WARMTENETWERK MAGAZINE
NR 26. WINTER 2017
Innovatief restwarmteproject bij Tiroler Rohre De aanhouders winnen in Sittard Aardgasnetten verdwijnen uit Nederland
Inhoud 3
Column
4
Nieuwe deelnemers
5
Aardgasnetten verdwijnen uit Nederland
6
Young professionals samen in Jong Warmtenetwerk
8
Innovatief gebruik van restwarmte bij Tiroler Rohre
10
96 MW absorptiewarmtepomp voor Big Solar Graz
11
Vijfde DHC+ Summer School bij Energyville in Genk
12
KU Leuven trekt onderzoek warmtetransport zonder verlies
14
De aanhouder wint in Sittard
18
Amsterdam kiest voor afschaffing aardgasnetten
19
Grand Design warmtenet Metropoolregio Amsterdam
20 Berichten 21
Gasunie wil participeren in warmtenet Groningen Noordwest
22 Deelnemersoverzicht 23
Colofon en agenda
Omslagfoto: Aardgasbedrijf Tigas heeft in Innsbruck, de hoofdstad van Tirol, een snel groeiend warmtenet. Tigas bouwde een warmtetransportleiding over een tracĂŠlengte van 20 km om restwarmte naar haar warmtenetten te krijgen en liet een innovatieve warmtepomp plaatsen bij Tiroler Rohre.
 2
WARMTENETWERK MAGAZINE
Introductie Het doel van de in 2008 opgerichte stichting Warmtenetwerk is een duurzame warmte- en koudevoorziening in Nederland
WARMTENETWERK
en Vlaanderen. Met het Warmtenetwerk Magazine willen we u kennis laten maken met de ontwikkelingen en mogelijkheden van warmteen koudenetten en met het netwerk aan spelers op dit gebied. Meer dan tweehonderd organisaties nemen deel aan het Warmtenetwerk.
meer comfort met minder fossiele energie
_
Tuinders vinden afhankelijkheid van aardgas te riskant Op 10 november organiseerde de provincie Friesland een
China hebben overeenkomsten getekend voor gasleve-
excursie naar ECW Netwerk in het Westfriese Midden-
ring en voor de aanleg van pijpleidingen om het gas van
meer. Er waren maar liefst vijftig deelnemers van zowel
Rusland naar China te krijgen. Dat zal de gasprijs voor
Friese gemeenten als van bedrijven. In Leeuwarden,
Europa zeker beïnvloeden.
Heerenveen en Sexbierum zijn er serieuze plannen voor
De analyse van Kielstra en de grote tuinders in Middenmeer
de winning van aardwarmte. ECW Netwerk heeft de
is een heel andere dan die van de onderzoekers van CE
grootste aardwarmtebronnen van Nederland in bedrijf
Delft, die een studie deden in opdracht van Gasunie en
en men is ingericht op ontvangst van groepen bezoekers.
Gasterra. In het rapport Een klimaatneutrale warmte-
Robert Kielstra, directeur van ECW Netwerk, vertelde
voorziening voor de gebouwde omgeving - update 2016
dat de deelnemende tuinbouwbedrijven besloten hadden
stelt men: ‘Gas zal komende decennia in veel woningen
om het warmtevermogen uit geothermie van 25 MW te
nog lang de goedkoopste manier zijn van verwarmen.
verdubbelen naar 50 MW. Dat is weer een enorme inves-
Isoleren van woningen kan, maar in veel gevallen zijn de
tering en onmiddellijk kwam dan ook de vraag vanuit de
kosten hoger dan de baten.’
zaal: waarom?
Ongetwijfeld zit er een geavanceerd en complex
ECW Netwerk verdubbelt warmtevermogen uit geothermie van 25 naar 50 MW
rekenmodel achter het rapport van CE Delft maar in de komende twintig tot dertig jaar zijn er heel wat ontwikkelingen mogelijk die in het rekenmodel niet waren voorzien of op voorhand uitgesloten. Als er één sector is die zich bezighoudt met de toekomst van de aardgasprijs
Het antwoord van Kielstra was helder: “Afhankelijk
dan is het wel de glastuinbouw. Het is de sector die als
zijn van aardgas wordt een te groot politiek risico.
eerste grootschalig rookgascondensors plaatste en warm-
De winning van Nederlands aardgas daalt in de nabije
tekrachtinstallaties aanschafte en die nu het voortouw
toekomst snel en dan zijn we afhankelijk van Rusland.”
heeft bij de ontwikkeling van geothermie. Terwijl in deze
Kun je iets afdingen op dit antwoord? Uiteraard zijn er
sector al een vijftiental geothermieprojecten zijn gerea-
nog meer gasleveranciers dan de Russen. Maar er zijn in
liseerd wordt juist de aardgashoofdstad Groningen straks
de toekomst ook meer klanten die gas willen. Rusland en
de eerste met geothermie in de bebouwde omgeving.
_
Klaas de Jong
NR 26. WINTER 2017
3
Nieuwe deelnemers In de laatste maanden van 2016 zijn de
Saxion Hogescholen
volgende organisaties deelnemer geworden van
Saxion telt ongeveer 26.000 studenten verdeeld
Warmtenetwerk Nederland.
over de locaties Enschede, Deventer en Apeldoorn. Saxion heeft als doel om technologie te laten leven: Living Technology. Dat is niet een abstract stukje techniek, maar integraal onderdeel van ons leven
Böhmer Benelux
en werken: in de zorg, de bouw, het onderwijs
In Terheijden bevindt zich de vestiging voor de Benelux van
en de dienstverlening. Studenten maken kennis
de Duitse fabrikant van kogelafsluiters Böhmer. Al meer
met het succesvol toepassen van technologische
dan zestig jaar vervaardigt Böhmer hoogwaardige afsluiters
ontwikkelingen in hun eigen vakgebied.
voor zowel woningaansluitingen als in warmtenetten en
Binnen Living Technology richt Saxion zich op drie
centrales. Het grootste model heeft een diameter van maar
onderzoeksgebieden, te weten Areas & Living,
liefst 1.400 mm en er zijn uitvoeringen beschikbaar voor
Health & Wellbeing en Smart Industry.
extreem hoge drukken en temperaturen. Böhmer levert
Saxion participeert in het Interreg-V project WIEfm
ook afsluiters aan raffinaderijen, scheepsbouw, offshore
Warmte in de Euregio met als Duitse tegenhanger de
industrie, gasopslaginstallaties en nog meer. Een lange
Fachhochschule Münster.
levensduur en een grote betrouwbaarheid zijn noodzakelijk
www.saxion.nl
in die toepassingen.
www.wiefm.eu
www.boehmer-benelux.com
Enpuls Enpuls
is
opgericht
door
het
netwerkbedrijf
Enexis voor de uitvoering van op de toekomst gerichte activiteiten. Er is een viertal thema’s benoemd:
duurzame
gebiedsontwikkeling,
duurzame mobiliteit, energiebesparing en flexibele energiesystemen. Ontwikkeling van warmtenetten en benutting van restwarmte passen in het thema duurzame
gebiedsontwikkeling.
Enpuls
is
een
onafhankelijke speler en maakt de belangen van stakeholders in het gebied bespreekbaar om zo te komen tot vernieuwende infrastructuren die
Steun duurzame warmte Bent u ook betrokken bij warmte- en koudenetten en/of wilt u een bijdrage leveren aan een effectieve infrastructuur voor warmte en koude? Neem dan deel aan Warmtenetwerk. Stuur voor meer informatie over inschrijven, contributie en overige voordelen een e-mail naar info@warmtenetwerk.nl of jo.neyens@ode.be
economisch verantwoord én duurzaam zijn. www.enpuls.nl
Gemeente Leeuwarden De hoofdstad van Friesland telt ongeveer 96.000 inwoners en is in 2018 een van de drie culturele hoofdsteden van Europa. Leeuwarden heeft een warmtenet in de wijk Camminghaburen terwijl de nieuwe buurtschappen Techum en Jabikswoude een net hebben met een warmtecentrale die biogas krijgt van de Dairy Campus. De ondergrond van Leeuwarden heeft op enkele kilometers diepte een hoge temperatuur en er zijn dan ook plannen voor diepe geothermie gekoppeld aan uitbreiding van warmtenetten en de zuivelindustrie. www.leeuwarden.nl
4
WARMTENETWERK MAGAZINE
Aardgasnetten verdwijnen uit Nederland meer mogelijk: aardgasketels verdwijnen en
Kamp neemt boek over duurzame warmte in ontvangst
daarvoor in de plaats komen warmtebronnen zonder
Op de ochtend van de presentatie van de Energieagenda
uitstoot van broeikasgassen. De rijksoverheid
werd ook de ‘warmtetafel’ gehouden waar auteur Klaas
besloot hiertoe met de Energieagenda van minister
de Jong aansluitend het nieuwe boek Duurzame warmte
Kamp maar meerdere gemeentes en provincies
en koude aan minister Kamp overhandigde. Dat was
kwamen ook met beleid om steden en regio’s
een perfecte afsluiting van de ochtend want dit boek
aardgasloos te maken.
bevat een groot aantal praktijkvoorbeelden van groene
In de laatste maand van 2016 was er geen twijfel
warmtenetten in Nederland en Vlaanderen. In het hoofd-
Energieagenda 2050
stuk over Europa staan voorbeelden van moderne metropolen die al jaren zonder aardgas comfortabel warm zijn.
Op een persbijeenkomst op 7 december in het Museon
Het boek is te bestellen bij (internet)boekhandels of door
te Den Haag presenteerde minister Henk Kamp de
een mail te sturen naar info@warmtenetwerk.nl.
Energieagenda 2050. De kernboodschap van die agenda
De winkelprijs is €14,95.
is dat in 2050 de uitstoot van CO2 en andere broeikasgassen vrijwel tot nul moet zijn teruggebracht. Kamp zei onder meer dat aardgas voor de verwarming van gebouwen zijn langste tijd gehad heeft. De eerste stap is de afschaffing van de verplichting voor netwerkbedrijven om in nieuwbouwgebieden een aansluiting op het aardgasnet te verzorgen. Daarna volgt de afbouw van de bestaande aardgasnetten. De verwarming van gebouwen en kassen moet uit hernieuwbare bronnen komen. De winning van aardwarmte op grote diepte (geothermie) zal daarbij een belangrijke rol spelen evenals de aanleg van warmtenetten. De ontwikkeling van duurzame warmte zal op regioniveau moeten worden ontwikkeld op basis van lokale omstandigheden en de lokaal aanwezige warmtebronnen.
Amsterdam zonder aardgas in 2050 Het college van B&W van Amsterdam had al enkele weken voor het uitkomen van de Energieagenda het besluit genomen om de hoofdstad aardgasvrij te maken. De nieuwbouwwijken krijgen warmtenetten maar ook de bestaande bouw zal voor een groot deel op warmtenetten moeten overschakelen. Om ervaring op te doen wijst de gemeente dit jaar al de eerste tienduizend woningen aan die van aardgas overgaan naar warmte. Men gaat intensief samenwerken met de vijf woningcorporaties Eigen Haard, De Alliantie, Rochdale, Stadgenoot en Ymere, warmtebedrijven Nuon en Westpoort Warmte, netbeheerder Alliander en de Huurdersvereniging Amsterdam om het doel te bereiken. Ook de Metropoolregio Amsterdam nam een grote stap richting een aardgasloze gebouwde omgeving. Op 14 december tekenden 32 partijen voor het Grand Design, het idee van een groot regionaal warmtenet van IJmuiden tot Almere. _
NR 26. WINTER 2017
5
Young professionals samen in Jong Warmtenetwerk In september is op de terugreis van de studiereis
samen verder te groeien. De leeftijdgrens voor deelname
van Warmtenetwerk naar Hamburg het idee
is 35 jaar.
geboren voor een Jong Warmtenetwerk. De eerste stap naar de oprichting is gezet door
Het
Greenvis Energy Solutions met de organisatie van
geïnteresseerd is en zich wil inzetten voor een
een informele borrel voor young professionals.
duurzame toekomst. Je kan werken aan de technische
Er is inmiddels een bestuur dat de volgende
ontwikkelingen maar het kan ook zijn dat jij weet welke
stap gaat zetten in het opbouwen van het Jong
economische en sociale aspecten een rol spelen. Ook als
Warmtenetwerk.
je niet direct aan warmtenetten werkt maar wel ideeën
Jong
Warmtenetwerk
is
voor
iedereen
die
hebt over duurzame warmte kun je je aansluiten bij het In de komende jaren zijn er veel nieuwe ideeën en
Jong Warmtenetwerk.
initiatieven nodig om de gebouwde omgeving van het aardgas te krijgen. Binnen het Jong Warmtenetwerk kunnen young professionals in de warmtesector met
Op onze Linkedin- pagina vind je actuele informatie:
elkaar in contact komen om van elkaar te leren en
https://www.linkedin.com/groups/7072448
In de komende jaren zijn er veel nieuwe ideeën en initiatieven nodig om de gebouwde omgeving van het aardgas te krijgen
6
WARMTENETWERK MAGAZINE
Het bestuur van Jong Warmtenetwerk
Ingrid van Prooijen (27), Alliander Duurzame Gebiedsontwikkeling: "De warmtetransitie vindt nú plaats. Door duurzame warmteprojecten te ontwikkelen bij DGO kan ik bijdragen
Edwin van Vliet (30),
aan de versnelling van de transitie.
Greenvis: Energy Solutions:
Het Jong Warmtenetwerk is ook een
“De belangrijke ambitie om de gebouwde
belangrijke schakel in deze versnelling.
omgeving van het aardgas af te krijgen
Ik zet me hier graag voor in!"
kunnen we met een nieuwe generatie enthousiaste mensen tot een groot succes maken. Met Jong Warmtenetwerk maken we de sector voor jonge mensen nog leuker en interessanter dan deze al is.”
Sven Ringelberg (27), Balance: “Het maken van betekenisvolle impact in duurzame warmteprojecten. Dat is iets waar ik mij vanuit Balance voor inzet. Begeleiding en ondersteuning van deze projecten is essentieel. Met het Jong Warmtenetwerk kunnen wij als jongeren onze stem laten horen in deze transitie!”
_
Alyssa van Dansik (26), Rotterdam Engineering: “Een nieuw platform voor young professionals zodat wij elkaar kunnen
Rob Jacobs (24),
vinden om ongelimiteerd ideeën,
Nijkamp Aanneming:
initiatieven en kennis te delen”
“Met jeugdig elan werken aan innovatieve warmte & koude netten met visie op duurzaamheid!”
NR 26. WINTER 2017
7
Innovatief gebruik van restwarmte bij Tiroler Rohre
In 1987 werd de onderneming Tigas opgericht door waterkrachtcentrale Tiwag en de gemeentewerken van Innsbruck. Het doel was om Tirol te voorzien van de schone brandstof aardgas. Die opdracht heeft men met succes uitgevoerd maar tegenwoordig zit de groei bij Tigas vooral in warmtenetten. Tegenover een stijging van de gaslevering van 12% in de periode 2010-2015 staat een stijging van de warmtelevering met 1200%. Eerlijk is eerlijk: aardgas is nog steeds veel groter dan warmte bij Tigas maar de warmteprojecten getuigen van visie en creativiteit.
Lange transportleiding tussen Innsbruck en Wattens In 2011 startte Tigas met de aanleg van een warmtetransportleiding tussen de Tiroler hoofdstad Innsbruck
een groot deel van het gasverbruik van de hulpketels vervangen door restwarmte. Het effect wordt in de cijfers over 2017 zichtbaar.
en de stad Wattens, bekend van de kristalglasfabriek
Centrale rol voor restwarmte
Swarovski. In 2016 kwam deze leiding over een tracé
Opmerkelijk is niet alleen het grote aantal warmte-
van twintig kilometer gereed. Tigas beoogt met deze
bronnen bij Tigas maar ook het feit dat het merendeel
leiding meerdere warmtebronnen te koppelen om zo
van deze bronnen in bezit van derden is. Restwarmte uit
betrouwbaar en duurzaam mogelijk de warmtenetten in
de industrie speelt een grote rol. In 2011 werd papier-
Innsbruck, Hall in Tirol en Wattens te bedrijven. Tigas
fabriek Wattens GmbH als eerste leverancier van rest-
levert via deze leiding ook warmte aan energiecoöpera-
warmte aangesloten op het net van Tigas. In 2012 volgde
ties in dorpen met een eigen warmtenet.
de aansluiting van een oven van Tiroler Rohre GmbH in de stad Hall in Tirol die hoogwaardige restwarmte heeft.
Zes duurzame warmtebronnen: indrukwekkend veel voor een relatief klein aantal klanten
Een andere partner in de Tiroler warmtetransportleiding is Hall AG die met haar biomassawarmtekrachtcentrale warmte produceert voor Tigas. In 2016 realiseerde Tigas een heel innovatief restwarmteproject bij Tiroler Rohre GmbH.
restwarmtebronnen en daarnaast een biomassacentrale,
Restwarmte dankzij 6 MW absorptiewarmtepomp
een rioolwaterzuivering met een wkk op biogas en een
Tiroler Rohre GmbH produceert leidingen en palen van
mestvergister eveneens met een wkk op biogas. Zes
nodulair gietijzer dat supersterk is. De leidingen worden
duurzame warmtebronnen: indrukwekkend veel voor een
gebruikt voor vloeistoffen en in de mijnbouw. Tiroler
relatief klein aantal klanten.
Rohre heeft een leidingsysteem voor het maken van
In 2015 was de warmte voor 50% afkomstig van indu-
sneeuw. Die leidingen werken met onderkoeld water met
striële restwarmte, 15% kwam uit de biomassacentrale,
een druk van wel honderd bar. De palen van nodulair
3% uit wkk op biogas en 32% uit gasgestookte hulpketels.
gietijzer worden gebruikt voor funderingstechnieken op
Dankzij de oplevering van de transportleiding kan men
grote diepte.
De transportleiding is aangesloten op drie industriële
8
WARMTENETWERK MAGAZINE
Voorbeeld van toepassing van absorptiewarmtepomp met warmteterugwinning uit rookgassen
Bij het sterk gespecialiseerde bedrijf komt veel warmte
daarmee de warmte in het net injecteren.
vrij uit de elektrische smeltoven en uit de gloeioven.
De absorptiewarmtepomp gebruikt geen elektriciteit
Benutting van die warmte past in het milieubeleid van
maar wordt aangedreven met warmte die men op een
Tirol Rohre evenals hergebruik van oud ijzer. Warmte
temperatuur van 170 °C wint uit de rookgassen van de
uit de ovens levert men al lange tijd aan het warmtenet
oven. De warmtepomp levert 6 MW warmte; 3,5 MW
van Tigas. In 2016 realiseerde men hier een project om
daarvan is de warmte voor aandrijving en 2,5 MW wordt
de terugwinning van restwarmte sterk te vergroten.
onttrokken aan het koelwater van Tiroler Rohre GmbH:
Daarvoor gebruikt men een heel bijzondere techniek die
innovatief ingenieurswerk dat de benutting van rest-
is geleverd door het bedrijf Solid te Graz. De warmte-
warmte bijna verdubbelt.
bron in dit project is het koelwater dat tot nu toe door
De absorptiewarmtepomp kent als grote voordelen
koeltorens werd afgekoeld van 40 naar 30 °C. Die bron
weinig onderhoud (geen bewegende delen) en geen elek-
kwam eerder niet aan bod omdat de temperatuur veel
triciteitsverbruik van compressoren. De absorptietech-
te laag is voor een warmtenet. Maar met een door Solid
niek is ook klaar voor de toekomst want het koudemiddel
geleverde absorptiewarmtepomp kan men nu de tempe-
is water en geen fluorhoudend synthetisch koudemiddel
ratuur op een niveau van maximaal 90 °C brengen en
zoals gebruikelijk bij elektrische warmtepompen.
_
De absorptiewarmtepomp bij Tiroler Rohre zorgt voor verdubbeling van de benutting van restwarmte
NR 26. WINTER 2017
9
96 MW absorptiewarmtepomp voor Big Solar Graz
Principeschema Big Solar Graz
Op de IEA Heat Pump Conference van 15 tot 18 mei in
en 55 MW komt in de vorm van aandrijfwarmte van de
Rotterdam zal Patrick Reiter van het in zonnewarmte-
warmtekrachtcentrale van Energie Graz.
projecten gespecialiseerde bedrijf Solid een presentatie
De zonnecollectoren moeten per jaar het equivalent
verzorgen over het project Big Solar Graz. De opzet van
van dertig miljoen m3 aardgas aan warmte opleveren.
dit project is grootschalige levering van zonnewarmte
Het warmtenet van Graz verwarmt ongeveer 61.0000
aan het warmtenet van Energie Graz. De naam Big Solar
woningen. Dat is een groot deel van het totaal want Graz
Graz is geen overdrijving: 450.000 m zonnecollectoren
telt 250.000 inwoners.
2
_
met een piekvermogen van 250 MW en een opslagsysteem voor zonnewarmte met een inhoud van 1.800.000 m3 water.
De zonnecollectoren moeten per jaar het equivalent van dertig miljoen m3 aardgas aan warmte opleveren
Lezing Big Solar Graz op congres Rotterdam Op de twaalfde IEA Heat Pump Conference in Rotterdam van 15 tot 18 mei 2017 geeft Patrick Reiter van Solid een presentatie over Big Solar Graz waarbij uiteraard de techniek van de warmtepomp de nodige aandacht krijgt.
In de zomer wordt deze watervoorraad opgewarmd door
Het programma van de IEA Heat Pump Conference is
de zon tot 90 °C. In de herfst daalt de temperatuur
breed; er is zowel voor individuele warmtepompen
geleidelijk tot op een gegeven moment het water in
in woningen en in WKO aandacht als voor industriële
de winter te ver is afgekoeld voor direct gebruik in het
warmtepompen en toepassingen in warmte- en
warmtenet. Dan komen absorptiewarmtepompen in actie
koudenetten.
die de watervoorraad verder afkoelen en de vrijkomende
Medewerkers
warmte op een temperatuur van 85 °C brengen, geschikt
deelnemers
voor het warmtenet van Graz.
Energy
Het ontwerp omvat een warmtepompencentrale met
Hogeschool, Universiteit Gent
het enorme vermogen van 96 MW. Daarvan komt 41 MW
en VITO zullen een presentatie
uit het in de zomer door de zon opgewarmde water
verzorgen op het congres.
van IF
Matters,
10
onze
Technology, De
Haagse
_
WARMTENETWERK MAGAZINE
Vijfde DHC+ Summer School bij Energyville in Genk Koen Allaerts van VITO en Lucia Aspizua Saez van Energyville zijn afgelopen zomer ongetwijfeld met enthousiaste verhalen teruggekomen van de vierde DHC+ Summer School te Warschau. Ze hebben VITO en Energyville geïnspireerd om de vijfde editie van de International DHC+ Summer School naar Vlaanderen te halen. Het Europese technologieplatform voor warmteen koudenetten DHC+ heeft voor de Summer School van 2017 gekozen voor het samenwerkingsverband van EnergyVille, VITO, de Katholieke Universiteit Leuven en het Vlaamse instituut voor micro-elektronica Impressie van de vierde DHC+ Summer School in Warschau.
imec. De zomeropleiding in warmtenetten wordt van 27 augustus tot 2 september 2017 gehouden in het Thor-wetenschapspark te Genk waar Energyville is gevestigd.
Theorie en praktijk
Meedoen en sponsoren
De International DHC+ Summer School heeft altijd een
Wie mee wil doen aan de zomeropleiding in Genk kan
programma met een mooie mix van theorielessen en
contact opnemen met Inés Arias Iglesias van Euroheat &
praktijk. Het thema voor 2017 is ‘Van derde naar vierde
Power. Het emailadres is dhcplus@euroheat.org en het
generatie warmtenetten’. De praktijklessen bevatten
telefoonnummer is 0032 2740 2124 (Brussel).
excursies naar het warmtenet Nieuw Zuid in Antwerpen,
Deze contactgegevens kunnen ook gebruikt worden
het Mijnwaterproject in Heerlen en de geothermiebron
als u de opleiding wilt sponsoren of ideeën hebt voor
van VITO in Mol.
medewerking.
_
De ervaringen in voorgaande jaren zijn dat men nieuwe ideeën opdoet en waardevolle relaties binnen de
www.summerschool.dhcplus.eu
warmtesector opbouwt.
Rondleiding door het warmtetechniekcentrum van Veolia Energia te Warschau
NR 26. WINTER 2017
11
KU Leuven trekt onderzoek warmtetransport zonder verlies Op het jaarcongres 2017 van Euroheat & Power is een side event over een thermochemische technologie die transport en opslag van warmte zonder verliezen mogelijk moet maken. Het onderzoek in het kader van het EU-programma Horizon 2020 wordt geleid door de Katholieke Universiteit Leuven. Het project met de titel H-DISNET kent ook een Nederlandse partner: Thermaflex te Waalwijk.
H-DISNET Het consortium voor de uitvoering van het project H-DISNET bestaat naast KU Leuven en Thermaflex uit de technische universiteit van Berlijn, het Sir Joseph Swan Centre van de universiteit van Newcastle, het Zwitserse ZHAW (Zürcher Hochschule für Angewandte Wissenschaften), de jonge Duitse onderneming Watergy en Aurubis, ’s werelds grootste bedrijf op het gebied van koperrecycling. Aurubis werkt met Vattenfall aan de benutting van restwarmte van haar bedrijf in het enorme warmtenet van Hamburg.
Zonder verlies overbruggen van grote afstanden Betere benutting van restwarmte is een van de hoofdoelen van het project. Het gaat daarbij zowel om het zonder verlies overbruggen van grote afstanden als om het bruikbaar maken van restwarmte op lage temperatuur en het trapsgewijs gebruiken van warmte. De technologie van H-DISNET biedt ook de opties om te koelen, lucht te drogen of juist te bevochtigen. De toevoeging van het beheersen van de luchtvochtigheid is een interessante dienst voor afnemers van een
De door Watergy ontwikkelde absorberbox
warmte- en of koudenet. Uiteraard is de opzet om met goedkopere warmteleidingen te kunnen werken en het
tussen verdamper, absorber en regenerator. Een sterk
systeem te koppelen aan bestaande warmtenetten. Met
hygroscopische
de technologie van H-DISNET is het ook mogelijk warmte
bij het opnemen van waterdamp. De oplossing raakt
verliesvrij op te slaan om pieken in de afname van het
hierdoor verdund en moet weer worden geregenereerd
warmtenet op te kunnen vangen.
met warmte. Bij het regenereren van de oplossing met
Thermochemische technologie
zoutoplossing
produceert
warmte
behulp van restwarmte komt de waterdamp weer vrij en in een ideale situatie kun je die damp gebruiken voor
In feite werkt de technologie van H-DISNET volgens
bevochtiging.
het principe van een absorptiewarmtepomp maar
Door waterdamp te absorberen uit de lucht produceer
dan met een open systeem en met grote afstanden
je niet alleen warmte maar droog je de lucht; je kunt
12
WARMTENETWERK MAGAZINE
H-Disnet is in feite een open absorptiewarmtepomp met grote afstanden tussen absorber en regenerator
Absorberbox in een kas
met dit proces ook latente warmte terugwinnen en er
De Duitse partners TU Berlin en Watergy doen
mee koelen.
eveneens onderzoek in een kas naar het beheersen van
Warmte produceren is de moeilijkste kant van het
temperatuur en luchtvochtigheid met de absorptietech-
proces want je moet een omgeving met voldoende
nologie maar richten zich vooral op warmtesystemen
waterdamp hebben om de zoutoplossing door absorptie
op lage temperatuur, drogen en koelen in gebouwen en
van waterdamp warmte te laten produceren. Dat kan
industrie. Zij zetten een demonstratieproject op in een
bijvoorbeeld in droogprocessen in de industrie of in
gebouw en een bij een grote wasserij.
zwembaden en kassen.
Het Sir Swan Centre in Newcastle demonstreert toepassingen voor drogen van lucht in een zwembad en
Bij Swissorchid komt een absorptieinstallatie waarmee men de relatieve vochtigheid van de lucht kan reguleren.
procesindustrie. Men maakt ook een koppeling op de retourleiding van een bestaand warmtenet met het doel een smart grid te creëren.
_
Meer informatie: www.h-disnet.eu
Demoprojecten in de glastuinbouw In Zwitserland, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk zet men voor H-DISNET demonstratieprojecten op. In de 16.000 m2 kassen van Swissorchid in Wangen nabij Zürich komt een absorptie-installatie waarmee men de relatieve vochtigheid van de lucht kan reguleren. Dat is belangrijk om de optimale omstandigheden voor het kweken van orchideeën te creëren. Nu wordt bij Swissorchid de luchtvochtigheid in de winter gereguleerd door het ventileren van de kassen en in de zomer met een koelmachine. Met de technologie van H-DISNET moeten het warmteverlies door ventilatie en het elektriciteitsverbruik van de koelmachine sterk worden teruggebracht. ZHAW verzorgt de installatie bij Swissorchid en de monitoring.
NR 26. WINTER 2017
13
De aanhouder wint in Sittard
De Biomassa Energiecentrale Sittard met op de voorgrond de brandstof: versnipperd snoeihout
Op 9 december ging de schop de grond in voor de eerste leiding van Het Groene Net. Het was een mooi moment voor de mensen die zich al zeven jaren inzetten om dit grote Limburgse warmtenet te realiseren. Een weekje later konden ze op de bijeenkomst van projectgroep biomassa & wkk en stichting Warmtenetwerk in gebouw Ligne in Sittard vertellen hoe ze met grote volharding alle struikelblokken uit de weg ruimden.
Van hoveniersbedrijf naar warmte- en stroomproducent
legde in de naastgelegen nieuwbouwwijk Hoogveld een warmtenet aan voor elfhonderd woningen. In plaats
De Biomassa Energiecentrale Sittard (BES) van het
van een gasgestookte wkk koos Essent voor afname van
echtpaar Aarts-Colaris is het warme hart van de eerste
groene warmte van het kleine familiebedrijf.
fase van Het Groene Net. Dat die groene centrale er is, dankt Sittard aan het enorme doorzettingsvermogen van Servaes Aarts en Monique Aarts-Colaris. Als medeeigenaar van hoveniersbedrijf Colaris zag Monique al een jaar of vijftien geleden kansen voor de grote hoeveelheden houtachtig materiaal die bij onderhoud
De gebruikelijke compostering is in feite oxidatie op heel lage temperatuur, waarbij CO2 vrijkomt en door rotting ook nog methaan
van tuinen en plantsoenen vrijkomen. De gebruikelijke compostering is in feite oxidatie op heel lage tempe-
Maar pioniers krijgen bijna altijd te maken met tegen-
ratuur, waarbij CO2 vrijkomt en door rotting ook nog
slagen. Er woedde een felle brand in de centrale. Na de
eens het broeikasgas methaan. Maar als je het hout
herbouw kwamen andere zaken aan het licht. Er zat een
opstookt krijg je duurzame energie. Het idee werd
constructiefout in de biomassaketel waardoor de ketel
werkelijkheid. Met deze biomassacentrale in Sittard
extreem veel onderhoud nodig had. De warmtelevering
was men elf jaar geleden een ware pionier. In die
aan Hoogveld viel aanvankelijk ook tegen; dat kon door
begintijd van duurzame energieproductie steunde het
optimalisatie van het warmtenet worden opgelost. Met
Ministerie van Economische Zaken alleen opwekking
veel doorzettingsvermogen heeft men alle problemen
van groene stroom, maar Monique zette in op warmte-
overwonnen. De centrale draait uitstekend. Alleen‌ er
krachtkoppeling en nog wel met een voor Nederland
is veel meer warmte beschikbaar dan Vixia en Hoogveld
nieuwe techniek: de ORC-turbine.
nodig hebben. Servaes en Monique hebben al jaren met
Het leek allemaal mee te zitten want de gemeente
veel ongeduld geduwd aan de plannen van Het Groene
Sittard-Geleen leverde al haar snoeihout en dat van
Net. Uiteindelijk kunnen ze na elf jaar ook warmte
particulieren aan de biomassacentrale. De sociale
leveren aan nabijgelegen flatgebouwen en onder
werkvoorziening Vixia wilde warmte afnemen en Essent
andere het prachtige nieuwe centrum Ligne.
 14
WARMTENETWERK MAGAZINE
Bezichtiging van de technische installaties van Ligne
Het voortraject kende pieken en dalen — een kwestie van doorzetten om weer uit het dal te komen
Hoe financier je een groots plan?
De start van Het Groene Net is uiteindelijk gerea-
Dennis Fokkinga van het bureau Driven By Values is ook
liseerd door een publiek-private samenwerking waarbij
zo’n doorzetter. Fokkinga startte met zijn activiteiten
de gemeenten en Ennatuurlijk zelf de financiering
voor Het Groene Net in 2009. Een prachtig plan met
verzorgen. Om die start te maken moest men wel het
zowel groene warmte als restwarmte van het chemie-
grote plan opdelen in vijf kralen en daarmee zal de
complex Chemelot in overvloed beschikbaar om de
realisatie van het totale plan veel meer tijd kosten dan
woningen en bedrijven in de gemeenten Beek, Sittard-
oorspronkelijk de bedoeling was.
Geleen en Stein te verwarmen zonder aardgas. Met de kennis van nu zou je kunnen zeggen dat de tijd nog niet rijp was voor deze grote stap. Op de bijeenkomst in Ligne schetste Fokkinga dan ook de pieken en dalen waar het project doorheen is gegaan alvorens er eind 2016 een
De Green deal werd met hulp van provincie Limburg omgezet in Bedrijfsspecifieke Afspraak Energiebesparing
begin werd gemaakt met de aanleg van de eerste fase van het grootse warmteplan. In de tussentijd zorgde
Wie denkt dat Fokkinga nu wel moe zal zijn van het
Fokkinga met zijn projectteam voor het verkrijgen van
vechten voor mooie warmteplannen heeft het mis!
meerdere subsidies en ook meerdere aanbestedingen
Energieweb XL Moerdijk en Warmtenet Roermond
volgens de Europese regelgeving. Met de subsidies lukte
zijn de volgende uitdagingen om voor grote gebieden
dat wel, maar bij gebrek aan bereidheid van de banken
aardgas te vervangen door warmte.
om het grote project van tachtig miljoen euro te financieren, moest Fokkinga zich inspannen om de subsidies
Realisatie in fasen
vast te houden. De regels voor de subsidies pasten niet
Op dit moment is warmtebedrijf Ennatuurlijk met
bij het moeizame proces van financiering en dat gold
gemeente Sittard-Geleen druk bezig met de daadwer-
ook voor de Green Deal. Die werd uiteindelijk met
kelijke realisatie van de eerste fase van Het Groene Net.
hulp van de provincie Limburg omgezet in een meer
Dat is best bijzonder want bij de laatste aanbesteding
geschikte Bedrijfsspecifieke Afspraak Energiebesparing
van dit warmtenet werd Ennatuurlijk goede tweede.
van het MEE-convenant.
Maar de winnaar van de aanbesteding bleek zich te
NR 26. WINTER 2017
15
Gebouwdeel Ligne met filmhuis en auditoria
De absorptiekoelmachine voor Het Groene Net in Sittard is specifiek ontworpen voor gebruik van stadswarmte.
hebben verslikt in het project. Antoine Stultjens, sales manager van Ennatuurlijk, vertelde op de bijeenkomst in Ligne hoe hij dit project behapbaar maakte. “De eerste kraal van Het Groene Net is op zich al een groot en complex project,” lichtte Stultjens toe. “Ik bedacht dat het slim was om dat niet als één groot brok te doen maar het ook weer in fasen op te delen.”
De meest aantrekkelijke warmtebron op Chemelot is de naftakraker van Sabic die 9,8 MW bruikbare warmte levert. De contractering van voldoende warmteklanten is een
Groene warmte en koude in Ligne
basisvoorwaarde voor realisatie van elke fase van Het
Bij de voorbereiding van de bouw van het multifunc-
Groene Net. De eerste fase van het totale net leunt
tionele centrum was het voor gemeente Sittard-Geleen
op de biomassaenergiecentrale als warmtebron. Die
een duidelijke zaak: het gebouw krijgt warmte en
kan 190.000 Gigajoule warmte leveren waarvan Vixia
koude van Het Groene Net. Arcadis kreeg de opdracht
en Hoogveld samen ruim 70.000 GJ afnemen. De
om de installaties in het gebouw te ontwerpen met
restwarmte van Chemelot volgt later. Op zich is er
dit uitgangspunt. “Dat was best lastig,” vertelde Paul
voldoende restwarmte beschikbaar om de hele provincie
Brouns van Arcadis op de bijeenkomst. “We maakten
van warmte te voorzien. De provincie Limburg trekt hard
het ontwerp in een periode waarin er nog veel onduide-
aan Het Groene Net maar beseft ook wel dat het stap
lijkheid was over Het Groene Net.”
voor stap moet gaan. Er zijn maar liefst zestig bedrijven actief op het terrein en de meesten hebben meerdere warmtebronnen op verschillende temperatuurniveaus. Stultjens legde uit dat men een selectie gemaakt had op basis van temperatuur, beschikbaarheid en investering. De meest aantrekkelijke warmtebron op Chemelot is de naftakraker van Sabic die 9,8 MW bruikbare warmte
Een door warmte uit Het Groene Net aangedreven absorptiekoelmachine levert een derde van het totale koelvermogen, maar op jaarbasis is dat wel 85% van het koudeverbruik
levert. Om warmte te kunnen aftappen uit de grote
16
chemische processen moet je wel een moment hebben
Ondanks deze handicap lukte het de ingenieurs van
dat de installatie voor onderhoud stil ligt. “Voor de
Arcadis om de techniek in Ligne uitstekend geschikt
naftakraker is dat in 2019,” aldus Stultjens.
te maken voor het warmtenet. Het gebouw met in
Voor de volgende kralen van Het Groene Net overlegt
totaal 37.000 m2 vloeroppervlak bestaat uit twee
men met een tweetal woningcorporaties om grote
delen en kent meerdere gebruikers: hogeschool Zuyd,
stappen te kunnen maken. Er wordt pas gebouwd als
filmhuis, museum, bibliotheek, kantoor, woningen en
er voldoende afzet van de warmte is gegarandeerd. In
commerciële ruimten. “In het gebouw is in feite een
de eerste kraal is dat al gelukt met de contractering van
warmte- en koudenet aangelegd met een totaallengte
drie flatgebouwen met in totaal vijfhonderd huishoudens
van drie kilometer,” aldus Brouns. Het verbruik van
van corporatie ZOwonen, een verzorgingstehuis, twee
warmte en koude wordt bij de verschillende gebruikers
kleinere woonwijken, een kantoor en het nieuwe multi-
afzonderlijk in rekening gebracht. De afleversets voor
functionele centrum Ligne. Dit centrum geeft nog weer
warmte zijn geleverd door de Nederlandse fabrikant
een extra dimensie aan Het Groene Net: koudelevering.
Fortes te Houten.
WARMTENETWERK MAGAZINE
De onderverdeling van Het Groene Net in zeven ‘kralen’
Heel bijzonder is de koelinstallatie. In totaal is er 1.878 kW koelvermogen geïnstalleerd. Een door warmte uit Het Groene Net aangedreven absorptiekoelmachine levert een derde van het totale koelvermogen, maar op jaarbasis is dat wel 85% van het koudeverbruik. De twee elektrisch aangedreven koelmachines werken alleen als het erg warm weer is. Bij Arcadis heeft men veel aandacht besteed aan de selectie van de absorptiekoelmachine om een optimale situatie voor Het Groene Net te creëren. De koelmachine is door de Koreaanse fabrikant speciaal ontwikkeld voor aansluiting op warmtenetten. Dat betekent dat deze absorptiemachine veel minder warm water nodig heeft dan gebruikelijk. De uitvoering van het koelproces in twee trappen maakt het mogelijk om bij een aanvoertemperatuur van 90 °C een retourtemperatuur van 60 °C te bereiken terwijl de machine gekoeld water van 6 °C levert. Die lage temperatuur in het koudenet maakt het mogelijk om met kleinere koelbatterijen in de luchtbehandelingskasten te werken. Dat bespaart geld bij de aanschaf maar vermindert ook het elektriciteitsverbruik van de ventilatoren.
Brouns liet zien dat de business case voor de absorptiekoeling positief is voor Ligne Voor de afvoer van warmte uit de condensor en absorber van de absorptiekoelmachine lette men bij Arcadis ook op lage exploitatiekosten in plaats van lage investeringen. Men koos voor adiabatische koelers en niet voor de gebruikelijke oplossing met koeltorens die veel water verbruiken. De hogere investering wordt ruimschoots goed gemaakt door de besparingen op waterverbruik en waterbehandeling. Brouns liet zien dat de business case voor de absorptie-
Het gebouw Ligne is verder voorzien van zonnepanelen,
koeling positief is voor Ligne. De installatie zorgt
zonneboiler, waterbesparende toiletten, LED-verlichting
bovendien voor een verlaging van de emissie van CO2 met
en een groen dak.
200 ton en de absorptiekoelmachine is helemaal klaar voor de toekomst: het koudemiddel is water! Over tien
Met Het Groene Net heeft Limburg gekozen voor
jaar zijn de gebruikelijke koudemiddelen met fluor (HFK)
duurzame verwarming en met de techniek in Ligne laat
verboden. De meeste elektrisch aangedreven koelmachines
men zien hoe je groene warmte optimaal kunt benutten
werken
en ook nog eens groene koude kunt opwekken.
nog
NR 26. WINTER 2017
met
fluorhoudende
koudemiddelen.
_
17
Amsterdam kiest voor afschaffing aardgasnetten Op 21 december 2016 vergaderde de gemeenteraad van Amsterdam over de voordracht van het college van burgemeester en wethouders van de strategienota Naar een stad zonder aardgas. In nieuwbouwwijken komen geen aardgasnetten meer maar de grote uitdaging is de overschakeling van de bestaande bouw. In 2050 moet heel Amsterdam aardgasloos zijn. Het is een warmterevolutie aldus verantwoordelijk wethouder Abdeluheb Choho.
De Houthaven wordt omgetoverd van een oud havengebied tot een modern en energieneutraal gebied voor wonen en werken.
In 2020 al 102.000 woningen zonder aardgas
In de Houthaven komen een warmte- en een koudenet.
Het jaar 2050 is nog ver weg maar de gemeente Amsterdam
een amendement in waarin staat dat in 2030 de gemeen-
treuzelt niet maar gaat met volle vaart aan de slag naar
telijke gebouwen zonder aardgas moeten worden ver-
een stad zonder aardgas. In 2018 moet het equivalent van
warmd. Hij diende ook een amendement in om de tran-
81.000 woningen aardgasloos zijn en in 2020 al 102.000
sitie te versnellen. Beide moties kregen onvoldoende
woningequivalenten. De groei zit voor een deel in de
steun. Wethouder Choho gaf aan dat de ambitie niet een-
nieuwbouw. In Amsterdam wordt weer volop gebouwd
zijdig kan worden verhoogd. De transitie raakt iedereen
maar in de nieuwe wijken komen geen gasleidingen maar
en iedereen moet dus mee. Maar als tijdens het leerpro-
warmteleidingen. De grote uitdaging ligt natuurlijk in de
ces blijkt dat het sneller kan, dan gaat Amsterdam sneller.
bestaande bouw. Amsterdam kiest voor een aanpak per wijk. Op korte termijn worden de eerste wijken aangewe-
Niet alleen warmtenetten
zen waar het aardgasnet wordt weggehaald.
Met de strategie Naar een stad zonder aardgas verlegt gemeente Amsterdam het accent enigszins ten opzichte
De grote uitdaging ligt natuurlijk in de bestaande bouw. Op korte termijn worden de eerste wijken aangewezen waar het aardgasnet wordt weggehaald
van het beleid dat alleen doelstellingen voor het aantal aansluitingen op het warmtenet kent. In de nieuwe strategie wordt het warmtenet als middel naar verwarming zonder aardgas genoemd; het is geen doel op zich. De strategie laat ruimte open voor andere oplossingen om het doel te bereiken zoals elektrische warmtepompen.
In juli 2016 sprak de gemeente met Huurdersvereniging
Per wijk onderzoekt men wat de beste oplossing is.
Amsterdam
van
Zeker is wel dat de warmtenetten in Amsterdam
Woningbouwcorporaties al af om actief samen te werken
evenals in de afgelopen jaren sterk zullen groeien. In de
om 100.000 bestaande woningen in de periode tot 2040
aanbiedingsbrief van het college aan de gemeenteraad
van het aardgasnet af te halen. Met proefprojecten zal
staat: ‘Het doel uit de Agenda Duurzaam om 102.000
men in de komende jaren kennis en ervaring opbouwen bij
woningequivalenten in 2020 op stadswarmte aangesloten
bestaande woningen.
te hebben wordt gehaald.’ Daarmee heeft Amsterdam in
en
de
Amsterdams
Federatie
Gemeente moet zelf het goede voorbeeld geven
2020 wellicht het grootste warmtenet van Nederland!
City Deal
Raadslid Jasper Groen van Groen Links rekende op
De enorme operatie om honderdduizenden woningen
de gemeenteraadsvergadering voor dat 2050 te ver
en zakelijke gebouwen over te zetten van aardgas naar
weg was. In het kader van het klimaatakkoord zou
duurzame en betaalbare warmte kan de gemeente
Amsterdam in 2035 aardgasloos moeten zijn. In zijn toe-
Amsterdam uiteraard niet in haar eentje uitvoeren.
spraak stelde hij verder dat de gemeente ook zelf het
In de Amsterdam City Deal hebben een aantal stake-
goede voorbeeld moet geven als ze van de burgers de
holders met de gemeente afspraken getekend om het
overstap naar duurzame warmte vraagt. Groen diende
doel te bereiken. De deelnemers aan de City Deal zijn
18 WARMTENETWERK MAGAZINE
.... gemeente Amsterdam, de Amsterdams Federatie van
en innovaties en stelt mankracht en geld ter beschikking.
Woningbouwcorporaties,
NUON en Westpoort Warmte zullen niet alleen hun
Alliander,
Liander,
NUON,
Westpoort Warmte en de woningcorporaties Stadgenoot,
warmtenetten
Eigen Haard, Rochdale en Ymere.
optimaliseren maar ook koppelingen maken met buurt-
De City Deal bevat voor elk van de deelnemers concrete
warmtenetten en lokale warmtebronnen.
afspraken. Zo staat er voor netwerkbedrijf (Al)liander heel
De corporaties wijzen voor 2018 bij elkaar 10.000
concreet dat ze gasnetten zullen aanpassen of verwijderen.
bestaande woningen aan die zullen worden afgesloten van
Alliander draagt verder onder andere bij aan proefprojecten
aardgas. Een gebiedsgerichte aanpak is daarbij leidend. _
uitbreiden
en
hun
warmteproductie
Grand Design warmtenet Metropoolregio Amsterdam
Metropoolnet van IJmuiden tot Almere.
Vrijwel tegelijk met het uitbrengen van de strategie
Steel en datacenters. Zo kan het nieuwe Datacenterpark
Naar een stad zonder aardgas kwam de Metropoolregio
op Schiphol Tradepark straks de warmte leveren aan
Amsterdam (MRA) met een Grand Design voor een regio-
de tuinbouwkassen van Prima4A. De verwachting is ook
naal warmtenet. Op 14 december 2016 stemden 32
dat het warmtenet kan helpen bij het omzetten van
publieke en private partijen uit de regio in met dit idee
eventuele overtollige elektriciteit van de windmolens
voor een regionaal warmtenet van IJmuiden tot Almere en
op de Noordzee naar duurzame warmte. Het regionale
van Zaanstad tot Aalsmeer. De regio bereidt zich hiermee
warmtenet leidt bovendien tot een primaire energiebe-
voor op een gebouwde omgeving met warmtenetten in
sparing van 6 petajoule. Ter vergelijking: het Nationale
plaats van aardgas. Het beoogde collectieve warmtenet
Energieakkoord gaat uit van een energiebesparing van
is volgens onderzoek van CE Delft vele malen goedko-
100 petajoule.
per dan een aanpak met individuele maatregelen in de woningen en zorgt voor een aanzienlijke energiebespa-
Partijen
ring.
Het warmte- en koudeprogramma kent inmiddels 32
De ‘Routekaart Duurzame Warmte in de MRA’ werd ook
partners: AEB Amsterdam, Alliander DGO, Amsterdam
vastgesteld. Daarin staan afspraken hoe het regionale
Economic Board, Eneco, ECN, ENGIE, Ennatuurlijk, HVC,
warmtenet gerealiseerd kan worden. In 2040 moet het
Liander, Nuon Warmte, Ocap, Omgevingsdienst IJmond,
aaneengesloten warmtenet een hoeveelheid duurzame
Provincie Noord-Holland, Schiphol Area Development
warmte leveren aan woningen, tuinbouwkassen en
Company, Stadsverwarming Purmerend, Tata Steel,
bedrijven die overeenkomt met de warmtevraag van een
TNO, Veolia en de gemeenten Aalsmeer, Almere,
half miljoen woningen. De glastuinbouw zal een vijfde
Amstelveen, Amsterdam, Beverwijk, Diemen, Haarlem,
van de totale duurzame warmte kunnen afnemen.
Haarlemmermeer, Heemskerk, Ouder-Amstel, Uithoorn,
Duurzame warmte
Velsen,
Zaanstad
en
Aalsmeer.
De
Amsterdamse
Federatie van Woningcorporaties doet nu ook mee aan
Doel is ook om de warmtenetten volledig te verduur-
het programma waardoor nu ook afnemers van warmte
zamen voor 2040 door bijvoorbeeld volop in te zetten
aan tafel zitten.
_
op geothermie en op restwarmte van onder andere Tata
NR 26. WINTER 2017
www.warmteiscool.nl
19
Berichten Bijpraten over de Warmtetafel op 1 februari Met de Energieagenda heeft minister Kamp nu
1 februari van 9.30-12.30 in Eneco World te Rotterdam
definitief de weg in geslagen naar een aardgasloze
vlakbij intercitystation Rotterdam Alexander.
gebouwde omgeving. Dit is een omvangrijke operatie. Daarbij komen vragen op: wat zijn de alter-
Op deze ochtend behandelen we de volgende
natieven, hoe maak je een keuze, wie gaat daarover
onderwerpen:
en nog meer. Deze onderwerpen worden besproken
•
aan de Warmtetafel waar naast de ministers Blok en
Wat is het doel van de Warmtetafel en daarbij behorende werkgroepen?
Kamp en staatsecretaris Dijksma ook stakeholders
•
Wat zijn de tussenresultaten?
vanuit provincies, gemeenten, industrie, woningcor-
•
Wat zijn de volgende stappen?
poraties, energiesector en huurders van woningen
•
Hoe is de relatie met de Energieagenda?
deelnemen. Warmtenetwerk organiseert een ochtend om u bij te
Deelname aan deze bijeenkomst is gratis. Inschrijving
praten over de ontwikkelingen. De bijeenkomst is op
op www.warmtenetwerk.nl is verplicht.
_
Project Warmtekeuze Culemborg
Op 20 december 2016 ondertekende gemeente Culemborg
Vlaamse regering voert regelgeving voor warmtenetten in
met meerdere partijen een intentieverklaring voor het
De regering van het gewest Vlaanderen heeft op
project Warmtekeuze Culemborg. Doel van dit project is
23 december 2016 de definitieve wetteksten over
om gezamenlijk tot een warmtekeuze voor Culemborg te
het regelgevend kader voor warmtenetten goed-
komen, de mogelijkheden voor infrastructuur en warmte-
gekeurd. Met deze wetgeving wil de overheid de
bronnen voor duurzame warmtevoorziening te onderzoe-
ontwikkeling van warmte- en koudenetten sti-
ken en kennis en ervaring op te doen voor een aanpak die
muleren door een duidelijk juridisch kader aan
ook in andere gemeenten kan werken. Het project start in
te bieden. De verschillende uitvoerders weten
2017 en zal naar verwachting in juli 2018 worden afgerond.
op deze manier welke verantwoordelijkheden
Op dat moment is een warmtekeuzekaart voor alle wijken
op hen rusten inzake de levering van warmte of
van Culemborg gereed en is het warmtekeuzeproces door-
koude, de uitbating van warmte- of koudenetten
lopen in de wijken Terweijde, Voorkoop en EVA-Lanxmeer
en de uitvoering van openbare dienstverplichtin-
(‘Culemborg Zuidoost’).
gen. De wetgeving is gebaseerd op de Europese
Het project is een initiatief vanuit de gemeente Culemborg,
richtlijnen voor duurzame energie en efficiënt
lokaal energiebedrijf Thermo Bello en Alliander Duurzame
gebruik van energie en op de resolutie uit 2013
Gebiedsontwikkeling.
van het Vlaams parlement en beleidsnota’s van
Niet alleen grote steden als Amsterdam kiezen voor een toekomst zonder aardgas. Ook Culemborg, een oude stad in de Betuwe met ruim 27.000 inwoner, bereidt zich voor op de overschakeling van aardgas naar duurzame warmte.
De
intentieverklaring
is
daar-
naast ondertekend door BeGreen Energy, Ennatuurlijk,
de Vlaamse overheid.
KleurrijkWonen, Heijmans Vastgoed, Pavijen, RVO.nl,
Een week eerder keurde de Vlaamse regering ook
Provincie Gelderland, Energiedienstenbedrijf Rivierenland
de nieuwe regelgeving over verplichte individuele
en Vrijstad Energie.
warmtemeters goed.
Thermo Bello heeft al een warmtenet in de wijk Lanxmeer in Culemborg. Dit net wordt gevoed door een warmtepomp
_
www.vlaanderen.be
met een warmtevermogen van 750 kW die warmte onttrekt aan een drinkwaterbron van waterleidingbedrijf Vitens.
_
20
WARMTENETWERK MAGAZINE
Gasunie wil participeren in warmtenet Groningen Noordwest
Op19 december 2016 ondertekenden Riksta Zwart
Ondertekening van de intentieverklaring door Riksta Zwart,
van Waterbedrijf Groningen en wethouder Mattias
wethouder Gijsbertsen, Gerard van Pijkeren en Hans Coenen
Gijsbertsen van gemeente Groningen een intentieverklaring met Hans Coenen en Gerard van Pijkeren van Gasunie voor deelname in het warmtenet Groningen Noordwest. Dit net zal het equivalent van 11.000 woningen voorzien van hernieuwbare warmte. Heet water op drie kilometer diepte onder het Zernikepark wordt de basis voor dit groene warmtenet.
Van Pijkeren: “Het is ons doel de energietransitie te versnellen. Warmtenetten zijn, net als groen gas in combinatie met warmtepompen, van wezenlijk belang voor het verduurzamen van bestaande woningen." Gemeente Groningen en Waterbedrijf Groningen richtten
WarmeStad is een samenwerking van gemeente Groningen en
samen het bedrijf WarmteStad op om het Groningse
Waterbedrijf Groningen. WarmteStad realiseert een warmtenet
warmtenet te realiseren en te exploiteren. Deelname
voor het equivalent van elfduizend woningen.
van Gasunie levert een gewenste verbreding op. Voor Gasunie is deze stap een belangrijke mijlpaal in haar geschiedenis die tot nu toe volledig om aardgas draaide. Gerard van Pijkeren, directeur van Gasunie New Energy zei over het initiatief: “Het is ons doel de energietransitie te versnellen. Warmtenetten zijn, net als groen gas in combinatie met warmtepompen, van wezenlijk belang
www.warmtestad.nl
voor het verduurzamen van bestaande woningen."
www.gasunienewenergy.nl
_
NR 26. WINTER 2017
21
Deelnemersoverzicht Exploitanten en financiers van warmte/ koudenetten en warmteproducenten Afval Energie Bedrijf Amsterdam Alliander DGO Attero AVR Afvalverwerking Cogas Duurzaam EDF Luminus E.ON Benelux Eneco Warmte & Koude Engie Energy Solutions EnNatuurlijk HVCenergie IMOG Indaver IVAGO IVBO – Warmtenet Brugge IVM Milieubeheer MIROM Mijnwater Heerlen MPD Groen Energie NUON Warmte Suez ReEnergy Stadsverwarming Purmerend Twence Afval en Energie Uniper Benelux Veolia Aannemers en installateurs BAM Infratechniek Canalco Cofely Services GDF-Suez Denys A. Hak Van den Heuvel Heijmans Infra Techniek MVOI Nijkamp Aanneming Roseboom Ede Siers Leiding- Montageprojecten SOP VB Projects Visser & Smit Hanab Fabrikanten en leveranciers van componenten Albrand APV Benelux Böhmer Benelux Bosch Thermotechnology BTG Biomass-to-Liquis Caleffi Hydronic Solutions Carnoy Carrier Airconditioning Danfoss Dyka Ecompany Fortes-Import DE Systems FW-Fernwärme-Technik Greenchoice Hermans Techniek HR Wooncomfort HSF Isoplus Benelux Itron Kamstrup Kapp Nederland Klinger-Sogefiltres Landis+Gyr LOGSTOR Nederland NIBE Energietechniek Profilplast Pipesystems
1 januari 2017
Rebaro Redenko Rombouts Kunststof Techniek Samson Regeltechniek SAX Sanitair Siemens Solabcool Spirotech TCB Thermaflex Timmerman EHS Van Marcke Projects Watts Microflex Weijers Waalwijk Xylem (Lowara) Dienstverlening AAB Antea ARN Remondis Consulting Balance Ervaring op Projectbasis Bee NV Bird & Bird Boydens CarbonMatters Casquo Clean Energy Innovative Projects Deerns De Kleijn Energy Consulting DNV GL Energy Driven By Values DWA 3E Eco Ketelservice Verhuur EES Holland Ekwadraat Advies EnergyMatters Energy Networks Enpuls Eversheds Greenvis Energy Solutions Heatworld Rentals IF Technology Ingenia Ingenium Ingenieursbureau XYZ Innoforte KIWA KWA Bedrijfsadviseurs LBITA Liandon LievenseCSO Infra Over Morgen RebelGroup Roos + Bijl Rotterdam Engineering Roukema Royal HaskoningDHV Sentiunt Tebodin Teus van Eck Klimaat & Energie Twynstra Gudde VK Engineering Witteveen+Bos Universiteiten en kennisinstituten Deltares Energieprojecten.com Haagse Hogeschool Hanzehogeschool KWR Water Cycle Research ROC Rijn IJssel
Saxion Thomas More KCE Universiteit Antwerpen Universiteit van Gent UGent Campus Kortrijk Universiteit Twente VITO Woningcorporaties WonenBreburg Ymere (Semi-)Overheden Brabant Water Dunea Eandis Gemeente Alkmaar Gemeente Almere Gemeente Amsterdam Gemeente Arnhem Gemeente Breda Gemeente Delft Gemeente Den Haag Gemeente Dordrecht Gemeente Ede Gemeente Eindhoven Gemeente Groningen Gemeente Haarlem Gemeente Heerlen Gemeente Helmond Gemeente Leeuwarden Gemeente Lingewaard Gemeente Maastricht Gemeente Nijmegen Gemeente Purmerend Gemeente Rotterdam Gemeente Utrecht Gemeente Zaanstad Gemeente Zeewolde Groningen Seaports Infrax IOK ISVAG Omgevingsdienst Haaglanden Pidpa POM West-Vlaanderen Provincie Antwerpen Provincie Drenthe Provincie Gelderland Provincie Noord-Brabant Provincie Overijssel Provincie Zuid-Holland Stad Antwerpen Stad Roeselare Stad Turnhout Waterbedrijf Groningen Brancheorganisaties en verenigingen Bedrijventerrein Helmond Bio-energie Platform Cogen Vlaanderen Vereniging Afvalbedrijven Vlaamse Confederatie Bouw Overige Janssen Pharmaceutica
Een beschrijving van alle deelnemende organisaties met links naar de websites vindt u op www.warmtenetwerk.nl en op www.warmtenetwerk.be
22
WARMTENETWERK MAGAZINE
Agenda
Colofon
1 februari in Rotterdam
Warmtenetwerk Magazine is een uitgave van de stichting Warmtenetwerk. De stichting Warmtenetwerk heeft als doel om het gebruik van duurzame warmte en koude en het hergebruik van restwarmte via collectieve netten te bevorderen. Het Warmtenetwerk Magazine wordt gratis verspreid; aanmelding voor toezending van de digitale nieuwsbrief van de stichting en voor het Warmtenetwerk Magazine kan via de website www.warmtenetwerk.nl of door een mail te sturen met uw gegevens aan info@warmtenetwerk.nl
Bijpraten over de Warmtetafel www.warmtenetwerk.nl
1-3 maart in Wells (A)
World Sustainable Energy Days European Pellet Conference www.wsed.at 10-12 mei in Brussel
Heat Pump forum 2017 European Heat Pump Association www.ehpa.org 15-17 mei in Glasgow
38th Euroheat & Power Congress Jaarcongres en vakbeurs www.ehpcongress.org
Redactie Klaas de Jong Alyssa van Dansik Willeke Brandsma Anique de Kruijf Artikel DHC+ Summer School: Inés Arias Iglesias e-mail: info@warmtenetwerk.nl Postadres: Energieprojecten.com Oosterslag 4 NL - 8385 GW Vledderveen Dr Vormgeving WOUWontwerp te Steenwijk Bestuur Warmtenetwerk Nederland Voorzitter: Gijs de Man, Stadsverwarming Purmerend Secretaris: Astrid Madsen, gemeente Rotterdam Penningmeester: Jannis van Zanten, Vereniging Afvalbedrijven Peter Odermatt Berno Kastelijns, Nijkamp Pieter de Jong, Ymere
15-18 mei in Rotterdam
12th IEA Heat Pump Conference www.hpc2017.org
Bestuur Warmtenetwerk Vlaanderen Voorzitter: Koen van Overberghe, MIROM Secretaris: Jo Neyens, ODE Tom Prinzie, Van Marcke Secretariaat Warmtenetwerk Nederland Postbus 77 NL - 1200 AB Hilversum Tel. 0031-35-6838833 Secretariaat Warmtenetwerk Vlaanderen Koningsstraat 35 B – 1000 Brussel Tel. 0032-2-2188747
27 aug-2 sept in Genk
DHC+ Summer School https://www.euroheat.org/dhc-summer-school
Deelname aan het Warmtenetwerk Het Warmtenetwerk is een breed platform voor alle organisaties, die betrokken zijn bij collectieve warmte en koude. De contributie is afhankelijk van de hoofdactiviteiten en de grootte van de organisatie. Het is ook mogelijk op persoonlijke titel deelnemer te worden. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met het secretariaat of een mailtje sturen naar info@warmtenetwerk.nl voor Nederland en jo.neyens@ode.be voor Vlaanderen. Overname van artikelen Het copyright van de artikelen in Warmtenetwerk Magazine berust bij de redactie. Overname van artikelen is op aanvraag mogelijk en eigen foto’s zijn beschikbaar voor publicatie door derden met bronvermelding. www.warmtenetwerk.nl en www.warmtenetwerk.be
NR 26. WINTER 2017
23
WARMTENETWERK
meer comfort met minder fossiele energie