κατά τη Βενετοκρατία, που καθιερώθηκε στην Πελοπόννησο από τους Βενετούς, δεν ήταν πρωτότυπη. Από την πρώτη στιγμή της εγκατάστασής τους υιοθέτησαν, με κάποιες τροποποιήσεις, την παλιά τουρκική ενότητα τον «καζά» (διοικητική στρατιωτική περιφέρεια), που αντιστοιχούσε άλλοτε με τη γνωστή ορολογία του νομού και άλλοτε με την επαρχία. Οι Βενετοί μετονόμασαν την ονομασία «καζά» σε «territorio», επειδή δεν μπορούσαν να αγνοήσουν, ως νέοι κυρίαρχοι, την κοινωνική και χωροταξική πραγματικότητα της διοικητικής ενότητας εκείνης της εποχής. Ένα άλλο πρόσθετο στοιχείο που συνηγορούσε στη διαίρεση αυτή ήταν η ύπαρξη της Ορθόδοξης Επισκοπής σε μια τοπι-

κή διοικητική οργάνωση, απαραίτητη στη Βενετική διοίκηση. Είναι γεγονός ότι η Εκκλησία αποτελούσε την εποχή εκείνη το μόνο οργανωμένο σώμα, που θα μπορούσε να βοηθήσει τους Βενετούς στη διενέργεια των απογραφών, παρότι υπήρχε μια υποτυπώδης κοινοτική οργάνωση από την προηγούμενη περίοδο.1 Οι Βενετοί, κατά την απογραφή του προνοητή (διοικητή) Grimani το 1700, είχαν χωρίσει την Πελοπόννησο σε τέσσερα μεγάλα διαμερίσματα (provincie) ή διοικήσεις: α. της Ρωμανίας, β. της Μεσσηνίας, γ. της Αχαΐας, και δ. της Λακωνίας. Το διαμέρισμα της Ρωμανίας (Provincie di Romania) με έδρα το Ναύπλιο είχε 5 (πέντε) territorii (επαρχίες): [ Napoli di Romania (Ναύ-

ερμιόνη 21

ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΓΓ. ΗΣΑΪΑΣ πλιο) – Corinto (Κόρινθος) – Tripolizza (Τριπολιτσά) – Argos (Άργος) - S. Pietro di Zacuna (Άγιος Πέτρος Τσακωνιάς)] και 2 (δύο) Giurisdizioni (περιοχές - τμήματα): 1. 1. Porto Porro (Πόρο), που ανήκε στο territorio Κορίνθου και 2. 2. Termis (Θερμησία), που ανήκε στο territorio Ναυπλίου.2 Στο διοικητικό τμήμα της περιοχής Θερμησίας (στην Ερμιονίδα) υπήρχαν 10 οικισμοί (πόλεις και χωριά). Ένας από τους οικισμούς αυτούς ήταν η Ερμιόνη (Καστρί), που έχει γίνει εκτεταμένη ανάλυση στο προηγούμενο τεύχος του περιοδικού. Στο άρθρο αυτό θα ασχοληθούμε με τους υπόλοιπους εννέα οικισμούς, για να γνωρίσουμε το διοικητικό σχήμα της Ερμιονίδας και τα χωριά, που υπήρχαν στην περιοχή μας κατά την απογραφή Grimani το 1700. Επιπροσθέτως, οφείλουμε να σημειώσουμε τις υποδιαιρέσεις τις επονομαζόμενες από τους Βενετούς giurisdizioni (τμήματα) της Θερμησίας και του Πόρου. Οι υποδιαιρέσεις αυτές είναι μοναδικές και δεν υπήρχαν σε άλλο territorio. Βέβαια χρησιμοποιήθηκαν περιστασιακά και δεν εμφανίζονται στον συγκεντρωτικό κατάλογο της προαναφερόμενης απογραφής, ούτε στον κατάλογο απογραφής των χωριών του Ιταλού περιηγητή και ιερέα Αntonio Pacifico, που κατέγραψε ταξιδιωτικές και γεωγραφικές πληροφορίες στην Πελοπόννησο και σημείωσε τους 10 οικισμούς της Θερμησίας στο territoriο Ναυπλίου.3 Ωστόσο, η περιοχή που αντιστοιχούσε στη giurisdizioni του Πόρου ήταν πάντοτε αναπόσπαστο τμήμα της Κορινθίας, ενώ η περιοχή της Θερμησίας εμφανιζόταν ως αυτόνομη ή ημιαυτόνομη σε σχέση με το territorio Ναυπλίου.4 Μάλιστα, στον 18o αιώνα, κατά την περίοδο της τελευταίας Οθωμανοκρατίας ένα βιλαέτι με την ονομασία Κάτω Ναχαγιέ συνέπιπτε γεωγραφικά με τη διοικητική διαίρεση της Θερμησίας, που εξακολουθούσε να υπάρχει ως τις μέρες μας ως επαρχία Ερμιονίδας και σήμερα Δήμος Ερμιονίδας. Εκτός των άλλων σημειώνουμε ότι από την πρωτοβυζαντινή εποχή μέχρι την απελευθέρωση και ανασύσταση του νέου Ελληνικού Κράτους, η Τροιζήνα υπήρχε ως Επισκοπή Δαμαλών και Πεδιάδος (Πιάδας) υπό τον Μητροπολίτη Κορίνθου.5 Οι οικισμοί στη giurisdizioni (περιοχή - τμήμα) Θερμησίας είναι οι εξής:

1. Το Κρανίδι με οκτώ ενορίες. α. Ενορία παπα - Σίμωνα Σπηλιώτη με 19 οικογένειες. β. παπα - Δήμου Ζέρβα με 19 οικογένειες. γ. παπα- Μακάριου Φολόκα με 17 οικογένειες. δ. παπα - Ανδρέα Κάζη με 29 οικογένειες. ε. παπα - Κυριάκου του παπα - Γιάννη με 36 οικογένειες. στ. παπα - Γκίκα Σαρρή με 20 οικογένειες. ζ. παπα - Νικόλαου Ράδου με 56 οικογένειες. η. παπα-Δημήτρη Μακρή με 24 οικογένειες. Σύνολο οικογενειών: 220 Στο Κρανίδι κατοικούσαν κατά ηλικία, σύμφωνα με την απογραφή οι παρακάτω: 235 άρρενες έως 16 ετών

α. 201 γυναίκες έως 16 ετών

120 άρρενες από 16-30 ετών

β. 108 γυναίκες από 16-30 ετών

72 άρρενες από 30-40 ετών

γ. 54 γυναίκες από 30-40 ετών

50 άρρενες από 40-50 ετών

δ. 48 γυναίκες από 40-50 ετών

23 άρρενες από 50-60 ετών

ε. 60 γυναίκες ηλικιωμένες

31 άρρενες ηλικιωμένοι Σύνολο ανδρών: 531

Σύνολο γυναικών: 471

ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ: 1.002 άτομα

22 ερμιόνη

ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΓΓ. ΗΣΑΪΑΣ Ο συνολικός αριθμός ανδρών και γυναικών ήταν 1.002 (με την επισημείωση ότι καταγραφή γυναικών υπήρξε ελλιπής από αμέλεια ή αδιαφορία, ενώ δεν είναι σίγουρη απογραφή όλων των κατοίκων στους αγροτοποιμενικούς οικισμούς με τις αυτοσχέδιες καλύβες στα περίχωρα του Κρανιδίου). Ενδιαφέρον, πάντως, προκαλεί η διακύμανση της αναλογίας αρρένων σε ορισμένες ηλικίες και έχουν γίνει οι σχετικές επισημάνσεις στο άρθρο για την Ερμιόνη.6

2. Η Ερμιόνη (Καστρί): Γι’ αυτή την ιστορική κωμόπολη, όπως προαναφέρθηκε, έχει γίνει εκτενής και ξεχωριστή αναφορά .

3. Τα Ίλια (Είλια): Ο οικισμός αυτός σήμερα είναι το Ηλιόκαστρο. Η ονομασία Ίλια προέρχεται από το αρχαίο τοπωνύμιο του οικισμού Ειλεοί, που αναφέρεται στο βιβλίο «Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις».7 Στον οικισμό αυτό υπήρχαν 9 (εννέα) οικογένειες. Στα Ίλια κατοικούσαν 17 άνδρες και 20 γυναίκες διαφόρων ηλικιών. Σύνολο 37 άτομα.

4. Το κάστρο της Θερμησίας (κοντά στο κάστρο και στο σημερινό οικισμό Θερμήσι): Κατοικούσαν 24 οικογένειες, με 49 άνδρες και 45 γυναίκες διαφόρων ηλικιών. Σύνολο 94 άτομα.

5. Ο οικισμός Αγά: Αγροτοποιμενική έπαυλη κάποιου Αγά σε περιοχή εκτεινόμενη πάνω από το Κάστρο. Είχε 13 οικογένειες, με 49 άνδρες και 45 γυναίκες διαφόρων ηλικιών. Σύνολο 94 άτομα.

6. Το Λουκαΐτι: Κτηνοτροφικός (μικρός) οικισμός, λίγο πιο πάνω από τα Ίλια (Ηλιόκαστρο). Είχε 5 οικογένειες, με 14 άνδρες και 8 γυναίκες διαφόρων ηλικιών. Σύνολο 22 άτομα.

7. Μπαλαμπάνι: Οικισμός(αγροτοποιμενικός) κοντά στα Είλια (Ηλιόκαστρο). Είχε 28 οικογένειες, με 60 άνδρες και 36 γυναίκες διαφόρων ηλικιών. Σύνολο 96 άτομα.

8. Ντάρδιζα: Μικρός αγροτοποιμενικός οικισμός, βορειοανατολικά της Ερμιόνης, στην περιοχή του Αγίου Χαραλάμπους και της Αχλαδίτσας. Είχε 1 οικογένεια, με 3 άνδρες και 2 γυναίκες διαφόρων ηλικιών. Σύνολο 5 άτομα.

9. Φούρνοι: Μεγάλος οικισμός που συμπεριελάμβανε τα χωριά, Φούρνοι με 44 οικογένειες και τα Δίδυμα με 42 οικογένειες. Οι Φούρνοι αποτελούνταν από τρεις ενορίες, του παπα - Μανώλη Γκούτση, του παπα - Γιάννη Φράγκο και του παπα - Γιάννη Ζόγκα. Στα Δίδυμα καταγράφονται 194 άτομα, εκ των οποίων οι 103 είναι άνδρες και 92 οι γυναίκες όλων των ηλικιών, χωρίς αναφορά σε ενορία και εφημέριο ιερέα.8 Αντίθετα, στη βενετική απογραφή του 1696 ο παπα - Γεώργης είναι εφημέριος της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου Διδύμων και το χωριό είχε τρία εξωκκλήσια, της Παναγίας, της Αγίας Μαρίνας και του Αγίου Γεωργίου της Σπηλιάς. Συνάμα στο χωριό υπήρχαν 37 σπίτια, 51 άνδρες, 46 γυναίκες και 34 παιδιά.9 Μάλιστα στο γενικό πίνακα η απογραφή Grimani προσμετρά συνολικά 361 άτομα των δύο χωριών στον οικισμό Φούρνοι - Δίδυμα.

10. Πλέπι: Ο οικισμός εκτεινόταν στην ακτογραμμή από το ξενοδοχειακό συγκρότημα «Πόρτο Ύδρα» και έφθανε ανατολικά μέχρι τη λιμνοθάλασσα του Δημοσίου στον οικισμό «Πηγάδια», καταλήγοντας κατά την εποχή της Βενετοκρατίας στην κορυφή των Αδέρων. Είχε 7 οικογένειες, με 9 άνδρες και 12 γυναίκες διαφόρων ηλικιών. Σύνολο 21 άτομα.10 1. Παναγιωτόπουλου Βασίλη, «Πληθυσμοί και οικισμοί της Πελοποννήσου (13ος - 18ος αιώνας)», Μετάφραση Μαρίας Αγριαντώνη, Έκδοση Ιστορικού Αρχείου Εμπορικής Τράπεζας, Αθήνα 1985.

2. Παναγιωτόπουλου Βασίλη, «Πληθυσμοί και οικισμοί της Πελοποννήσου (13ος - 18ος αιώνας)».

3. Breve descrizzione Corografica del Peloponneso, Venetia 1704.

4. Παναγιωτόπουλου Βασίλη, ό.π.

5. Σακελλαρίου Μιχαήλ, «Η Πελοπόννησος κατά την δευτέραν Τουρκοκρατίαν» 6. Παναγιωτόπουλου Βασίλη, «Πληθυσμοί και οικισμοί της Πελοποννήσου (13ος - 18ος αιώνας)».

7. Ησαΐα Ιωάννη, «Ιστορικές Σελίδες του Δήμου Ερμιόνης και των Δημ. Διαμερισμάτων Ηλιοκάστρου και Θερμησίας», σελ.271-272.

8. Παναγιωτόπουλου Βασίλη, «Πληθυσμοί και οικισμοί της Πελοποννήσου (13ος - 18ος αιώνας)».

9. Ντόκου Κωνσταντίνου, «Η εν Πελοποννήσω εκκλησιαστική περιουσία κατά την περίοδο της Β’ Ενετοκρατίας(1696)», ανάτυπο από το περιοδικό «Byzant. Neugriechische Jahrbucher».

10. Παναγιωτόπουλου Βασίλη, ό.π.

ερμιόνη 23

ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΔΗΜ. ΣΚΟΥΡΤΗ

Μιχάλης Καλαντζής Ο Μιχαλιός της Ερμιόνης - Μια μαρτυρία μετανάστευσης «Παένουν ανύπαντρα παιδιά κι έρχονται γερασμένα… Χωρίζει η μάνα απ’ το παιδί και το παιδί απ’ τη μάνα…» Η λέξη «ξενιτιά» είναι πολύ δυνατή, περιέχει μέσα της δάκρυα, πολύ πόνο και ιστορία. Το έτος 1900 χιλιάδες Έλληνες μετανάστευσαν σε άλλους τόπους, αναζητώντας μια καλύτερη ζωή αφήνοντας πίσω το δικό τους τόπο, τον ήλιο του και την αξιοπρέπειά του. Περισσότερο από έναν αιώνα αργότερα βιώνουμε παρόμοιες καταστάσεις στη χώρα μας. Η ιστορία που καταγράφω αφορά τον Μιχαλιό, αδελφό της Βενετίας Τσαούση (Τσαούσενας) που είχε σπίτι και λιτρίβι δίπλα στον Ταξιάρχη. Ο Μιχάλης Καλαντζής γεννήθηκε στις Σπέτσες το 1873 σ’ ένα τριώροφο αρχοντικό σπίτι με βοτσαλωτή αυλή, δίπλα στη Ντάπια. Δεκαεξάχρονος νέος μη έχοντας μέλλον στον τόπο του, ξεκινάει από το νησί του αναζητώντας καλύτερη τύχη αφήνοντας πίσω του την πέτρινη πατρίδα. Μαθαίνει από μικρός στον αγώνα της επιβίωσης, ενώ παράλληλα κυνηγά το όνειρό του προκειμένου να βγει από τη μιζέρια της μεταεπαναστατικής Ελλάδας. Καραβοτσακισμένος, κυματοδαρμένος φθάνει στις βραχώδεις ακτές της Χιλής και βγαίνει λαθρεπιβάτης, αναζητώντας καλύτερη τύχη σε μια πόλη ονόματι Χουχούη μεταξύ Χιλής και Αργεντινής, σ’ έναν κόσμο πολύχρωμο και πολύφωνο. Ο μικρός μετανάστης νιώθει χαμένος στην άγνωστη χώρα. Περιπλανάται σε άγνωστους και δύσβατους δρόμους, ανήσυχος και ανασφαλής και χρειάζεται αρκετές φορές να δαμάσει την αγωνία, τους φόβους, τη μοναξιά στη μακρινή χώρα με τα διαφορετικά ήθη και την άγνωστη σ’ εκείνον γλώσσα. Με μόνα εφόδια το εύστροφο μυαλό του και τις γερές νεαΤα καταστήματα του Μιχαλιού στην Αργεντινή (1927) νικές του πλάτες αποφασίζει να αδράξει τη ζωή. Απορροφάται προσηλωμένος στο όνειρο με πείσμα και αποφασιστικότητα και για πολλά χρόνια εργάζεται σκληρά ως μπακαλόπαιδο σε ένα παντοπωλείο. Γνωρίζει τον κόσμο και μέσα από διαρκείς ανατροπές, μετατροπές, απογοητεύσεις φτάνει στον στόχο. Βελτιώνει την οικονομική του κατάσταση, κερδίζει την εμπιστοσύνη του ιδιοκτήτη, αγοράζει το παντοπωλείο, αναλαμβάνει τη διεύθυνση και γράφει στην ταμπέλα το όνομά του. Ορμώμενος από πάθος για πρόοδο οικονομική και ταξική επενδύει στη δουλειά του υλικά και ψυχικά και στη συνέχεια καθώς η επιχείρησή του πηγαίνει καλά, αγοράζει δίπλα και δεύτερο κατάστημα και πουλάει φρούτα. Συνεχίζει με την ίδια ένταση, αποκτάει πολλούς πελάτες που αγαπούν τα προϊόντα του, πιστούς συνεργάτες και καλούς φίλους. Ο οικονομικός μετανάστης καταφέρνει να «χτίσει» τη φήμη του και να μετατρέψει τη γειτονιά των καταστημάτων του σε μια δραστήρια γειτονιά. Τα χρόνια περνούν κι εκείνος αναπολεί την πατρίδα. Νοικιάζει τα καταστήματα και αποφασίζει να επιστρέψει, να ξαποστάσει επιτέλους, να γευτεί όλα όσα έχει αποκτήσει και να παντρευτεί. Εκτός από χρήματα φέρνει μαζί του έναν τρίχρονο υιοθετημένο στα 1924 Χιλιανό τον Αλφρέδο, μια μαϊμού και πολλά πράγματα, μεταξύ αυτών και αρκετά ταριχευμένα ζώα. Τον μικρό Αλφρέδο που παραδίδεται από τη μητέρα του με την ελπίδα καλύτερης ζωής και τύχης, τον περιμένει πρόωρο και τραγικό τέλος. Στη διάρκεια του παιχνιδιού του με την μπάλα στο γήπεδο, πατάει ένα σκουριασμένο καρφί και πεθαίνει στα έξη του (1927) από τέτανο. Στην

24 ερμιόνη

ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΔΗΜ. ΣΚΟΥΡΤΗ Ερμιόνη φημολογείτο ότι ο θάνατός του προήλθε από το δάγκωμα της μαϊμούς. Η ζωή του στερεί τραγικότατα το συναίσθημα να νιώσει πατέρας, δένει κόμπο την καρδιά του και προχωρεί, μια ευτυχία απρόσμενη και φευγαλέα τον περιμένει. Με την αποκτηθείσα οικονομική του άνεση, παντρεύεται το έτος 1925 την Ερμιονίτισσα Αδαμαντία (Μαντίκα) Πασχάλη με συνοικέσιο, κόρη του Γεωργίου και της Αργυρώς και ανιψιά του Δημήτρη Μπαρδάκου. Τη γνωρίζει στο προαύλιο του μητροπολιτικού μας ναού μετά τον κυριακάτικο εκκλησιασμό, του αρέσει για την κοκεταρία της και στέλνει με την αδελφή του τα προξενιά. Ως προίκα τού δίνεται το σπίτι της Μαντίκας με την πλήρη επίπλωση, ένα αμπέλι και 40.000 μετρητά.1 Στη συνέχεια το κατεδαφίζει και το φτιάχνει εξ αρχής, ένα σπίτι για τις μέρες του αρχοντικό. Με τη Μαντίκα δεν αποκτούν δικά τους παιδιά και μετά τον θάνατο του Αλφρέδου υιοθετούν τη Γιώτα ανιψιά της Μαντίκας, κόρη του αδελφού της. Η ζωή για τον Μιχάλη Καλαντζή, γιό του Σπύρου και της Μεταξίας Λίτσα, επιφυλάσσεται γεμάτη διακυμάνσεις. Μετά τη μετανάστευση, τη σκληρή εργασία, την απόκτηση οικονομικής άνεσης, τον θάνατο του Αλφρέδου, τη δημιουργία της οικογένειας με την Μαντίκα, τον περιμένει ο πρόωρος χαμός της, αφού παθαίνει ξαφνικά από καρδιά, στα σαράντα της χρόνια. Του απομένει μια φωτογραφία της με μια μαύρη κορδέλα περασμένη και ένας δεύτερος γάμος σε σύντομο χρονικό διάστημα. Ο Μιχαλιός κάτω από την πίεση του πένθους και των άτυχων περιστατικών της προσωπικής του ζωής σκέπτεται να επιστρέψει στην Αργεντινή, αλλά η Μαριγούλα Κιοσέ (Κιοσίνα) του προξενεύει την ανύπανδρη φίλη της γυναίκας του Μαντίκας, τη μεγαλοκοπέλα Κατίνα Γκολεμά, κόρη του Δημήτρη Γκολεμά και της Πανωραίας Δέδε.

«…Παρηγοριά έχει ο θάνατος και λησμονιά ο χάρος…» Έτσι παρά τους δισταγμούς και τις αναστολές της υποψήφιας νύφης για τους σχολιασμούς της μικρής κοινωνίας, παντρεύονται μέσα σε διάστημα τριών μηνών. Ο γάμος τους τελείται σύμφωνα με τη ληξιαρχική πράξη γάμου στις 6 Φεβρουαρίου του έτους 1947, στο σπίτι της Κατίνας που βρίσκεται δίπλα στο ναό των Ταξιαρχών. Αρκετά μεγάλοι για τεκνοποιία και οι δυο τους, 64 ετών ο Καλαντζής και 49 ετών η Γκολεμά, δεν αποκτούν παιδιά και υιοθετούν τη Μαντίκα Μαστράκη-Καισαρέα. Ο Μιχαλιός, σύμφωνα πάντα με τις μαρτυρίες, διαθέτει έμφυτη ικανότητα στις διαπροσωπικές του σχέσεις και επιπλέον ικανότητα δημιουργίας εγκάρδιας και φιλικής ατμόσφαιρα με τους γύρω συνανθρώπους. Εκτός από την εξασφάλιση μιας καλής, άνετης ζωής και κοινωνικής

ανόδου, με την οικονομική του ευρωστία λειτουργεί ως «ξεκινητής» του ταξιδιού των σφουγγαράδων της Ερμιόνης, δανείζοντας χρήματα με υψηλό τόκο• έτσι η λαϊκή στιχουργική τον καταγράφει με το παρακάτω στιχάκι: «Μιχαλιέ μες στην παράγκα δίνε πλάτικα αράδα αφού διπλά θε να τα πάρεις από το καΐκι που τσουρμάρεις».2 Ωστόσο τα καθεστώτα στην Αργεντινή και Χιλή αλλάζουν και οι ενοικιαστές δεν αποστέλλουν τα ενοίκια. Αρχίζει μεταξύ δικηγόρων και προξενείου ένας μεγάλος πολυετής δικαστικός αγώνας που συνεχίζεται και μετά το θάνατό του από τη σύζυγό του Κατίνα, με δικηγόρο τους τον Ερμιονίτη Γιάννη Καραγεωργίου και που -δυστυχώς γι αυτούς, δεν αποφέρει το ποθούμενο αποτέλεσμα. «Άνοιγε το συρτάρι του κωμού γεμάτο από τα δικόγραφα και χτυπούσε πάνω το κεφάλι του λέγοντας: «Δεν τα έκλεψα, τα δούλεψα σκληρά!». Από το στρες και τη στενοχώρια παθαίνει εγκεφαλικό και πεθαίνει το έτος 1957. Και ενώ εξαφανίζονται φωτογραφίες και γραπτά ντοκουμέντα που προδίδουν το παρελθόν των ανθρώπων, κυρίως όσων δεν αφήνουν πίσω τους απογόνους, το υλικό που παραθέτω διασώθηκε χάρη στον σεβασμό της Μαντίκας και παραχωρήθηκε ευγενικά σ’ εμένα εξαιτίας της αναγνώρισης από μέρους της του ουσιαστικού μου ενδιαφέροντος για πρόσωπα, καταστάσεις, γεγονότα που αφορούν τον τόπο μας. Η προσωπική ιστορία του Μιχαλιού, που ξεδιπλώνει και ιστορεί το πολύπτυχο της ζωής του, οι φωτογραφικές μαρτυρίες και τα λοιπά ντοκουμέντα για τον εμπλουτισμό και την τεκμηρίωση του αφηγηματικού υλικού, αφορούν προφορική μαρτυρία κυρίως της Μαντίκας, αλλά και άλλων συμπολιτών μας. Πρόσφατα εμπλούτισε τις πληροφορίες μου και το φωτογραφικό μου αρχείο με φωτογραφίες της οικογένειάς του, ο κύριος Αντώνης Αργυρίου, γιος της Κατίνας Κανάκη υιοθετημένης κόρης του Αντώνη Τσαούση. Προσωπικά προσπάθησα να διασώσω και να ζωντανέψω τα περιστατικά της ζωής του Μιχάλη Καλαντζή, ενός ακόμη Έλληνα μετανάστη που διέπρεψε στην ξενιτιά και επέστρεψε πετυχημένος με βιώματα, διαδρομές ζωής, οικονομικά κέρδη και ακίνητη περιουσία μεγάλη στον τόπο. Ταυτόχρονα διέσωσα με τη σειρά μου ένα πλούσιο αρχειακό υλικό, με σπάνια ντοκουμέντα, που συνοδεύεται με προφορικές αφηγήσεις. Το υλικό μετά την καταγραφή θα επιδοθεί στα Γ.Α.Κ. Αργολίδας, στη διάθεση των μελλοντικών ερευνητών.

1.Τα στοιχεία αναφέρονται στο προικοσύμφωνο.

2. Το αυτοσχέδιο στιχάκι περιλαμβάνεται στο βιβλίο μου: «Οι σφουγγαράδες της Ερμιόνης», σελ 65 υπότιτλος: «Τα πλάτικα»

ερμιόνη 25

ΓΙΑΝΝΗΣ ΕΜ. ΛΑΚΟΥΤΣΗΣ

Γιώργος Προκοπίου: O «μπαρουτοκαπνισμένος» καλλιτέχνης που αγάπησε (σ)την Ερμιόνη Τον έχουν χαρακτηρίσει ζωγράφο της γυναίκας και του πολέμου. Το μεγαλύτερο μέρος της ζωή του ήταν συνδεδεμένο με τις πολεμικές περιπέτειες της Φυλής μας, από τις οποίες άντλησε θέματα ως φωτογράφος, ως ζωγράφος και ως οπερατέρ.

«Ο φεμινιστής ζωγράφος δεν είχε προκαταλήψεις. Είτε καταπιανόταν με το πορτραίτο μιας βασίλισσας είτε με το πορτραίτο της γυναίκας του λαού, δεν ενδιαφερόταν παρά μονάχα για το αποτέλεσμα… Ίσως η γυναικεία μορφή πάντα προβληματική σε ό,τι αφορά την ψυχολογία της, την κοινωνική της υπόσταση, την ατομικότητά της να παρουσίαζε μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τον καλλιτέχνη… Τα μοντέλα του δεν μοιάζουν τυχαία. Θα ’λεγε κανείς ότι διαλέχτηκαν επίτηδες για να εκφράσουν τα πορίσματα των αναζητήσεών του αυτών. Όλα τα έργα του συγκεντρωμένα, η ΓΥΝΑΙΚΑ! Το καθένα χώρια, μια πτυχή της γυναικείας ψυχοσυνθέσεως…».1

Γιώργος Προκοπίου

Ο Γιώργος Προκοπίου (1876-1940) γεννήθηκε στο Μπουρνόβα, ένα προάστιο της Σμύρνης, από τον Ανδρέα Προκοπίου και την Ειρήνη Ουρφαλή. Είχε άλλα έξι αδέλφια, τον μουσικό Αντώνη, τον διακοσμητή Αγγελή, τον λογοτέχνη Σωκράτη, την Κοραλλιά, την Ελένη και την Κόκκα. Ο πατέρας και ο παππούς του ήταν διακοσμητές κτηρίων και οι ρίζες τους κρατούσαν από τη Μυτιλήνη. Σε ηλικία 15 χρόνων, ζωγράφιζε εικονίσματα. Τον πρόσεξε μια Αγγλίδα ζωγράφος, η Ορτάνς Γουντ και άρχισε να του μαθαίνει σχέδιο. Η Ορτάνς τον παρουσίασε στον Νικηφόρο Λύτρα και αυτός τον συμβούλεψε να σπουδάσει στη Σχολή Καλών Τεχνών στην Αθήνα, όπως κι έγινε. Το 1895 εγγράφεται στη Σχολή και σπουδάζει Ζωγραφική στα εργαστήρια του Λύτρα και του Ροϊλού. Το 1900 κάνει την προσωπογραφία της μέλλουσας γυναίκας του Θεοδώρας (Λούλας) Φασιλή, στην Ερμιόνη και γνωρίζεται με τον Εμμανουήλ Ρέπουλη. Την επόμενη χρονιά τελειώνει τις σπουδές του, επιστρέφει στη Σμύρνη και οργανώνει τις πρώτες του εκθέσεις. Το 1903 και ενώ είναι 27 χρόνων, πηγαίνει στην Αλεξάνδρεια και στο Κάιρο. Γνωρίζεται με τον Παύλο Μελά. Έχοντας ήδη ξεχωρίσει ως ζωγράφος, με σπουδές στη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας, στο Παρίσι, στη Βιέννη και στο Μόναχο, ο Μελάς τον συστήνει στον στρατηγό Μασσάσα, αρχηγό της αβησσυνιακής αποστολής, ο οποίος τον προσκαλεί στην Αντίς-Αμπέμπα για να ζωγραφίσει τον Αυτοκράτορα Μενελίκ Β’. Με τον αδελφό του Σωκράτη, που θα περιγράψει το ταξίδι της Αβησσυνίας στα βιβλία του «Εις τα βασίλεια του Μενελίκ» και «Έλληνες της Αβησσυνίας», ξεκινούν από το Τζιμπουτί για την Αντίς- Αμπέμπα. Το ταξίδι που διήρκησε πενήντα ημέρες, χάρισε στους ταξιδιώτες μοναδικές εμπειρίες. Το 1905 συμμετέχει σε άτυπο διεθνή διαγωνισμό, για την προσωπογραφία του Αυτοκράτορα Μενελίκ. Έρχεται πρώτος με ένα πορτραίτο ζωγραφισμένο με κάρβουνο σε χαρτί και γίνεται ζωγράφος της Αυλής. Ο Μενελίκ του απονέμει τα παράσημα του Σολομώντος, του Αιθιοπικού Αστέρος, του Λέοντος.

1. Περιοδικό «ΓΥΝΑΙΚΑ», 27 Ιουλίου 1966

26 ερμιόνη

ΓΙΑΝΝΗΣ ΕΜ. ΛΑΚΟΥΤΣΗΣ Τον επόμενο χρόνο επιστρέφοντας στη Σμύρνη περνά από το Φάληρο. Παντρεύεται τη Θεοδώρα (Λούλα), κόρη του Αγγελή Φασιλή, αδελφού της Αργυρώς, γιαγιάς των Ανθούλας και Ηρώς Λαζαρίδου, με παράνυμφο τον Σπύρο Μερκούρη. Το 1907 γεννιέται το πρώτο τους παιδί ο Ανδρέας. Εγκαθίσταται οικογενειακώς στην Αλεξάνδρεια, όπου το 1909 γεννιέται το δεύτερό τους παιδί ο Άγγελος, μετέπειτα καθηγητής της Ιστορίας της Τέχνης στο Ε.Μ. Πολυτεχνείο. Το 1912 πηγαίνει στο βαλκανικό μέτωπο, από όπου την επόμενη χρονιά επιστρέφει και εγκαθίσταται στη Σμύρνη. Ο Γιώργος Προκοπίου (1876-1940) είναι στην κυριολεξία ένας από τους πιο «μπαρουτοκαπνισμένους» καλλιτέχνες μας. Από το 1912 μέχρι τον Δεκέμβριο του 1940, πήρε μέρος σε όλους τους πολεμικούς αγώνες της Ελλάδας. Την πρώτη πολεμική του περιπέτεια την είχε στις 31 Ιουλίου 1913, βόρεια του Μελένικου, όταν είχε μια δυσάρεστη συνάντηση με Βούλγαρους κομιτατζήδες. Συνοδευόμενος από έναν δεκανέα και δύο στρατιώτες είχε βγει στα πέριξ, για Προσωπογραφία του αβησσύνιου βασιλιά να συγκεντρώσει οπτικό υλικό, κυρίως φωτογραφίες και σκίτσα, που θα χρηΝεγκούς Μενελίκ σιμοποιούσε στους ζωγραφικούς πίνακές του, όταν έπεσαν σε ενέδρα. Η μάχη με ανταλλαγή πυροβολισμών κράτησε μισή ώρα. Εν τω μεταξύ ο Προκοπίου πρόλαβε να τραβήξει μερικές φωτογραφίες. Το 1914 κηρύσσεται ο Α΄ παγκόσμιος πόλεμος και η τουρκική Σμύρνη αποκλείεται από τους Συμμάχους. Για να αποφύγει την κατάταξή του στον Τουρκικό στρατό, εξαγοράζει τη θητεία του. Παρ’ όλα αυτά οι Τούρκοι τον συλλαμβάνουν και τον στέλνουν σε στρατόπεδο καταναγκαστικών έργων, από όπου και δραπετεύει. Το 1919 η Σμύρνη ελευθερώνεται. Μεγάλη προσωπογραφία του Ελευθέριου Βενιζέλου, σε μετάξι, έργο του Προκοπίου, τοποθετείται στην προκυμαία της Σμύρνης. Τον επόμενο χρόνο ο Αρχιστράτηγος Παρασκευόπουλος του αναθέτει να κινηματογραφήσει, να φωτογραφήσει και να ζωγραφίσει τις πολεμικές επιχειρήσεις στο Μικρασιατικό μέτωπο. Του απονέμει τον Πολεμικό Σταυρό Αργυρόκαστρο: Ο τελευταίος μισοτελειωμένος πίνακας του ζωγράφου. «διότι παρακολουθήσας επί μήνας ολοκλήρους τον Ελληνικόν Στρατόν εν τοις χαρακώμασι και κατά τας επιχειρήσεις ειργάσθη υπέρ του έργου αυτού, αποδώσας εις ωραίας εικόνας τούτο…». Τον Αύγουστο του 1922 καταρρέει το ελληνικό μέτωπο της Μικρασίας. Συνεχίζει την κινηματογράφηση των δραματικών γεγονότων και την καταστροφή της Σμύρνης. Τον επόμενο μήνα συλλαμβάνεται και καταδικάζεται σε θάνατο από τουρκικό στρατοδικείο. Τελικά σώζεται με την οικογένειά του και την καλλιτεχνική του περιουσία, με τη μεσολάβηση του Γάλλου Πρόξενου. Τα Χριστούγεννα τον βρίσκουν στον Πειραιά. Αργότερα στην Αθήνα. Το 1924 του απονέμεται το μετάλλιο Στρατιωτικής Αξίας «διότι εις μακρούς και σκληρούς αγώνας επί των μικρασιατικών πεδίων, διακινδυνεύων την ζωήν του εις την πρώτη γραμμή απαθανάτισε την αλησμόνητον εποποιίαν και διέσωσεν από την καταστροφήν το υπέροχον έργον του Στρατού μας, παραδιδόμενον αυτούσιον εις τας επερχόμενας γενεάς».2 Το 1925 χτίζει το σπίτι του στην Αθήνα, στην οδό Νικηφόρου Θεοτόκη 12. Εκεί τον επισκέπτεται ο διάδοχος του Αυτοκράτορα της Αβησσυνίας, Ρας Τάφφαρι, του οποίου ο Προκοπίου σχεδιάζει την προσωπογραφία με ιδιόχειρη αφιέρωση. Οι σημαντικές γνωριμίες του θα τον κάνουν περιζήτητο, ενώ οι εκθέσεις του σηματοδοτούν παράλληλα και κοσμικά γεγονότα. «Χθες το απόγευμα ο πρόεδρος της κυβερνήσεως κ. Βενιζέλος… επεσκέφθη την έκθεσιν του ζωγράφου κ. Γ. Προκοπίου εις την αίθουσα Παρνασσός…. ηγόρασε εν τέλει τον ‘Σαλπιγκτή’ από την σειράν των ιστορικών έργων, ως ανάμνησιν της εξαιρετικής αυτής εργασίας, η οποία τιμά την ελληνικήν τέχνην και ψυχήν».3

2. Γράμματα Ν. Πλαστήρα από το Παρίσι 3. Εφημερίδα «ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΒΗΜΑ», 28 Δεκεμβρίου 1928

ερμιόνη 27

ΓΙΑΝΝΗΣ ΕΜ. ΛΑΚΟΥΤΣΗΣ Το 1940 έμελλε να είναι καθοριστικό και για τον ίδιο. Τον Οκτώβριο κηρύσσεται ο Ελληνοϊταλικός πόλεμος. Επιστρατεύεται ο μεγάλος γιός του Ανδρέας. Ο άλλος γιός του, ο Άγγελος, φεύγει εθελοντικά για το μέτωπο. Ο Γιώργος Προκοπίου πάσχει από βρογχικά, αλλά δεν πτοείται. Κινεί γη και ουρανό για να του επιτραπεί να πάει στο μέτωπο. Τρέχει στα υπουργεία και στα επιτελεία, παρακαλεί γνωστούς και αγνώστους. Μέχρι και στον πρωθυπουργό τον ίδιο έγραψε: Αθήναι τη 18η Νοεμβρίου 1940 Σεβαστέ μου κ. Πρόεδρε, Τα δύο παιδιά μου είναι στρατιώτες εις τον ιερόν αγώνα της Πατρίδος μας, τον πιο ιερόν από όλους τόσους διεξήγαγεν έως τώρα εις την ένδοξη και πολυκύμαντη ιστορία της. Εγώ αισθάνομαι ντροπή να μένω εδώ τη στιγμή που τα παιδιά της Ελλάδος γράφουν με το αίμα των τέτοιες αφθάστου ηρωισμού εποποιίες. Αισθάνομαι να κοχλάζει μέσα μου νεανικό αίμα… Γι αυτό λοιπόν παρακαλώ να διατάξητε και μου επιτραπή να πάω κι εγώ στο μέτωπο για να αποθανατίσω με τον χρωστήρα μου και τον ενθουσιασμό μου κάτι από την ηρωική εποποιία που γράφεται εκεί ψηλά στα δοξασμένα και αιματόβρεκτα βουνά της Ηπείρου και της Μακεδονίας. Μη μου αρνηθήτε, κ. Πρόεδρε, αυτήν την ευτυχία και τώρα. Γ. Προκοπίου Στρατιωτικός ζωγράφος. Μετάλλιον Στρατιωτικής αξίας Πολεμικός Σταυρός.

Εννέα ημέρες αργότερα ήρθε θετική απάντηση, με υπογραφή του αρχιστράτηγου Αλ. Παπάγου. Με την πολυπόθητη άδεια ξεκίνησε για το ταξίδι που έμελε να είναι χωρίς γυρισμό.

10/12/40 «Εις Αργυρόκαστρον εφθάσαμε προ μεσημβρίας. Ετοποθετήσαμε τα πράγματα και επεδόθην εις την εκτέλεσιν ενός έργου: την άποψιν του Αργυροκάστρου. Ελαιογραφία διαστάσεων περίπου 50 χ 60 εκ. περί ώραν 2 μ.μ υπό βροχήν».

Στις 13/12/40, λίγες ημέρες πριν πεθάνει γράφει στη γυναίκα του: «Αγαπητή μου. Μην ανησυχείς ούτε για εμένα ούτε για το παιδί μας. Εγώ, με τη βοήθεια της Παναγίας, κάμω τις μελέτες μου από την πραγματικότητα και ελπίζω, έπειτα από λίγες μέρες, να συμπληρώσω ό,τι χρειάζομαι για αν αποθανατίσω με εικόνες το άφθαστον εις ηρωισμόν, πατριωτισμόν και αυτοθυσία γιγάντιον έργον του στρατού μας. Την επιθυμία μου αυτήν την βοηθάει η Παναγία που με προστάτευε και με προστατεύει εκεί που ο κίνδυνος ήτο αναπόφευκτος».4

Εξαντλημένος από τις κακουχίες ο Γιώργος Προκοπίου αφήνει την τελευταία του πνοή στις 20 Δεκεμβρίου 1940. Κηδεύεται στην Αθήνα με τιμές συνταγματάρχη εν ενεργεία. Από τα έργα που ζωγράφισε ο Γιώργος Προκοπίου στο μέτωπο της Αλβανίας σώθηκε μόνο ένα, το «Αργυρόκαστρο», καθώς ήταν μισοτελειωμένο. Όταν ο καλλιτέχνης αρρώστησε, στερέωσε το τελάρο με την «καλή» πλευρά του μέσα στο καπάκι της μεγάλης κασετίνας του, έτσι ώστε να φαίνεται μόνον η πλάτη του έργου, ένας σκούρος μουσαμάς. Έτσι δεν έγινε αντιληπτό από τους άγνωστους που λεηλάτησαν τις αποσκευές του στο στρατιωτικό αυτοκίνητο που τον μετέφερε, νεκρό πια, στο σπίτι του στις 21 Δεκεμβρίου 1940. Ο σκηνοθέτης Βασίλης Μάρος, αφηγείται την ελληνική ιστορία του πρώτου μισού του 20ου αιώνα, όπως την κατέγραψε ο φακός του Γιώργου Προκοπίου. Ο γιος του, Άγγελος Προκοπίου, παρέδωσε στον σκηνοθέτη τα 14.000 μέτρα ταινιών του πατέρα του και έγραψε το σενάριο της ταινίας «Τραγωδία στο Αιγαίο». Για το πόσος κόπος χρειάστηκε για να συγκεντρωθεί αυτό το σπουδαίο υλικό, γράφει ο Μάριος Πλωρίτης στην «Ελευθερία» το 1961: «Αναλογιστείτε μόνο τι απέραντοι κόποι χρειάστηκαν για να μαζευτούν ταινίες γυρισμένες εδώ και 50 χρόνια, φθαρμένες απ’ τον καιρό και τις περιπέτειες, να ξεκαθαριστούν από χιλιόμετρα

4. Από το πρόχειρο ημερολόγιό του

28 ερμιόνη

ΓΙΑΝΝΗΣ ΕΜ. ΛΑΚΟΥΤΣΗΣ ολόκληρα τα καίρια σημεία, να ανατυπωθούν, να συναρμολογηθούν, να ενοποιηθούν. Είδαμε σκηνές, είδαμε πλάνα, είδαμε εικόνες, που δεν θα τις περιφρονούσε ο πιο «επικός» σκηνοθέτης του καιρού μας. Με πρωτόγονες μηχανές, γυρίζοντας με τη «μανιβέλα» μέσα στην καρδιά της μάχης, οι οπερατέρ εκείνοι αποθανάτισαν σκηνές μοναδικής αλήθειας». Ο γιος του, Άγγελος Προκοπίου (1909 - 1967), κλείνει ένα ιστορικό σημείωμα για το πολεμικό έργο και για τον θάνατό του πατέρα του ως εξής: «Τον θρήνησα πικρά αλλά και με καμάρι, για το τέλος που του αξίωσαν οι θεοί του πολέμου - οι θεοί του. Το πέρασμά του στη ζωή και στην τέχνη ήταν Ακριτικό, όπως και η τελευταία εικόνα της μορφής του, στην Πίνδο, μες στα χιόνια, όπου τον συνάντησα λίγο πριν πεθάνει».5 Στον Σμυρνιό ζωγράφο και φωτογράφο Γιώργο Προκοπίου, αναφέρεται στο βιβλίο της, «ΤΟ ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΟ ΦΩΣ», η συγγραφέας, Ντορίνα Παπαλιού. Είναι ένα μυθιστόρημα με κεντρικό άξονα την περιπέτεια ενός ζωγραφικού πίνακα, που κλάπηκε στα χρόνια της Κατοχής: Ακόμη κι αν γλίτωνε από τις οβίδες και τις σφαίρες, πράγμα για το οποίο αμφέβαλε ύστερα απ’ όσα είχε αντικρίσει στο νοσοκομείο, μάλλον θα πέθαινε από το κρύο, που δεν το πολυάντεχε- όπως ο Σμυρνιός ζωγράφος και φωτογράφος της Μικρασιατικής Εκστρατείας, ο Γιώργος Προκοπίου, που παρά τη μεγάλη του ηλικία είχε πάει εθελοντικά φωτογράφος στο Μέτωπο, μόλις κηρύχθηκε ο πόλεμος. Η Λουίζ άκουσε πως πέθανε από το κρύο στα τέλη του Δεκέμβρη του ’40, στο χιονισμένο Αργυρόκαστρο. Καμία από τις φωτογραφίες που τράβηξε στην Αλβανία δεν θα μπορούσε πια να γίνει υλικό για κάποιο ζωγραφικό έργο του. Τα όσα κατέγραψε με τον φακό του θα έμεναν μονάχα ως ιστορικό ντοκουμέντο.

5. Εφημερίδα «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ», 26 Οκτωβρίου 1997

οι χαρές μας οι λύπες μας ΓΑΜΟΙ Ησαΐας Άγγελος - Τουμπακάρη Μαρία Καραγιάννης Δημήτριος - Χρυσανθοπούλου Μαρία Κανακάρης Γεώργιος - Παλάση Δέσποινα Κόντος Κριστιάν Ντιν - Σπανός Πηνελόπη-Κάθριν Λαζαρίδης Γεώργιος - Αδαμάκου Δανάη

Μαρκόπουλος Δημήτριος - Μέλλου Αγγελική Μαυροκώστας Νικόλαος - Ελληνοδέλη Χριστίνα Μπάρδης Ιωάννης - Ζέρβα Άννα Μπόλλας Κων/νος - Βούλγαρη Σοφία Μπουζούνης Γεώργιος - Πετρούλια Αγγελική-Μαρία

ΘΑΝΑΤΟΙ Βόλης Νικόλαος Βογανάτση Σταματίνα Δεβελέκος Ανάργυρος Διακοτός Αντώνιος Δωροβάτας Γεώργιος Καλαφατά Αλεξάνδρα-Ευαγγελία Κοσμέτου Παρασκευή Κουνουπιώτη Μαρία Μόρογλος Νεκτάριος

Μπουκουβάλα Καλλιόπη Οικονόμου Γεωργία Πολλάλη Βασίλω Σαράντου Αργυρώ Σιφναίος Απόστολος Στάικου Παναγιώτα Τσεγκής Κων/νος Φοίβας Αντώνιος Χατζίκου Γεωργία

ερμιόνη 29

ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΠΑΠΑΜΙΧΑΗΛ - ΡΗΓΑ

Περιηγητική Λέσχη Κρανιδίου Μετά την απελευθέρωση και τον Εμφύλιο, οι Έλληνες ξανοίχτηκαν να φτιάξουν τη ζωή τους. Πολλοί έφυγαν από την επαρχία και εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα, προσβλέποντας σ’ ένα καλύτερο μέλλον. Σκοπός τους η εξεύρεση εργασίας, αλλά και η απαλλαγή από τα υπολείμματα πολιτικών διαφορών, καθότι στην επαρχία ήσαν… εκδηλωμένοι. Τ ότε πολλοί πούλησαν τα σπίτια τους, κατά το πλείστον στους Αρκάδες, που είχαν αρχίσει να προκόβουν οικονομικά. Έτσι άδειασε, κάπως, η Ερμιόνη από ντόπιους Ερμιονίτες, που έφευγαν επιδημικά για μια καλύτερη τύχη, αντίθετα με την περίοδο της Κατοχής που είχε αυξηθεί ο πληθυσμός της, αφού πολλοί ήρθαν για να επιβιώσουν, λόγω της πείνας στην πρωτεύουσα. Στην επαρχία μας, τη στερημένη όχι μόνο από ανθρώπους αλλά και από καλές συνθήκες και μέσα επιβίωσης, η ζωή για τους νέους ήταν πληκτική. Μιλάω για το 1948 με 1956. Μετά κάτι άρχισε να κινείται με διορισμούς εκπαιδευτικών, τραπεζικών και άλλων υπαλλήλων. Πάνω στα πρώτα βήματα της κοινωνικής προόδου και συγκεκριμένα το 1957 συγκροτείται στην επαρχία μας παράρτημα της Περιηγητικής Λέσχης Αθηνών, με έδρα το Κρανίδι. Την ιδέα, αλλά και τη φροντίδα είχε ο Νίκος Κονδύλης, Αθηναίος υπάλληλος της Αγροτικής Τράπεζας, με μέλη της παρέας του, συναδέλφους της Αγροτικής τον Φλωράκη, Παντελή Μήτσου, Θωμόπουλο, Ζούγρο (διευθυντή της Α.Τ.Ε.) και εκπαιδευτικούς, τον Κώστα Παπαμιχαήλ, τον Χείλαρη και άλλους, που έπλασαν το προζύμι για να πλαισιώσουν και με άλλα πολλά στελέχη από το Κρανίδι και την Ερμιόνη τον Σύλλογο της Περιηγητικής. Οι εκδηλώσεις με ομιλίες επιστημονικές, όπως του Λούβαρη, του Κώστα Παπαμιχαήλ περί αστρονομίας, αλλά και με χορούς και εκδρομές στις Σπέτσες, στον Μυστρά, στα Καλάβρυτα, στο Μέγα Σπήλαιο και αλλού, αποτέλεσαν τον πολιτιστικό φάρο στη μαραμένη κοινωνία της επαρχίας μας. Εμπειρίες πρωτόγνωρες ανάτασης και ψυχαγωγίας, υψηλής ποιότητας πάνω από τη γνωστή ως τότε επαρχιακή ζωή. Κάθε εκδήλωση της Περιηγητικής ήταν η χαρά της διψασμένης νιότης μας. Τα μέλη ήσαν εξαίρετου επιπέδου και οι επιτυχίες των εκδηλώσεων μοναδικές. Πρόεδρος ήταν ο Ηλίας Φλωράκης υποδιευθυντής τότε στην Α.Τ.Ε. Κρανιδίου και σύμβουλοι ο Νίκος Κονδύλης, ο αδελφός μου, ο Κώστας, ο Παντελής Μήτσου και ο Α. Παπασταύρου. Γύρω στα 10 χρόνια διήρκεσε η ακμή της και στη συνέχεια ατόνησε εξαιτίας των μεταθέσεων και μετοικίσεων των ενεργών στελεχών και μελών της. Ήταν μια ολιγόχρονη αλλά πολύ ζωντανή περίοδος πολιτιστικής αναβάθμισης ζωής στα μεταπελευθερωτικά χρόνια, σ’ ένα παρθένο περιβάλλον, που τη χάρηκαν με όλη τη δύναμη της ψυχής τους τα μέλη και που άφησε ωραίες αναμνήσεις.

30 ερμιόνη

ΕΡΜΙΟΝΙΚΟΣ ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ

Αυτοί που έφυγαν Τις πρώτες μέρες του περασμένου Μάη μετέστησαν στον ασώματο κόσμο της σιωπής δυο εκλεκτές και αγαπητές συμπολίτισσές μας, η Χαρίκλεια Σ. Καλλιάνου, καθηγήτρια του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών και η Σοφία Καραγιάννη-Ναναδάκη. Όσοι τις γνωρίσαμε θα κρατήσουμε στο νου και την καρδιά μας τις μορφές τους και τις αρετές που στόλιζαν την επίγεια ζωή τους.

Μνήμη Χαρίκλειας Σωτ. Καλλιάνου Έφυγε πρόωρα, ύστερα από επώδυνη ασθένεια η συμπολίτισσά μας Χαρίκλεια Σωτ. Καλλιάνου, καθηγήτρια του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών. Γεννήθηκε στην Ερμιόνη όπου ολοκλήρωσε τις εγκύκλιες σπουδές της, για να συνεχίσει στο Γυμνάσιο Κρανιδίου και στη συνέχεια Πανεπιστημιακές σπουδές. Κατά την άσκηση των ακαδημαϊκών της καθηκόντων στο τμήμα «Αξιοποίησης γεωργικών πόρων και γεωργικής μηχανικής» στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο, η Χαρίκλεια διακρινόταν για την άρτια επιστημονική της κατάρτιση, την επαγγελματική ευσυνειδησία, την αφοσίωσή της στην έρευνα, το θάρρος, την αγάπη στους φοιτητές της. Έχαιρε μεγάλης εκτίμησης από την πανεπιστημιακή κοινότητα. Ως άνθρωπος η Χαρίκλεια ξεχώριζε για την καλοσύνη, την πνευματική καλλιέργεια, την ειλικρίνεια, τη συνέπεια, την υπευθυνότητα και την χωρίς όρια απλότητά της. Τα χαρίσματά αυτά της εξήρε και ο συνάδελφός της Βασίλης Τσατήρης, στον επικήδειο λόγο του, κατά την εξόδιο ακολουθία. Μ’ αυτή, την τελευταία αρετή της θα εγγραφεί στη συλλογική μνήμη των συγγενών και φίλων, συμπατριωτών, συναδέλφων και φοιτητών.

Θ εωρούμε πως η Χ αρίκλεια Σ ωτ. Κ αλλιάνου στην προσωπική της πορεία πάνω στη γη έκανε στο ακέραιο το καθήκον της ως άνθρωπος, επιστήμονας, πανεπιστημιακός δάσκαλος.

Μνήμη Σοφίας Ν. ΚαραγιάννηΝαναδάκη Μια παλιά Ερμιονίτισσα η Σοφία Ν. Καραγιάννη-Ναναδάκη, έφυγε από κοντά μας πριν από έξι μήνες, αφήνοντας πίσω της αλησμόνητες εικόνες ομορφιάς, ευγένειας, ευαισθησίας, καλλιέργειας και γνήσιας αγάπης για την Ερμιόνη. Την επισκεπτόταν συχνά, συνεχίζοντας έτσι και απολαμβάνοντας μια βαθιά βιωματική σχέση που άρχιζε από τα παιδικά χρόνια. Της άρεσε να μιλάει για τις παλαιές οικογένειες της Ερμιόνης και να δίνει συμβουλές. Ήταν παντρεμένη με τον Νικόλαο Ναναδάκη. Χαιρόταν τον ήλιο, τη θάλασσα και τις συντροφιές της. Όταν ήρθαν οι δύσκολες μέρες μετέτρεψε την ακινησία των γηρατειών σε αρχοντική σταθερότητα. Στους οικείους της απευθύνουμε εγκάρδια συλληπτήρια.

Σύγχρονοι Ήρωες Κωνσταντίνος Μπροδήμας Με τιμές ήρωα, όπως του άξιζε και σε έντονο κλίμα συγκίνησης, έγινε στις 3 Ιουνίου 2017 η ταφή των οστών, που μεταφέρθηκαν από την Κύπρο, του εφέδρου ανθυπασπιστή των ΕΛ.ΔΥ.Κ. Κωνσταντίνου Μπροδήμα, στον γενέθλιο τόπο του, τα Δίδυμα Αργολίδας. Ο Κωνσταντίνος Μπροδήμας έχασε τη ζωή του στις 16 Αυγούστου του 1974 στη διάρκεια της τουρκικής εισβολής, σε ηλικία 22 ετών. Στην τελετή παραβρέθηκαν ο Υπουργός Εθνικής Άμυνας, οι βουλευτές Αργολίδος, ο περιφερειάρχης Πελοποννήσου, ο δήμαρχος Ερμιονίδας και πολύς κόσμος από το χωριό και την ευρύτερη περιοχή. Μετά την εξόδιο ακολουθία τα λείψανά του ενταφιάστηκαν στο κοιμητήριο των Διδύμων.

ερμιόνη 31

«Φθινοπωρινά σύννεφα σκιάζουν τα Μαντράκια» Φωτο: Ρίνα Λουμουσιώτη