Warmtenetwerk Magazine 30, Lente 2018

WARMTENETWERK JUBILEUMMAGAZINE

NR 30. LENTE 2018

Alle techniek in de meterkast en onbeperkt douchen kan nu ook met net op 50 graden Vlaams bedrijf ontwikkelt algoritmen voor ontwerp van optimaal warmtenet in Nijmegen Kennen we de lessen van Wenen nog?

Oost-Vlaanderen publiceert leidraad warmtenetten voor lokale besturen

Inhoud 3

Column: Warm bad of koude douche?

4

Introductie nieuwe deelnemers

5

De eerste deelnemers

6

Van energieneutraal naar aardgasvrij

8

Manifest 2020 was een eyeopener

9

Jong Warmtenetwerk is op snelheid

10

Gijs de Man tien jaar voorzitter

12

Kennen we de lessen van Wenen nog?

16

Twintigduizend warmteboeken

18

Het ontstaan van Warmtenetwerk Vlaanderen

20

Koelen met stoom voor recycling van kunststof

22

Innovatieve afleverset voor warmtenetten op 50 graden

24

Algoritmen bepalen het optimale warmtenet voor de Nijmeegse wijk Zwanenveld

27

Congres in Eeklo: Bouwen aan warmtenetten

30

Bereid je stad voor op warmtetransitie met PlanHeat

31

Na tien jaar nieuwe huisstijl

32

Voor geothermie is sterke groei warmtenetten vereist

33

Studiereis Denemarken

34 Deelnemersoverzicht 35

Agenda en colofon

Omslagfoto bij artikel op bladzij 9: Wies Ettema en Bas van der Veen wonnen op 26 mei de Urban Energy Challenge met ‘Samen warm wonen met een buurtcentrale’ (stakeholder BAM Wonen); links jurylid Harriët Tiemens, wethouder van Nijmegen, en rechts dagvoorzitter Erwin van Aken. (foto Malou Peters Sengers va SustainableMotion)

2

WARMTENETWERK JUBILEUMMAGAZINE

Introductie Het doel van de in 2008 opgerichte stichting Warmtenetwerk

Jubileumnummer

is een duurzame warmte- en koudevoorziening in Nederland

Hoe is de stichting Warmtenetwerk ontstaan en

en Vlaanderen.

wat waren de belangrijkste gebeurtenissen van

Met het Warmtenetwerk Magazine willen we u kennis laten

de afgelopen tien jaar? U leest het in dit speciale

maken met de ontwikkelingen en mogelijkheden van warmte-

jubileumnummer.

en koudenetten en met het netwerk aan spelers op dit gebied.

Meer dan tweehonderd organisaties nemen deel aan het Warmtenetwerk.

_

Warm bad of koude douche?

Waarom heeft zo’n ‘ouderwetse’ hr-ketel toch zo’n groot

dit punt. Vlerken interviewt Van Coolwijk van Techniplan

warmtevermogen? De gangbare modellen voor individu-

die waarschuwt voor de plaatsing van elektrische boilers

ele woningen hebben 25 kW of meer vermogen. Zoveel

in gasloze woningen want dat is niet efficiënt. Als een

heeft een normaal huis niet nodig ook al vriest het nog zo hard.

Het vermogen van een warmtepomp is erg klein vergeleken met de traditionele hr-ketel. Kennelijk is iets als

Voor de gebruikers zijn de grote voordelen van

8 kW meestal voldoende om een huis op 21 graden te

een warmtenet dat alle techniek in de meterkast

houden. Waarom maken die ketelfabrikanten dan toch

past en je kunt douchen zo lang je wilt.

geen keteltjes van 8 kW? Het antwoord is heel simpel. Je hebt die 25 kW nodig om lekker te douchen of je bad snel te vullen. Een warmte-

van de oplossingen ziet Van Coolwijk in flatgebouwen een

pomp met zoveel vermogen zou een dure grap worden.

warmtenet op hogere temperatuur voor warm tapwater

Het apparaat zelf zou extreem duur worden.

en een warmtepomp voor de ruimteverwarming.

Om tegemoet te komen aan de vraag naar warm douche-

Hoe zit dat eigenlijk met het douchecomfort bij

en badwater combineert men de warmtepomp met een

warmtenetten? Net als bij hr-ketels kun je bij de aflever-

boilervat. Hoe groter de inhoud van het vat hoe beter

sets van een warmtenet kiezen hoeveel liter warm water

natuurlijk. Maar er zijn grenzen. Het warmtevermogen

van 60 graden je per minuut wilt kunnen tappen. Een

van de warmtepomp is de zwakke schakel. Dat geldt met

boilervat is niet nodig. Alle techniek past in de meter-

name in de winter als een groot deel van de capaciteit

kast. Behalve als je kiest voor een warmtenet van de

nodig is voor ruimteverwarming en als je na de winter-

vierde generatie. Dan is er toch een booster warmte-

sport in een koude woning komt. Dan heeft de warmte-

pomp met boilervat nodig. Lekker innovatief maar wat

pomp het veel te druk met opwarmen van het huis om de

vinden de gebruikers er eigenlijk van? In dit nummer

boiler te kunnen vullen.

staat een innovatieve oplossing die weer gewoon in de

In de praktijk zijn er dan ook wel teleurgestelde klanten.

meterkast past en waarmee je kunt douchen zo lang je

In het maartnummer van Vakblad Warmtepompen schrijft

wilt ook al is de aanvoertemperatuur van het warmtenet

Joop Vlerken over het belang van goede voorlichting op

maar 50 graden.

_ Klaas de Jong

NR 30. LENTE 2018

3

Nieuwe deelnemers Graag introduceren we de volgende organisaties die deelnemer zijn geworden aan Warmtenetwerk Nederland en/of Vlaanderen:

ABB

IBK

ABB is actief is in energie- en automatiseringstech-

IBK te Houten is leverancier van koelmachines,

nologie, elektrische componenten, robotica en

warmtepompen en koelinstallaties. Naast de vertegen-

aandrijftechnologie. Warmte- en koudenetten zijn

woordiging van het brede programma van Clint (tot

voor ABB een belangrijke marktsector waarvoor men

9.000 kW) bouwt IBK zelf speciale koelmachines

onder andere het bekende systeem SCADA levert.

en warmtepompen met natuurlijke koudemiddelen

www.abb.com

voor hoge temperatuur. Een opmerkelijke innovatie is een warmtepomp die stoom kan opwekken met bijvoorbeeld een warmtenet als bron. Eveneens

Arcon-Sunmark

interessant voor warmtenetten zijn de absorptie-

Arcon-Sunmark is wereldleider op het gebied van

koelmachines van WorldEnergy. Recent leverde men van

grootschalige zonnewarmteprojecten in de industrie

deze machines aan Het Groene Net, Attero en Belgian

en voor warmtenetten. Met bijna 157.000 m

Fibers in Moeskroen.

collectoroppervlak is het zonnewarmteproject voor

www.ibknl.com

2

het warmtenet in Silkeborg hĂŠt visitekaartje van deze Deense onderneming. Voor het warmtenet in Almere verzorgde Arcon-Sunmark het bekende Zoneiland van

Jos van der Lubbe Projecten

Nuon.

Jos van der Lubbe Projecten B.V. is een flexibele

www.arcon-sunmark.com

organisatie die infrastructurele projecten uitvoert.

Het bedrijf heeft vier werkmaatschappijen:

Dermac

aanleg van kabel- en leidingwerken, lastechniek, glasvezeltechnieken en GWW (grond-, weg- en

Dermac te Meulebeke is sinds 1989 fabrikant van

waterbouw). Jos van der Lubbe Projecten is gevestigd

ketels voor verschillende brandstoffen en heeft een

in Benthuizen.

verhuurbedrijf voor mobiele verwarmingsinstallaties

www.josvanderlubbe.nl

opgezet. Naast speciale klussen zoals het drogen van een brug, het ontdooien van een ijspiste of douches voor sportevenementen verhuurt men bijvoorbeeld

Pipelife Nederland

een warmtecontainer voor de tijdelijke warmtevoor-

Pipelife is een wereldwijd opererende fabrikant van

ziening in het net van Harelbeke.

kunststofleidingen. Pipelife maakt leidingen voor

www.dermac.be

drinkwater, binnen- en buitenriolering, drainage, aardgas, verwarming en bodemwarmtewisselaars voor ondiepe geothermie. In Nederland zijn er vestigingen in Enkhuizen, Gravendeel en Heerhugowaard. www.pipelife.nl

TU Delft De Technische Universiteit Delft is op verschillende vlakken actief met warmte en koude en werkt mee in EU-projecten zoals Planheat (zie artikel op bladzij 30).

Op het campusterrein heeft men een eigen warmtenet. www.tudelft.nl

 4

WARMTENETWERK JUBILEUMMAGAZINE

De eerste deelnemers Hoe en wanneer is het Warmtenetwerk eigenlijk tot

Het doel om meerdere sectoren te laten participeren

stand gekomen? De eerste stap was de organisatie van

was direct bij de oprichting al bereikt want er waren niet

een oprichtingsbijeenkomst. Op 1 juli 2008 kwamen

alleen warmtebedrijven maar ook adviseurs, aannemers,

ongeveer vijftig mensen naar het Provinciehuis van

fabrikanten en een eerste gemeente die het nut van

Zuid-Holland om te luisteren naar de plannen. Kennelijk

gezamenlijk optrekken inzagen.

spraken de ideeën aan want ter plekke meldden veertien

In het eerste nummer van het Warmtenetwerk Magazine

Nederlandse organisaties zich als deelnemer:

dat in de herfst van 2008 uitkwam waren er al 43 deelnemende organisaties.

•

gemeente Amsterdam,

•

adviesbureau Innoforte

•

Stadsverwarming Purmerend

Honderdste deelnemer

•

Cogas Duurzaam

Ruim een jaar was er nodig om de mijlpaal van honderd

•

Ingenieursbureau Royal Haskoning

deelnemende organisatie te bereiken. Warmtenetwerk-

•

Meterfabrikant Kamstrup

voorzitter Gijs de Man en Jan Terlouw, voorzitter van

•

Aannemer Visser & Smit Hanab

het Platform Energietransitie Gebouwde Omgeving

•

Essent Warmte

(PEGO), mochten gemeente Utrecht als honderdste

•

Heijmans Infratechniek

deelnemer verwelkomen op 8 oktober 2009 tijdens de

•

Leidingfabrikant Logstor

Warmtenetwerk-jaarbijeenkomst in de Brabanthallen te

•

Aannemer A. Hak

's Hertogenbosch. _

•

Ingenieursbureau HoSt

•

NUON Warmte

•

TCB (Technisch Centrum Van der Bijl).

Ook het Vlaamse Watts Microflex meldde zich aan op de eerste dag. Een deel van de deelnemende organisaties is van naam veranderd en een enkeling heeft de tien jaar niet volgemaakt.

Deelname aan Jong Warmtenetwerk

Steun duurzame warmte

Jong Warmtenetwerk is een nieuw initiatief

koudenetten en/of wilt u een bijdrage leveren

van Stichting Warmtenetwerk.

aan een effectieve infrastructuur voor warmte

Gericht op Young Professionals die zich

en koude? Neem dan deel aan Warmtenetwerk.

vanuit allerlei perspectieven bezighouden

Stuur voor meer informatie over inschrijven,

met het versnellen van de energietransitie.

contributie en overige voordelen een e-mail naar

De leeftijdsgrens voor deelname is 35 jaar.

info@warmtenetwerk.nl of jo.neyens@ode.be

Bent u ook betrokken bij warmte- en

http://youngprofessionals.prospects4u.nl

NR 30. LENTE 2018

5

Van energieneutraal naar aardgasvrij Aansluiting monumentaal pand in Alkmaar

..........

Toen het eerste nummer van het Warmtenetwerk

Groningen maar wel over het klimaat. Verschillende

Magazine uitkwam overtroefden gemeenten

steden lieten de energievoorziening in hun nieuwbouw-

en provincies elkaar met hun plannen om

wijken aanbesteden met duurzaamheid als doel. Zo

energieneutraal te worden. Tilburg was een van de

ontstonden meerdere nieuwe warmtenetten waaronder

eersten en die zette 2040 in als jaar waarop de stad

soms heel innovatieve.

energieneutraal moest zijn. Apeldoorn overtroefde

Maar veel vaker bleef men trouw aan de bekende en

Tilburg met het noemen van 2020 en andere

goedkope oplossing van een aardgasnet met een hr-ketel

ambitieuze steden volgden met soortgelijke plannen.

in elke woning.

De voorkant van ons eerste magazine weerspiegelt die sfeer.

Alleen Zeewolde lukte het De redactie concludeerde dat de echte koploper in het

In stedelijke gebieden is eigenlijk maar één

publicitaire geweld over energieneutraal was onderge-

maatschappelijk verantwoorde oplossing:

sneeuwd. In 2008 was de gemeente Zeewolde al meer

een warmtenet.

dan energieneutraal: er werd meer hernieuwbare energie

geproduceerd

dan

burgers

en

bedrijven

verbruikten! De grote aantallen windturbines in deze poldergemeente zorgden voor dit opmerkelijke resultaat maar Zeewolde had voor haar grote nieuwbouwgebied

Aardgasvrij nu ook in bestaande bouw

Polderwijk ook al besloten om hier geen aardgasnet aan

Bij de oprichting van Warmtenetwerk waren de doelen

te leggen. De energievoorziening voor de Polderwijk werd

nog bescheiden. Niemand had er een idee van dat tien

aanbesteed op basis van duurzaamheid. Dat leverde een

jaar later een massale oproep zou komen om te stoppen

echt groen warmtenet op met als warmteproducent de

met het gebruik van aardgas. De aardbevingen in

biogasinstallatie van maatschap Van Beek.

Groningen hebben gezorgd voor een spectaculaire veran-

Nieuwbouwwijken zonder aardgas

dering van het overheidsbeleid. Het is geen punt van discussie meer dat we moeten overschakelen maar nog

Zeewolde was in die tijd niet de enige die geen aardgasnet

lang niet iedereen beseft dat in stedelijke gebieden er

liet aanleggen in nieuwbouwwijken. Tien jaar geleden

eigenlijk maar één maatschappelijk verantwoorde oplos-

maakte nog niemand zich zorgen over aardbevingen in

sing is: een warmtenet.

6

_

WARMTENETWERK JUBILEUMMAGAZINE

WARMTENETWERK MAGAZINE

NR 1. Herfst 2008

• • •

Inspiratie voor gemeentes op weg naar energieneutraal

Zonnewarmte bewaren voor de winter Nederlands bedrijf ontwikkelt extra milieuvriendelijke warmtepomp

NR 30. LENTE 2018

7

Manifest 2020 was een eyeopener xt

dere conte

idige Het hu

oces‌

zoekpr

‌en de bre

In de euforie rondom de warmtetransitie kunnen

Warmte in 2012 in de SDE

we ons niet voorstellen dat warmte in het vorige

Het ministerie van Economie, Landbouw & Innovatie

decennium in het energiebeleid in Den Haag nog geen

maakte in 2012 een grote stap voorwaarts in de

enkele aandacht had. Op energiegebied waren er

Steunregeling Duurzame Energie door invoering van de

maar twee belangrijke agendapunten: de gasrotonde

categorie warmte. Warmtenetwerk was actief betrokken

en groene stroom.

bij de marktconsultatie in 2011 voor de tarieven voor

Het bestuur van Warmtenetwerk besloot om te

warmte uit geothermie, het stoken van vaste en vloei-

laten onderzoeken welke rol warmte kon spelen bij

bare biomassa en biogas en voor zonnewarmte.

het bereiken van de afspraken voor hernieuwbare energie in 2020. CE Delft kreeg de opdracht om dit onderzoek uit te voeren.

Grote indruk maakte een cartoon van een

Presentatie in Nieuwspoort in 2010

beleidsambtenaar die puzzelt met blokjes

Op 11 maart 2010 presenteerde Jos Benner in perscentrum Nieuwspoort de resultaten van het onderzoek in het rapport Manifest 2020. De conclusie was samen te vatten

voor duurzame elektriciteit met zijn rug naar een groot blok warmte.

in ronde getallen 2x200 PJ in 2020.

Een cartoon van een beleidsambtenaar die puzzelt met blokjes voor duurzame elektriciteit met zijn rug naar een

Opmerkelijk was het besluit van het ministerie om de

groot blok warmte maakte grote indruk. Maar voor de

steunregeling concurrerend te maken. De opties die de

beleidsmakers bij het Ministerie van Economische Zaken

minste steun per eenheid energie nodig hadden kregen

maakten vooral de kostprijzen van hernieuwbare warmte

voorrang in het beperkte budget. Dat leidde er enkele

versus hernieuwbare stroom indruk. Benner liet met een

jaren toe dat het budget grotendeels naar warmtepro-

grafiek zien dat de afspraak met de EU alleen betaalbaar

jecten ging. Met de uiterst drastische verhogingen van

is als je naast de productie van duurzame elektriciteit

het budget is dat nu niet meer het geval.

_

ook die van warmte ondersteunt.

Presentatie Manifest 2x200 PJ in 2020 in perscentrum Nieuwspoort.

8

WARMTENETWERK JUBILEUMMAGAZINE

Jong Warmtenetwerk is op snelheid De studiereis naar Hamburg in 2016 telde meerdere jonge deelnemers. In de bus werd op de terugreis het idee geboren voor een Jong Warmtenetwerk.

In 2026 kan het bestuur dus al een tienjarig jubileum vieren! Uiteraard is de samenstelling van het bestuur dan heel anders want de leeftijdgrens is 35 jaar. De eerste wisselingen zijn er al: Ingrid van Prooijen en Sven Ringelberg hebben dit voorjaar hun taak overgedragen aan Aimée Felix en Peter Kleinheerenbrink.

Doelstelling

Stemmen bij de finale van de Urban Energy Challenge.

Jong Warmtenetwerk verbindt jonge professionals binnen de warmtesector en draagt bij aan de aantrekkelijkheid van de warmtesector voor nieuw jong talent. Jong Warmtenetwerk vormt daarmee een netwerk voor jonge professionals (tot 35 jaar) die zich betrokken voelen bij de warmtetransitie. We brengen ze in contact met elkaar en leggen zo een verbinding in de breedte van de warmtesector en tussen verschillende disciplines.

Daarvoor organiseren we bijeenkomsten, excursies en andere events. Enkele voorbeelden van het afgelopen jaar: bijeenkomst warmtetransitie gemeente Rotterdam, zomerborrel in Amsterdam, bijeenkomst ‘Duurzaam 2030 — Hoe dan?’ en een excursie naar het warmtenet in Ede.

Excursie warmtenet Ede Bij de excursie naar het warmtenet in Ede hebben

Expertise Lab van de Urban Energy Challenge in het hoofdkantoor van warmtebedrijf Ennatuurlijk in Eindhoven.

we de verbinding gezocht tussen de leden van Jong

Urban Energy Challenge

Warmtenetwerk en die van Stichting Warmtenetwerk

Jong Warmtenetwerk initieerde voor studenten en star-

door een event voor leden van beide organisaties te

ters de Urban Energy Challenge. 32 studenten, verdeeld

organiseren. De negentig deelnemers aan de excursie

over acht groepen, hebben gewerkt aan uitdagingen

konden op die dag toekijken bij het sleufloos leggen

waar de vier casehouders (BAM, Ennatuurlijk, Liander

van warmteleidingen met een horizontaal gestuurde

en het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat)

boring. In de tweede warmtecentrale is de speciale

mee te maken hebben. De organisaties hebben daarmee

bezoekersruimte bezocht om de deelnemers kennis

zowel creatieve oplossingen van studenten aangereikt

te laten maken met het produceren van hernieuwbare

gekregen als zichzelf (en de sector) als interessante

warmte uit snoeihout.

werkgevers kunnen profileren.

De kick-off was op 20 april en de finale op 25 mei.

De partners in het project zijn Sustainable Motion, RVO NL, TKI Urban Energy (Topsector Energie) en stichting Het Groene Brein.

_

Deelnemen aan Jong Warmtenetwerk Deelnemen aan Jong Warmtenetwerk is voor studenten en professionals in de warmtesector gratis en aanmelden kan via: https://www.linkedin.com/groups/7072448

NR 30. LENTE 2018

9

Gijs de Man tien jaar voorzitter

Kort na de oprichtingsbijeenkomst in Den Haag werd er een bestuur gevormd voor de stichting Warmtenetwerk. De eerste bestuursleden waren Rob Kemmeren (gemeente Amsterdam), Hendrik-Jan Kors (Logstor Nederland), Pieter Bach (ECN), Leo Wartna (Visser & Smit Hanab) en Gijs de Man (Essent Warmte). Kort daarna

Gijs de Man legt de koers van Warmtenetwerk uit op de lustrumbijeenkomst in EYE te Amsterdam.

voegden Jan Rooijakkers (Twence) namens de Vereniging Afvalbedrijven en Hans Buitenhuis (DWA) zich bij het bestuur. Behalve Pieter Bach konden allen zich jarenlang inzetten voor Warmtenetwerk. Gijs de Man heeft zelfs als voorzitter een periode van bijna tien jaar volgemaakt.

In 2017 overhandigde Gijs de Man het Nationaal Warmtenet Trendrapport aan Ed Nijpels, de voorzitter

Het heeft alles te maken met zijn karakter en

van de Borgingscommissie Energieakkoord.

zijn visie dat warmtenetten de sleutel vormen tot een duurzame maatschappij.

Dat is knap. Het heeft alles te maken met zijn karakter en zijn visie dat warmtenetten de sleutel vormen tot een duurzame maatschappij. Dat laatste betekende niet dat De Man zoals sommigen in de energiesector elk probleem als een spijker zag omdat hij alleen maar een hamer had.

Het zit in zijn karakter om genuanceerd te denken en ruimte te geven aan de visie van anderen. Een voorzitter met een integer karakter. Zo kon hij ook de gevarieerde

 10

WARMTENETWERK JUBILEUMMAGAZINE

Als voorzitter en toen nog directeur van Essent Warmte reikte De Man in 2013 de Warmtenetwerk Maatschappijprijs uit aan Martijn van Lier van Stadsverwarming Purmerend.

groep bestuursleden van aannemer tot beleidsambtenaar bij een gemeente bij elkaar houden in die lange periode van tien jaar.

Vakkennis bleek een belangrijke factor te zijn om als voorzitter optimaal te functioneren. Die had de Man volop. Toen Warmtenetwerk werd opgericht was hij al meerdere jaren directeur van het warmtebedrijf van Essent. Aanbestedingen van nieuwbouwwijken door gemeenten, discussies met klanten, het beheer van het grote Amernet uit de zeventiger jaren, hij had het allemaal al meegemaakt.

Warmte binnen het Ministerie van EZK. Het is voor mij lastig om het finest hour van Gijs de Man aan te wijzen.

Als directeur van Stadsverwarming Purmerend blijft De Man meespelen in de transitie maar van de taak als voorzitter is hij nu vrij.

Bij het ophalen van herinneringen bleken we beide met enorm veel plezier terug te denken aan de bijeenkomst in het Vlaams Parlement met minister Freya Van den Bossche die bruiste van energie en ook nog wist te vertellen dat in mijn geboorteplaats Leeuwarden een koe warmte leverde voor zeven woningen!

Die grote vakkennis en zijn uitgebreide netwerk hielpen het Warmtenetwerk enorm vooruit maar resulteerden er

Jan Rooijakkers neemt de hamer over

ook in dat met name in de laatste jaren het werk een wel

Voor een periode van twee jaar neemt Jan Rooijakkers

erg grote belasting werd. Het Ministerie van EZ liet hem

het voorzitterschap van Warmtenetwerk op zich. Als

meespelen aan allerlei tafels voor de warmtetransitie.

bourgondische Brabander is zijn karakter anders gevormd

Als directeur van Stadsverwarming Purmerend blijft

dan dat van Gijs de Man die opgroeide in het calvinistische

De Man meespelen in de transitie maar van de taak als

Gorinchem. Maar evenals de Man heeft Rooijakkers heel

voorzitter is hij nu vrij.

veel ervaring in de sector en met veel vasthoudendheid

Wat blijven zijn de mooie herinneringen zoals de

heeft hij steeds gewerkt aan nieuwe warmteprojecten.

jaarbijeenkomsten, de studiereizen, Manifest 2020 in

Rooijakkers was als directeur van Twence te Hengelo

Nieuwspoort, het ontstaan van een Vlaams Warmte-

de initiatiefnemer van een warmtenet voor Twente en

netwerk, Green Deals en de komst van een Directie

onder zijn leiding kwamen de stoomleiding naar Akzo Nobel en de warmteleiding naar Enschede tot stand.

Voor Rooijakkers is het bestuur van Warmtenetwerk een

Toespraak bij het vijfjarig jubileum.

comeback want meerdere jaren vertegenwoordigde hij de Vereniging Afvalbedrijven in dit bestuur. Een geruststellende gedachte voor Gijs de Man. Zijn kindje is in goede handen.

Gijs, bedankt namens het bestuur en Jan veel succes toegewenst, Klaas de Jong De actuele samenstelling van het bestuur van het Nederlandse Warmtenetwerk, van Jong Warmtenetwerk en van Warmtenetwerk Vlaanderen vindt u in de colofon achterin.

NR 30. LENTE 2018

_

11

Kennen we de lessen van Wenen nog?

De jaarlijkse studiereizen van Warmtenetwerk zijn een belangrijke traditie. De eerste reis in 2009 naar Wenen zette de toon: heel intensief maar ook ontzettend leuk. Wat hebben we geleerd?

2009: Maak het leuk Een

van

de

vier

lessen

van

Wenen

is

volgens

Warmtenetwerk Magazine nummer 5 ‘maak het leuk’!

Dat lieten de medewerkers van Wien Fernwärme ons letterljjk ervaren bij het bezoek aan de warmte- en

Rondleiding door de koudecentrale Spittelau in Wenen.

koudecentrale Spittelau. De door Hundertwasser tot een kunstwerk omgetoverde centrale is een toeristische Spittelau staat dan ook afgebeeld op het pasje voor de

2010: Kennis en betrokkenheid in München

warmteklanten waarmee ze bijvoorbeeld met korting

In 2010 bezochten we München en de nabijgelegen

naar concerten kunnen.

steden Pfaffenhofen en Pullach. In het verslag staat:

Ook de warmtering rondom Wenen was voor ons fasci-

“Opvallend voor ons was de enorme betrokkenheid en

nerend. Daarmee bereik je niet alleen alle wijken maar

kennis van onze gastheren bij Stadtwerke München. Elke

koppel je ook heel verschillende warmtebronnen op het

vraag uit de groep werd gedetailleerd beantwoord.”

net. Een andere les van Wenen is dat gemeenten en het

Wij maakten ook een goede indruk. Dr. Herbert

rijk hun eigen gebouwen met voorrang moeten aansluiten

Koschel schreef: “Wir haben selten so interessierte und

op een warmtenet.

fachkündige Gäste.”

attractie en het beeldmerk van het warmtebedrijf.

Nieuw voor ons waren de geothermieprojecten. SWM won al jaren diepe aardwarmte in Messestadt Riem en gaf ons in 2010 inzicht in toekomstige projecten. Inmiddels zijn er in en rond München heel wat boringen bij gekomen.

Sommige halen zelfs recorddiepten van meer dan 5 km.

Op 26 april van dit jaar startte SWM middenin München Groepsfoto van de reis naar Kopenhagen en Malmö voor het kasteel van Hamlet dat is aangesloten op het warmtenet van Helsingor.

met de boorwerkzaamheden voor het grootste geothermieproject van Duitsland. In 2020 moet dit project 50 MW leveren: genoeg voor 80.000 inwoners van München!

12

WARMTENETWERK JUBILEUMMAGAZINE

Stadswandeling door Dresden onder leiding van Astrid Pap die is afgestudeerd aan de Technische Universiteit Dresden.

2011: Kopenhagen: de absolute top in warmte “Maar liefst 45 deelnemers telde de studiereis van Warmtenetwerk naar Kopenhagen, Helsingør en Malmö.

Zelfs voor de meest ervaren warmtenetwerkers was het een overweldigende ervaring. Niet alleen is warmtedistributie hier de natuurlijke keus maar de Denen en Zweden zijn ook innovatief en voortvarend.” Dat was de inleiding van het verslag in nummer 12 van het Warmtenetwerk Magazine.

Het bedrijf dat ons diep ontzag inboezemde was warmtetransportbedrijf CTR dat de levering verzorgt aan 25 distributienetten in 18 verschillende gemeentes.

2012: Het koninklijke net van Dresden Koning Albert van Saksen had het koud in zijn paleizen.

Hij liet in 1898 een warmtenet aanleggen, een van de eerste warmtenetten van Europa. Tot onze verrassing bleek de grote ontwikkeling van het net juist na het communistisch tijdperk in 1990 te zijn gestart. Bij het stedelijk energiebedrijf DREWAG maakt men dan ook gebruik van de nieuwste technieken en niet alleen bij warmte. Bij ons bezoek in 2012 exploiteerde men al veertien koudenetten.

Volgend jaar start de bouw van een nieuwe warmtekrachtcentrale die heel flexibel kan inspelen op de markt voor elektriciteit. Acht ultramoderne gasmotoraggegraten elk met een vermogen van 10 MW warmte en 10 MW elektriciteit kunnen razendsnel worden in- en uitgeschakeld om de fluctuerende productie van wind en zon aan te vullen.

Proefopstelling van een absorptiekoelmachine van Vattenfall in Uppsala.

In Wenen zorgen stadsbestuur en de staat ervoor dat hun eigen gebouwen direct op het warmtenet worden aangesloten om zo de ontwikkeling van dit net te bevorderen.

Het bedrijf dat ons diep ontzag inboezemde was warmtetransportbedrijf CTR dat de levering verzorgt aan 25 distributienetten in 18 verschillende gemeentes in de metropool Kopenhagen. Die distributienetten leveren in totaal aan een half miljoen huishoudens. CTR zorgt voor de balans tussen productie en afname. De kunst voor CTR is om steeds die producenten in te zetten die op dat moment de warmte het goedkoopst kunnen leveren.

NR 30. LENTE 2018

13

De vrouwelijke deelnemers aan de studiereis naar Wenen waren in de koudecentrale van Spittelau gefascineerd door de techniek.

2013: Ondergronds in Parijs Terwijl we graag wijzen naar Kopenhagen en Stockholm

2015: Warmte uit de supermarkt voor Stockholm

heeft Parijs een van de grootste warmtenetten van Europa

De meeste indruk bij onze studiereis naar de metropool

(460.000 woningequivalenten) en het grootste koudenet

Stockholm maakte Per Gullbrand van Fortum met de

van de EU. Er zijn ook een flink aantal warmtenetten

presentatie van zijn project Oppen Fjärrvärme. Tot

waar men meer dan veertig jaar ervaring heeft met

verbazing van veel collega’s kreeg hij veel respons op zijn

het gebruik van diepe aardwarmte. De onbekendheid

oproep aan bedrijven om warmteleverancier te worden.

komt misschien wel doordat men alle techniek goed

Na het overwinnen van technische problemen leveren nu

heeft verborgen. Midden in de stad staat een vrijwel

data centers en supermarkten warmte aan het immense

onzichtbare afvalenergiecentrale voor het warmtenet

net van Stockholm waar 95% van alle gebouwen in de

en de koudecentrales aan de oever van de Seine bij

hoofdstad op zijn aangesloten. De metropool Stockholm

monumentale bruggen zijn volledig ondergronds en

is het levende bewijs dat een moderne miljoenenstad

onvindbaar.

helemaal zonder aardgas kan.

Het mooie van deze koudenetten is dat alle monumentale gebouwen zoals het Louvre en de winkelpanden van Chanel en Dior niet ontsierd worden door koelapparatuur op het dak.

Bij ons bezoek in 2013 liet Pierre Ungemach ons kennis maken met de grote opleving van geothermie in Parijs en in de voorsteden van de Franse hoofdstad. Eind vorig jaar meldde Ungemach de wereldpremière van een nieuwe boortechniek voor een warmtenet van Dalkia in Parijs.

Vanaf de monumentale brug over de Seine zie je een groot formaat putdeksel op de kade. Maar voor een bezoek aan de centrale gaat het putdeksel omhoog en komt een trap te voorschijn.

Bezoek aan een modern appartementencomplex in Västerås waar de wasmachines werken op het warmtenet.

Naast Stockholm bezochten we Vattenfall in Uppsala en het gemeentelijk energiebedrijf Mälarenergi in Västerås.

Mälarenergi heeft niet alleen de laagste warmtetarieven van Zweden maar ook een supermoderne centrale voor afval en biomassa. Bij ons bezoek was de in eigen beheer ontwikkelde centrale nog in proefbedrijf.

14

WARMTENETWERK JUBILEUMMAGAZINE

Een van de platen van de warmtewisselaar in de geothermiecentrale van Pullach nabij München; de bron levert water van 104 graden.

2016: Twee fantastische leerzame dagen in Hamburg Dat schreef de jongste deelnemer aan onze studiereis in 2016. Op de terugreis per bus werd dan ook het idee voor Jong Warmtenetwerk geboren.

Hamburg bleek onverwacht veelzijdig. We beklommen een

tot

duurzame

energiecentrale

omgebouwde

Flakbunker met een hoogte van 42 meter, lunchten op het dakterras van de warmtecentrale van Vattenfall voor Hafencity en kregen les van Hansewerk Natur op landgoed Karslhöhe.

Met 470.000 aansluitingen is het warmtenet van Vattenfall in Hamburg het een na grootste van de EU maar daarnaast zijn er ook nog netten van Hamburg Energie en Hansewerk Natur.

2017: Tiroler gasbedrijf realiseert uniek ‘open’ warmtenet In 2017 kozen we Tirol als doel voor de studiereis. Niet een voor de hand liggende keus maar wel een heel goede. Dit keer geen miljoenenstad maar bescheiden steden als Wörgl, Hall in Tirol, Wattens en de Tiroler hoofdstad Innsbruck. In dit gebied is een van de meest opmerkelijke ‘open’ warmtenetten gerealiseerd: een transportleiding over een tracé van 16 km koppelt

Met 470.000 aansluitingen is het warmtenet van

stedelijke netten en die van coöperaties in dorpen met

Vattenfall in Hamburg het een na grootste van de EU

elkaar en maar liefst acht verschillende producenten

maar daarnaast zijn er ook nog netten van Hamburg

leveren warmte aan deze koppelleiding. Zo levert Tiroler

Energie en Hansewerk Natur die een interessante

Rohre restwamte van haar ijzergieterij en Power House

hybride aansluiting ontwikkelde voor het computer-

Rossau warmte van een houtvergasser en van biogas van

centrum van postorderbedrijf Otto.

de rioolwaterzuivering.

_

Rondleiding door het moderne woon- en werkgebied HafenCity waar Vattenfall een warmtenet heeft aangelegd.

NR 30. LENTE 2018

15

Twintigduizend warmteboeken De eerste versie van het boek Warmte in Nederland dateert van 2010. Auteur Klaas de Jong kon op 13 oktober 2010 tijdens de Jaarbijeenkomst van Warmtenetwerk het eerste exemplaar aanbieden aan Eric Eijkelberg die toen plaatsvervangend directeur energie en duurzaamheid was bij het ministerie van Economische Zaken, Landbouw & Innovatie (EL&I).

Enkele weken later kregen voorzitter Boris van der Ham en de leden van de vaste commissie voor EL&I het boek in de Tweede Kamer uitgereikt.

De oplage van maar liefst 7.000 exemplaren was aan het eind van het jaar uitverkocht.

Aanbieding in de Tweede Kamer van het warmteboek aan de leden van de vaste commissie voor EL&I.

In 2011 Nederland en Vlaanderen Precies een jaar later kon De Jong op het jaarcongres een nieuwe versie overhandigen aan Jean-Luc Bonte, directeur van MIROM. Aan de titel waren slechts twee letters gewijzigd: Warmte in de Nederlanden. De inhoud was wel behoorlijk veranderd. Het boek bevatte nu ook informatie over de energiebalans van Vlaanderen en over Vlaamse warmtenetten.

Het boek viel ook in Vlaanderen in de smaak met als hoogtepunt de overhandiging op 27 januari 2012 aan minister Freya Van den Bossche in de zaal van het Vlaams Parlement te Brussel.

Duurzame Warmte en Koude in 2016 Nadat van de tweede druk ook 7.000 boeken waren verkocht werd het even rustig. Maar de ontwikkelingen Minister Freya Van den Bossche ontvangt in het Vlaams Parlement het boek Warmte in de Nederlanden.

in de warmtesector waren zo groot dat het bestuur in 2016 een totaal herziene versie vroeg. De gekozen titel Duurzame Warmte en Koude geeft aan dat juist warmteen koudenetten de transitie naar CO2-vrij kunnen

Minister Henk Kamp krijgt in Den Haag een exemplaar van Duurzame Warmte en Koude van Gijs de Man en Klaas de Jong.

verzorgen.

Birger Lauersen, vicevoorzitter van de Europese brancheorganisatie Euroheat & Power en manager internationale zaken bij de Deense warmtevereniging Dansk Fjernvarme, schreef het voorwoord.

Op 7 december 2016 mochten Gijs de Man en Klaas de Jong het nieuwe boek in Den Haag aanbieden aan minister Henk Kamp van Economische Zaken die toen volop bezig was met het uitwerken van zijn Warmtevisie.

Van de derde versie van het warmteboek zijn bijna 7.000 exemplaren verkocht waarmee we in totaal op 20.000 boeken komen. De deelnemers van Warmtenetwerk hebben een grote bijdrage geleverd aan dit succes door hun afname voor werknemers en relaties.

  16

_

WARMTENETWERK JUBILEUMMAGAZINE

NR 30. LENTE 2018

  17

Het ontstaan van Warmtenetwerk Vlaanderen De oprichtingsbijeenkomst van de stichting Warmtenetwerk in 2008 was een puur Nederlandse aangelegenheid. Maar al vrij spoedig meldde de West-Vlaamse afvalverwerker MIROM zich aan als deelnemer. In Vlaanderen waren warmtenetten toen nog vrijwel onbekend maar MIROM exploiteerde al jarenlang in Roeselare een warmtenet en wilde dat net ook uitbreiden. Verder waren er in Brugge en Gent warmtenetten. Toenmalig MIROMdirecteur Jean-Luc Bonte en zijn opvolger Koen van Overberghe zetten zich met Tom Prinzie van Van Marcke in om allerlei frustrerende regels te veranderen. Al gauw kregen ze steun van anderen.

Antwerpen was een van de eerste steden in Vlaanderen die zich oriënteerde op het onderwerp.

Hostekint en Bart Martens presenteerden een voorstel

Bestuurslid Rob Kemmeren en Klaas de Jong

met dertien punten om een doorbraak te realiseren bij

werden uitgenodigd om op 28 juni 2011 een

de ontwikkeling van warmtenetten. De bijeenkomst

presentatie te geven over de aanpak in Nederland.

werd afgesloten met een warm pleidooi van Freya Van

Het was een snikhete dag. Na afloop dronken we

den Bossche, de toenmalige minister voor economie,

enkele Bollekes op een zonnig terras en maakten

energie en wonen. Zij kondigde ook een tenderregeling

we serieuze plannen.

aan voor steun aan projecten met groene warmte of restwarmte.

Steun van minister en parlement

Onafhankelijk in 2016

In 2010 kwam er een werkgroep Vlaanderen tot stand

Warmtenetwerk

die in het begin intensief contact had met bestuurs-

vooruitgang op het gebied van regelgeving en bij de

leden uit Nederland. Heel belangrijk was de steun

ontwikkeling van nieuwe initiatieven. De verschillen

die de trekkers van de werkgroep Vlaanderen bij de

op het gebied van regelgeving en overheidsbeleid

Vlaamse politici wisten te verwerven. Dat resulteerde

maakten het gewenst om van een werkgroep onder de

op 27 januari 2012 in een bijeenkomst in het Vlaams

paraplu van de Nederlandse stichting Warmtenetwerk

parlement te Brussel. De parlementsleden Michèle

een onafhankelijke organisatie te worden.

Vlaanderen

boekte

een

enorme

Koen van Overberghe, voorzitter van Warmtenetwerk Vlaanderen en directeur van MIROM, geeft toelichting op de ontwikkelingen tijdens een jaarcongres.

18

WARMTENETWERK JUBILEUMMAGAZINE

Minister Freya Van den Bossche (midden) en de parlementsleden Bart Martens en Michèle Hostekint op de warmtenetbijeenkomst in het Vlaams Parlement in januari 2012.

Jean-Luc Bonte van MIROM te Roeselare nam op de jaarbijeenkomst van 2011 in Den Bosch het eerste exemplaar van Duurzame warmte in de Nederlanden in ontvangst.

Een opmerkelijk verschil met Nederland is dat in Vlaanderen de netwerkbedrijven aanleg en beheer

De Vlaamse netwerkbedrijven Eandis en Infrax

van warmtenetten als hun taak zagen. Als je netten

bundelden hun activiteiten in een nieuw

voor aardgas en elektriciteiten doet dan is het toch

warmtebedrijf: warmte@vlaanderen.

logisch om ook warmte te doen, was hun redenatie.

De Vlaamse netwerkbedrijven Eandis en Infrax gingen het gebied van warmtenetten in een nieuw warmte-

Samenwerking tussen Nederland en Vlaanderen blijft

zelfs een stap verder. Ze bundelen hun activiteiten op bedrijf met de naam warmte@vlaanderen. “Het

Warmtenetwerk

nieuwe warmtebedrijf is een schitterend voorbeeld

Vlaanderen volgen ieder hun eigen weg als het gaat om

Nederland

en

Warmtenetwerk

van een duurzaam energieproject voor de toekomst,”

werkzaamheden op het gebied van wet- en regelgeving

zei de Vlaamse Minister van Energie Bart Tommelein.

en contacten met landelijke en regionale overheden.

In Nederland is het voor netwerkbedrijven wettelijk

Voor algemene promotie, techniek en innovatie

nog lastig om zo’n stap te nemen.

en kennisoverdracht is bundeling van de krachten zinvol. De jaarlijkse studiereis is gezamenlijk en het Warmtenetwerk Magazine blijft ook in beide gebieden als middel voor promotie en kennisoverdracht.

_

Minister Annemie Turtelboom zet haar handtekening op de eerste buis voor het warmtenet in de woonwijk Nieuw Zuid in Antwerpen.

NR 30. LENTE 2018

19

Koelen met stoom voor recycling van kunststof Op twintig locaties in Nederland verwerkt Attero afval maar Wijster is het oude hart van de onderneming waar de kernactiviteiten samenkomen: afvalscheiding, recyclen, energieproductie uit afvalverbranding, vergisten, composteren, waterzuivering en storten. De centrale in Wijster levert al meerdere jaren stoom aan een nabijgelegen bedrijf.

Afgelopen voorjaar is er een nieuwe toepassing voor stoom bijgekomen dankzij de bouw van een unieke

Absorptiekoelmachine in de nieuwe

fabriek voor hergebruik van zacht kunststof.

Polymeren Recycling Plant van Attero. (foto Mark van Beijnum, IBK)

Hergebruik van plastic folie Voordat het in Wijster aangevoerde afval de ketels van

Hergebruik warmte voor productie re-granulaat

de energiecentrale ingaat worden alle herbruikbare

Van der Weide heeft zich niet alleen gericht op de duur-

stoffen zoveel mogelijk afgescheiden. “Hergebruik van

zaamheid van het hergebruik van kunststof. Hij heeft

harde plastics is niet zo moeilijk. Maar er zit heel veel

ook hergebruik van de energie uit de afvalverbranding

foliemateriaal van zachte plastics in het afval en dat is

bewust ingezet om de Polymeren Recycling Plant zo

een ander verhaal,” vertelt Gert van der Weide, project

duurzaam mogelijk te laten werken. Heel eenvoudig zegt

manager van de Polymeren Recycling Plant bij Attero. In

hij: “We hebben immers stoom beschikbaar.” Toch moet

april vorig jaar startte de bouw van deze fabriek die een

hem dat wat moeite gekost hebben want wat is er mak-

investering van meer dan 25 miljoen euro vergde. Attero

kelijker dan een elektrisch aangedreven koelmachine

sluit met deze fabriek een belangrijke schakel in het her-

te plaatsen? Die zijn er in alle soorten en maten en de

gebruik van kunststof verpakkingen. De Europese Unie

meeste installateurs hebben er voldoende ervaring mee.

heeft voor dit innovatieve project een LIFE-subsidie ver-

Maar de technici van de combinatie Spie-Eekels waren

leend. Het belang van dit innovatieve project is dan ook

best bereid om een absorptiekoelmachine in te passen

groot. Voor de productie van LPDE (lagedichtheidpoly-

in het project.

etheen) worden enorme hoeveelheden aardolie gebruikt en hergebruik kan dat sterk terugdringen.

In Wijster heeft IBK een traditionele kunststof koeltoren geleverd omdat Attero water uit haar zuivering kan gebruiken.

Attero sluit met deze fabriek een belangrijke schakel in het hergebruik van kunststof verpakkingen.

De foliematerialen worden schoongemaakt, versnipperd en geperst tot korreltjes (granulaat) die door de kunststofindustrie weer als grondstof voor het produceren van folie kunnen worden gebruikt. De fabriek heeft een capaciteit van 24.000 ton per jaar.

De fabriek is gebouwd door de combinatie van de bedrijven Spie en Eekels Technology. Spie verzorgt volcontinu ook het onderhoud van de hele fabriek.

20

WARMTENETWERK JUBILEUMMAGAZINE

De koude is in eerste instantie nodig voor de extrusie-

ling waardoor de retourtemperatuur naar het warmtenet

machines die het versnipperde en gereinigde plasticafval

gunstig is.”

persen zodat er korrels van kunnen worden gemaakt.

Het energetisch rendement van de modernste machines

Maar men realiseerde zich dat ook het Motor Control

is ook stevig verbeterd ten opzichte van de traditionele

Centre (MCC) koeling nodig had. Voor beide samen is een

machines. Veel ingenieurs hebben nog een getal van 0,6

koelvermogen van 810 kW nodig.

tot 0,7 kW koude per kW warmte in hun hoofd maar bij de absorptiekoelmachine in Wijster is het 0,85 kW koude

IBK is deelnemer van Warmtenetwerk geworden omdat het bedrijf grote kansen ziet voor de koelmachines van World Energy die specifiek voor toepassing in warmtenetten ontworpen zijn.

State of the art absorptiekoelmachine

per kW warmte! De machine werkt hier met water van 95 °C dat verwarmd is door stoom. Voor warmtenetten met een lagere aanvoertemperatuur heeft IBK met World Energy ook oplossingen beschikbaar.

Afvoer van warmte Evenals een compressorkoelmachine moet ook bij een absorptiekoelmachine

de

condensorwarmte

worden

De absorptiekoelmachine kent al een lange geschiedenis,

afgevoerd. Bij Het Groene Net in Sittard heeft IBK hier-

zelfs wat langer dan de koelmachine met compressor. In

voor speciale adiabatische koelers geleverd met een heel

Europa is de absorptiekoelmachine een buitenbeentje

laag waterverbruik. In Wijster heeft IBK een traditionele

maar in Azië is het een heel populaire techniek. De grote

kunststof koeltoren geleverd om de condensorwarmte

fabrikanten van absorptiekoelmachines zitten in Japan,

af te voeren. Waterverbruik is hier geen probleem want

China, India en Korea. Hier vinden ook de technologi-

Attero heeft voldoende water uit haar eigen zuivering

sche ontwikkelingen plaats. De absorptiekoelmachine

beschikbaar.

bij Attero is gebouwd door het Zuid-Koreaanse World

Een interessante optie voor locaties zonder goedkoop

Energy. IBK BV is de vertegenwoordiger voor de Benelux.

koelwater is de inpassing van de absorptiemachine als

Senior account manager Mark van Beijnum vertelt dat

warmtepomp in een systeem met seizoensopslag voor

IBK BV deelnemer van Warmtenetwerk is geworden

warmte en koude. Voor IBK is het thema warmtepomp

omdat het bedrijf grote kansen ziet voor de koelma-

een hot item. “We hebben warmtepompen die de heet-

chines van World Energy die specifiek voor toepassing in

watertemperatuur in warmtenetten kunnen opwaar-

warmtenetten ontworpen zijn. “De traditionele absorp-

deren tot 130 °C,” vertelt Mark van Beijnum, “en …

tiekoelmachines koelen het water in het warmtenet

zelfs warmtepompen die stoom kunnen produceren met

maar in beperkte mate uit. In Korea heeft men speciale

een warmtenet als bron.” Voor de ontwikkeling daarvan

uitvoeringen gemaakt die zorgen voor een grote uitkoe-

werkt IBK samen met ECN in Petten.

NR 30. LENTE 2018

_

21

Innovatieve afleverset voor warmtenetten op 50 graden Op de vakbeurs Duurzaam Verwarmd presenteerde de Nederlandse fabrikant Fortes Energy Systems een innoverende oplossing voor warmtenetten van de vierde generatie die werken met lage watertemperatuur. Dergelijke netten kunnen prima moderne woningen warm houden maar hoe zorg je voor legionellapreventie en voor het comfort dat de bewoners willen: douchen zo lang je wilt of snel een bad vullen?

Principeschema van de afleverset met TE-Booster.

Alles past in de meterkast!

Tot een aanvoertemperatuur bij de woning van 65°C is

genomen, bestaat uit een booster warmtepomp en een

het cv-water warm genoeg om legionella te voorkomen

groot voorraadvat voor warm water. Technisch fraai maar

en kun je net als met een hr-ketel douchen zo lang je wilt.

de bewoner moet er wel ruimte voor opofferen en de

Maar met de opkomst van warmtenetten op lage tempe-

warmtepomp moet voor reparaties bereikbaar zijn.

ratuur lukt dat niet zonder extra voorzieningen. Slimme

Bij Fortes zocht men naar een minder complexe techniek

technici houden zich al jaren bezig met een oplossing.

die net als de normale afleverset in de meterkast past.

Al in 2012 won Martijn Bos van Ecoon Exergy Solutions

De lat bij het concept van Fortes ligt iets minder hoog

op het jaarcongres van Warmtenetwerk de publieksprijs

want de aanvoertemperatuur van het warmtenet moet

bij de verkiezing van de Innovation Award. Zijn oplos-

minimaal 50°C terwijl de oplossing met een booster

sing, die inmiddels door Itho Daalderop in productie is

warmtepomp met 40°C werkt.

22

WARMTENETWERK JUBILEUMMAGAZINE

De nieuwe afleverset met TE-Booster is ontworpen voor montage in de meterkast: de eindgebruiker hoeft geen ruimte op te offeren aan een warmtepomp en/of boilervat.

10 liter per minuut met Aquaheat Arctic TE- Booster® Het door Fortes gepatenteerde systeem heeft de naam AquaHeat Arctic TE-Booster® gekregen. Evenals de standaard afleversets heeft de set voor warmtenetten op lage temperatuur een dubbelwandige warmtewisselaar voor het verwarmen van tapwater van 10 naar 48°C. Maar er is een TE-Booster® aan toegevoegd. Dit is een miniboiler van 15 liter die het tapwater kan opwarmen tot 75°C, en een 2e platenwarmtewisselaar voor terugkoeling.

Aanvullende regeltechniek verzorgt de communicatie tussen de basis AquaHeat afleverset en de TE-Booster®.

De temperatuur van 75°C in de TE-Booster® zorgt heel effectief voor het doden van eventuele aanwezige legionellabacterie.

Na het douchen of vullen van het bad wordt de mini- boiler direct weer opgewarmd.

De maximale hersteltijd (oplaadtijd) van de miniboiler is <15 min.

gebruikt daalt de temperatuur van het tapwater uiteindelijk naar 52°C. Er kan dan onbeperkt tot 10 liter per minuut worden verbruikt.

Na het douchen of vullen van het bad wordt de miniboiler direct weer opgewarmd. De maximale hersteltijd (oplaadtijd) van de miniboiler is < 15 min. Vanwege legionella preventie moet de miniboiler minimaal elk etmaal

Via de 2e platenwarmtewisselaar wordt dit hete tap-

even 70°C bereiken. Aangezien de temperatuur in de

water uit het boilervat terug gekoeld naar een veilige

TE-Booster® 75°C continu is, wordt hier ruimschoots aan

taptemperatuur van 58°C. De onttrokken warmte bij dit

voldaan.

proces wordt direct weer teruggevoerd naar de mini-

Het systeem is beveiligd. Als de bewoner de spanning

boiler. Hierdoor wordt effectief een waterinhoud van 15

(230 Volt) van de TE-Booster® onderbreekt, dan stopt de

liter van 75°C omgezet naar een water inhoud van ca.

levering van het warm water.

50 liter van 58-56°C. Als er continu warm water wordt

NR 30. LENTE 2018

_ www.fortes-import.nl

23

Algoritmen bepalen het optimale warmtenet voor de Nijmeegse wijk Zwanenveld Het Vlaamse bedrijf Comsof heeft het programma HeatPlanIT ontwikkeld waarmee warmtenetten automatisch gepland en gedimensioneerd kunnen worden.

De software is hard nodig voor de huidige energietransitie en helpt gemeenten zoals Nijmegen om de haalbaarheid van de programmatische wijkgerichte aanleg van warmtenetten te onderzoeken.

Wat is HeatPlanIT? Kurt Marlein van Comsof vertelt dat met HeatPlanIT op een snelle en relatief eenvoudige manier het meest

Kurt Marlein van Comsof.

kosteneffectieve ontwerp van een warmtenet kan worden berekend. Het programma dat in samenwerking met de Universiteit van Gent is ontwikkeld gebruikt hiervoor intelligente algoritmen. Het resultaat van de berekeningen wordt op een overzichtelijke wijze op kaarten in het geografisch informatie systeem QGIS gepresenteerd. Een gedetailleerd overzicht van de leidinglengtes en -diameters met de daarbij horende kosten voor aanleg wordt in Excel voorgesteld.

De software versnelt het planningsproces, laat toe om vlot meerdere scenario’s te vergelijken om op die manier betere business cases op te stellen.

“Met dit programma kunnen we voor warmtenetten op een eenvoudige en snelle manier de kosten van de aanleg van een warmtenet van verschillende scenario’s doorrekenen.”

Paul Erades werkt bij de European Green Capital 2018.

HeatPlanIT voor de energietransitie van de gemeente Nijmegen “De komende jaren staan we in onze stad voor een

Nijmegen is in 2018 European Green Capital, de duur-

grote energietransitie opgave,” vertelt Paul Erades van

zaamste stad van Europa. In onze stad promoten wij

de gemeente Nijmegen. “We hebben inzicht nodig in de

innovaties op het gebied van duurzaamheid en onder-

haalbaarheid van de verschillende warmteopties in een

steunen we projecten die ons in de energietransitie

wijk. Met dit programma kunnen we voor warmtenetten

op weg helpen. Het contact met Comsof past hierin.

op een eenvoudige en snelle manier de kosten van de

Met hun ICT-innovatie hebben zij een tool ontwikkeld

aanleg van een warmtenet van verschillende scenario’s

die ons, maar natuurlijk ook andere gemeentes, kan

doorrekenen. Het programma is uitermate geschikt als

faciliteren bij de planning en uitvoering van de wijkge-

beleidsondersteunende tool voor haalbaarheidsstudies

richte aanpak van de warmtetransitie.”

van warmtenetten.

24

WARMTENETWERK JUBILEUMMAGAZINE

Op het beeldscherm geeft HetaPlanIT de resultaten op wijkniveau (rechts) en op straatniveau (links) weer.

Hoe werkt het programma?

ontwerp bekijken. Kurt vertelt verder dat de soort ver-

Allereerst moeten natuurlijk de ligging van de panden,

harding van een straat is in te voeren. Door aan iedere

het aansluitvermogen

en het stratenpatroon worden

soort verharding een kostenweegfactor toe te kennen

Vervolgens kunnen tal van parameters

gebruikt de software dit bij de kosten optimalisatie van

ingevoerd.

worden aangepast om het ontwerp aan de lokale

het ontwerp.

situatie af te stemmen. Na “druk op start” wordt de meest kostenefficiënte ligging en dimensionering van de

Een andere toepassing van het programma is het selec-

warmteleidingen bepaald door intelligente algoritmen. De

teren van de optimale groep van panden op basis van

ligging van de leidingen en de warmteoverdrachtstations

het beschikbare vermogen van een nabijgelegen warm-

(WOS) worden op kaart gepresenteerd. Bij ieder deel

tebron. Hierbij is het mogelijk om een aantal panden aan

van de leiding zijn de technische gegevens te raadplegen

te duiden die zeker aangesloten moeten worden zoals

zoals de leidingdiameter (DN-maat), de lengte maar

het ziekenhuis, het zwembad, de school, grote flats, enz.

ook het warmtevermogen en de drukverliezen op het

waarvoor dan de optimale route bepaald wordt. Met het

betreffende leiding segment. Op kaart wordt ook

resterende vermogen worden dan de panden opgenomen

aangegeven welke leidingen en panden op een bepaald

langs deze routes die het meest rendabel zijn: de grote

WOS zijn aangesloten.

verbruikers eerst met een minimum aan extra meters

Wie gebruikt het programma?

leiding. De selectie gebeurt op basis van de zogenaamde linear heat density.

Netwerkbeheerders, ingenieursbureaus en adviesbureaus

Om een goede inschatting te krijgen van de warmte-

kunnen deze tool goed gebruiken bij hun ontwerp en

verliezen op jaarbasis kan men werken met seizoens-

advies taken. Het programma genereert een ontwerp

profielen. Comsof werkt momenteel ook aan een extra

van het warmtenet op een hoog niveau en helpt bij de

module voor investeringsanalyse. Met deze module kan

kostenoptimalisatie van de leidingen in het netwerk. De

men evalueren wat de rendabiliteit is van een project

kosten en prestaties van diverse scenario’s kunnen met

over een periode van 40 jaar bijvoorbeeld. Hierbij wordt

elkaar worden vergeleken en geëvalueerd om tot betere

rekening gehouden met alle inkomsten en uitgaven

beslissingen te komen.

en wordt de netto contante waarde van het project

Wat kan het programma nog meer?

berekend.

De inzet van de software is veelzijdig en de mogelijk-

De wijk Zwanenveld in Nijmegen

heden worden verder uitgebreid. Het programma kent

Om de werking en uitkomsten van het programma

tal van invoervelden om de uitgangspunten van het ont-

te illustreren hebben we berekeningen voor de wijk

werp te wijzigen. Zo kun je bijvoorbeeld de aanvoer- en

Zwanenveld uitgevoerd. Het is een jaren zeventig wijk

retourtemperatuur van het hoofdtransportnet en het dis-

met hoog- en laagbouw en een groot winkelcentrum. In

tributienet variëren en direct de invloed daarvan op het

deze wijk zijn meerdere woningcorporaties actief.

NR 30. LENTE 2018

25

Tabel: opgave per scenario van de simulatieresultaten en de kostenindexparameters.

De wijk is opgedeeld in een aantal clusters: A t/m F. Door de panden in deze clusters in de software “aan en uit te zetten” zijn er 8 scenario’s gedefinieerd.

De kracht van het programma is dat binnen een aantal uren de berekening klaar is en dat de bandbreedte van de kosten tussen de verschillende scenario’s inzichtelijk wordt.

Met de visuele presentatie van de kaarten in QGIS zie je meteen de ruimtelijke impact van de leidingen en WOS.

Bespreking resultaten De software berekent de aanlegkosten op basis van een aantal kengetallen. Om in dit voorbeeld te zien hoe de scenario’s zich ten opzichte van elkaar verhouden zijn de kosten per aangesloten woning genormaliseerd op 100 voor scenario 1. In de tabel zie je hoe de andere scenario’s zich verhouden tegenover dit scenario. Daaruit blijkt dat grote kosten verschillen tussen de 8 scenario’s

meter leiding van scenario 6 zijn de kosten per woning

bestaan.

het hoogst. In pand-cluster D zijn namelijk relatief min-

De resultaten van het programma zijn dat scenario 1 de

der woningen aanwezig in vergelijking met de andere

hoogste aanlegkosten heeft maar ook de laagste kosten

hoogbouw clusters waardoor de kosten per woning hoger

per meter leiding gezien de totale lengte van het net-

komen te liggen. Bij de scenario’s met alleen hoogbouw

werk van bijna 30 km. Scenario 3 is interessant vanwege

liggen de kosten per woning lager dan de scenario’s

de kostenindex van 80 per woning en 106 per meter net-

inclusief laagbouw. Eén van de redenen is dat bij deze

werk. In dit scenario 3 zien we ook dat we met 44% van

berekening is uitgegaan van één warmteaansluiting in

de kosten van het volledige gebied een dekkingsgraad

het pand. Zodra leidingen door het pand heen tot aan

behalen van 55%. Een ander interessant scenario is 8

“de deur” van alle flatwoningen moeten worden gelegd,

waarbij we de situatie nemen van scenario 3 met daar-

stijgen de aanlegkosten per woning.

bij het winkelcentrum. Hiermee bereiken we een dekkingsgraad van 70% met een investering die slechts 49%

Dit zijn slechts enkele conclusies die af te leiden zijn uit

bedraagt van het volledige gebied.

de resultaten van de simulaties. De software levert nog heel wat extra informatie waarop men zich kan base-

Als we de scenario’s 4 t/m 7 vergelijken, waarbij alleen

ren om de resultaten verder te verfijnen en te optima-

de hoogbouw wordt aangesloten, dan zijn de kosten per

liseren. Voor meer informatie over deze studie of over

woning redelijk met elkaar vergelijkbaar: tussen de 46%

de software kunt u contact opnemen met Paul Erades

en 51% van scenario 4, 5 en 7, met uitzondering van

(p.erades@nijmegen.nl) of Kurt Marlein (kurt.marlein@

scenario 6 met 72%. Ondanks de lagere kostenindex per

comsof.com).

26

_

WARMTENETWERK JUBILEUMMAGAZINE

Congres in Eeklo: Bouwen aan warmtenetten

Stad Eeklo was op 24 april 2018 de gastheer voor het

Een handtekening zetten op de eerste

vierde Vlaamse congres ‘Bouwen aan warmtenetten’

buis van het warmtenet van Eeklo.

van Warmtenetwerk Vlaanderen (ODE). Samen met de Provincie Oost-Vlaanderen bracht men de verschillende overheden, middenveldorganisaties en spelers uit de warmtesector samen. Met de focus op

Workshops “à la carte”

samenwerking en verduurzaming werd er gepresen-

Voor de ruim 240 deelnemers was het ’s morgens even

teerd, gediscussieerd en informatie uitgewisseld

aanschuiven aan de inkombalie van het cultureel cen-

over de uitrol van duurzame warmtenetten in

trum De Herbakker in Eeklo, maar daarna vond iedereen

Vlaanderen.

een zitje in de diverse theaterzalen. In de namiddag

Strategische partners

kon elke congresganger zijn persoonlijk keuzemenu samenstellen van workshops in kleine groepen. Daarin

Warmtenetwerk Vlaanderen organiseerde het congres dit

kon iedereen zijn zeg doen over o.a. het opstellen

jaar in samenwerking met het Vlaams strategisch project

van lokale warmteplannen, de rol van coöperatieven,

Oost-Vlaanderen Energielandschap, het Europees project

de hervorming van het Vlaamse steunprogramma voor

COBEN (Interreg), de Antwerpse afvalintercommunale

groene warmte, de aansluiting van bestaande bouw of

ISVAG, de stad Eeklo en de partners van het warmtenet

het concept “energiemakelaar” voor warmte-uitwisse-

in Eeklo, namelijk Veolia, energiecoöperatie Ecopower

ling vanuit bedrijven.

en de afvalintercommunale IVM.

De Stad Antwerpen presenteerde haar visie en

Het is geen toeval dat de stad Eeklo gastheer was:

instrumenten voor de uitrol van grote stedelijke

de stad wil een van de grootste warmtenetten van

warmtenetten. En voor studiebureaus en projectont-

Vlaanderen uitrollen. Ook de actieve rol van de provincie

wikkelaars was er een opleiding voor het inrekenen

Oost-Vlaanderen was geen toeval: het provinciebestuur

van warmtenetten in de energieprestatieregelling.

wil haar beleidservaring inzake hernieuwbare energie

Zowel in de presentaties van de voormiddag als in de

nu ook inzetten om de omslag naar duurzame warmte

workshops bracht het congres enkele “premières” op de

sneller te maken.

planken.

Martine Verhoeve: “Oost-Vlaanderen wil als eerste Vlaamse provincie richting geven aan de warmtetransitie.

Discussie in de workshops.

NR 30. LENTE 2018

27

Forumdiscussie over warmtebronnen toont voorkeur voor restwarmte uit de industrie, zonnewarmte en geothermie.

Zonnespiegels voor industriële warmte en warmtenetten

Net als voor windenergie neemt Provincie Oost-Vlaanderen nu ook voor duurzame warmte een pioniersrol op in het

De Vlaamse regering heeft aan het bedrijf Azteq inves-

beleid, dat energie- en klimaatdoelstellingen ruimtelijk

teringssteun toegekend voor drie projecten met para-

én maatschappelijk bekijkt, om ruimte te creëren voor

bolische zonnespiegels, een groene warmtetechnologie

hernieuwbare energie. Letterlijk ruimte, voor de aanleg

die nooit eerder in Vlaanderen is toegepast. Door het

van windturbines en warmtenetten in Oost-Vlaanderen,

zonlicht via parabolische spiegels te concentreren op

maar ook figuurlijk, in de hoofden van burgers en lokale

leiding met thermische olie, komt hoogwaardige warmte

besturen.

vrij op hoge temperaturen, die nuttig is voor industriële processen. Azteq zal drie proefinstallaties opstellen: •

twee

industriële

projecten

namelijk

in

Oostende bij chemiebedrijf Proviron en in Antwerpen bij het havenbedrijf ADPO; •

Peter Hertog: “Provincie Oost-Vlaanderen zal resoluut kiezen voor warmtenetten in de dichtbebouwde steden en kernen.”

een derde installatie op het wetenschapspark

Thor in Genk, voor toepassing in een proeflabo voor

Gedeputeerde

elektriciteitsproductie via een ORC-installatie (met

Ruimtelijke Planning: “Oost-Vlaanderen wil als eerste

een Organic Rankine Cycle) en voor de warmteleve-

Vlaamse provincie richting geven aan de warmte-

ring aan het warmtenet van het energie-onderzoeks-

transitie. Daarom wil de Provincie een kader bieden,

centrum Energyville op dezelfde locatie.

door aan te geven waar we best inzetten op welke

Ruimtelijke Beleidslijn Warmte voor Oost-Vlaanderen

Martine

Verhoeve,

bevoegd

voor

vorm van duurzame warmte. De Ruimtelijke Beleidslijn Warmte is hiervoor een eerste aanzet, die we in interactie met experts, stakeholders en andere overheden

De Provincie Oost-Vlaanderen wil in 2050 Klimaatgezond

verder zullen verfijnen.”

zijn. Dat betekent dat Oost-Vlamingen de energie dan

Na de presentatie van de beleidslijn voor een volle

niet meer uit fossiele brandstoffen mogen halen. In

theaterzaal volgde een dialoog met experts op het

Vlaanderen gaat ongeveer 60% van de totale energie-

podium. Het publiek kon via een interactieve app op

verbruik naar warmte: proceswarmte voor de industrie,

de telefoon vragen op het grote scherm doorsturen en

verwarming & koeling van gebouwen en warm water.

scores toekennen aan stellingen.

Op het congres zei gedeputeerde Peter Hertog, bevoegd voor Energie: "Met de Ruimtelijke Beleidslijn Warmte van 28 maart 2018 leggen we als eerste Vlaamse Provincie de principes vast, waar en welke duurzame vorm van warmteproductie en infrastructuur best wordt ingezet.

Provincie Oost-Vlaanderen zal resoluut kiezen voor warmtenetten in de dichtbebouwde steden en kernen."

Provincie Oost-Vlaanderen ontwikkelde met Warmtenetwerk en Coben voor lokale besturen de leidraad warmtenetten.

28

WARMTENETWERK JUBILEUMMAGAZINE

De volle zaal laat zien hoe groot de belangstelling voor warmtenetten is in Vlaanderen.

Nieuwe leidraad warmtenetten voor gemeenten

landschap, zullen de inwoners van Eeklo kunnen participeren aan het warmtenet. Momenteel zit het project nog

Beleidskaders en ruimtelijke principes geven slechts het

in de fase van detailstudie.

startsein, daarna moeten ze omgezet worden in concrete

Ook Vlaams minister van Energie Bart Tommelein zette

projecten en daarin spelen steden en gemeenten net

zijn handtekening op de eerste buis van het warmtenet

een cruciale rol. Een van de workshops in de namiddag

in Eeklo. “Warmtenetten maken een essentieel deel uit

ging aan de slag met de nieuwe Leidraad warmtenetten

van ons Vlaams Warmteplan. Vlaanderen heeft ze brood-

voor lokale besturen: een handig stappenplan om lokale

nodig om restwarmte en groene warmte te vervoeren

besturen te ondersteunen bij hun regierol in de ontwik-

naar woonwijken of bedrijven. Het doet me plezier dat

keling van warmtenetten.

meer en meer gemeenten en steden, zoals Eeklo, een

Deze leidraad is het resultaat van een nauwe samenwer-

warmtetoets uitvoeren en actief inzetten op warmte-

king tussen Warmtenetwerk Vlaanderen, het Interreg-

energie. Dat de inwoners hier ook nog eens mee kunnen

project COBEN en de Provincie Oost-Vlaanderen. Alle

participeren in het warmtenet, zorgt ervoor dat dit echt

congresgangers kregen de brochure ook mee naar huis.

een voorbeeldproject is waarvan ik hoop dat het overal

Warmtenet mét burgerparticipatie in Eeklo Afsluiten deed het congres met een politiek debat met lokale en Vlaamse politici.

Daarna volgde de symbolische ondertekening van de

in Vlaanderen navolging krijgt.”

Minister Tommelein: “Warmtenetten maken een essentieel deel uit van ons Vlaams Warmteplan.

eerste buis van het Eeklose warmtenet, dat één van de

Vlaanderen heeft ze broodnodig om restwarmte

grootste warmtenetten van Vlaanderen kan worden.

en groene warmte te vervoeren.

De stad verrichtte afgelopen jaren pionierswerk om de aanleg van een warmtenet op openbaar domein onder bepaalde voorwaarden juridisch mogelijk te maken. De

Aansluitend op het warmtecongres organiseerde de Stad

concessieovereenkomst werd onlangs toegewezen aan

Eeklo een infomarkt waar geïnteresseerde inwoners van

het consortium van het energiedienstenbedrijf Veolia en

Eeklo alles te weten konden komen over de mogelijk-

de burgercoöperatie Ecopower. Net zoals in het wind-

heden van het warmtenet en hoe dit project helpt om de lokale klimaatdoelstellingen (CO2-reductie) te behalen.

In de zaal had men een tiental informatiestands ingericht met didactisch materiaal om de onderdelen van een warmtenet zichtbaar en tastbaar.

_

Van links naar rechts: Burgemeester Koen Loete van Stad Eeklo, gedeputeerde Martine Verhoeve, minister Bart Tommelein en schepen Christophe de Waele bij de eerste buis voor het warmtenet van Eeklo.

NR 30. LENTE 2018

29

Bereid je stad voor op warmtetransitie met Planheat De Technische Universiteit Delft werkt samen met

De E-learning-cursus bestaat uit 4 modules. Elke module

tien andere internationale partijen waaronder

beslaat een webinar van 1,5 uur waarin de verschillende

het Vlaamse instituut VITO aan de ontwikkeling

onderdelen van de PLANHEAT-tool worden uitgelegd.

en validatie van een makkelijk te gebruiken,

De volgende onderdelen worden behandeld:

gratis, open source toolkit om lokale overheden,

Module 1: Invoergegevens die nodig zijn voor het in

energie coöperaties en dergelijke te ondersteunen

kaart brengen en plannen van nieuwe verwarmings-

bij de selectie, simulatie en vergelijking van

en koelscenario's

alternatieven voor gasloze, duurzame en

Module 2: Hoe vraag en aanbod in kaart te brengen

economisch aantrekkelijke scenario’s voor het

met behulp van de PLANHEAT mapping module?

verwarmen en koelen van gebouwen. Planheat is

Module 3: Hoe genereren en simuleren van duurzame

een driejarig project dat is medegefinancierd in

scenario's voor verwarming en koeling met behulp

het kader het EU-kaderprogramma voor onderzoek

van de PLANHEAT plannings- en simulatiemodules?

en innovatie Horizon 2020.

Module 4: Hoe de PLANHEAT-tool te gebruiken voor

Mondelinge lessen en e-learning Tijdens het project zullen de projectpartners geïnte-

het in kaart brengen, plannen en vergelijken van duurzame energiesystemen voor verwarming en koeling?

resseerden opleiden en begeleiden om het potentieel

Eerste module vanuit Delft

van de PLANHEAT-tool volledig te benutten door lokaal

De eerste training module 1 voor Noord-Europese landen,

beschikbare energiebronnen in kaart te brengen en de

verzorgd door de Technische Universiteit Delft, is op 19

verwarmings- en koelstrategie te vinden die het meest

juni 2018 tussen 10:30 en 12:00 uur. Deze module behan-

geschikt is voor hun situatie. Dit wordt gedaan in de

delt de invoergegevens die nodig zijn voor de planning

vorm van webinars waarvoor medewerkers van lokale

van nieuwe verwarmings- en koelscenario's. Het laat je

overheden (provincie of gemeente), energiebedrijven

het type gegevens zien dat nodig is voor de PLANHEAT-

of technische adviesbureaus voor stadsplanning zich

tool. Verder worden effectieve strategieën en proto-

kunnen inschrijven via de website van Planheat:

collen voor gegevensverzameling behandeld en een lijst

planheat.eu/register.

met de belangrijkste databases die momenteel in een aantal landen beschikbaar zijn. Het handboek voor de

Als je deelneemt aan de gratis webinars en de face-to-

training module 1 kunt u na inschrijving voor het webinar,

face trainingssessie kun je leren hoe je de lokale ener-

downloaden van het E-learning platform op de website

gievraag en potenties in kaart brengt en hoe je de ener-

www.planheat.eu. U kunt tijdens het webinar ook vragen

gievoorziening kunt plannen en simuleren:

stellen of zaken inbrengen. Dr. ir. Leo Gommans en

•

breng potentiële warmte- en koudebronnen

ir. Michiel Fremouw van de faculteit Bouwkunde zijn

in kaart

dan voor u beschikbaar.

•

Simuleer mogelijke toekomstscenario's

•

Begrijp en vergelijk deze nieuwe scenario's

•

Ontdek kansen voor energetische, economische

Antwerpen als voorbeeldstad voor West-Europa

en duurzaamheidsvoordelen!

Drie steden nemen als voorbeeldstad deel aan Planheat. Antwerpen is voorbeeld voort de West-Europese steden, het Italiaans Lecce voor de Zuid-Europese en Velika Gorica in Kroatië voor de Oost-Europese.

Uiteindelijk zullen in totaal vijftig steden deelnemen. Deelname is gratis en kan via de website worden aangevraagd.

_

Het beeldscherm van PlanHeat.

30

WARMTENETWERK JUBILEUMMAGAZINE

Na tien jaar nieuwe huisstijl

Het logo van Warmtenetwerk met de

Nederland gaat naar Warmtenetwerk 2.0

lachende huisjes werd gepresenteerd op de

De uitdagingen voor de stichting Warmtenetwerk zijn in

oprichtingsbijeenkomst tien jaar geleden in Den

de laatste jaren sterk veranderd. Het bestuur heeft een

Haag. Met een heel nieuw letterlogo wil het

nieuwe strategie vormgegeven om zo effectief mogelijk

Nederlandse bestuur visualiseren dat er een nieuwe

de warmtetransitie en onze deelnemers te ondersteunen.

strategie wordt ingevoerd: Warmtenetwerk 2.0.

De heel beknopte definitie van Warmtenetwerk 2.0 is:

Marketing- en communicatiemanager Fabienne Heide-

Op hoofdlijnen is WN 2.0 een actief platform waar deel-

mann liet een nieuw logo ontwerpen. De kleuren in de

nemers hun kennis met elkaar delen en informatief met

letters van het logo symboliseren het stromen van warm

elkaar netwerken. Het platform verbindt deelnemers en

en koud water oftewel warmte- en koudenetten.

hun kennis door activiteiten te faciliteren. De uitkom-

In Vlaanderen besloot men ook tot vernieuwing.

sten en resultaten publiceert WN op het platform en

Het Vlaamse bestuur heeft het oude logo laten omvormen

deelt deze met externe partijen en de media. Zo draagt

tot een nieuwe waarin warmtenetten figuratief zichtbaar

het Warmtenetwerk bij aan het stimuleren van innova-

blijven.

ties en samenwerkingen in de sector. En minstens net zo

De nieuwe logo’s worden zo snel mogelijk verwerkt

belangrijk, aan het positief positioneren van duurzame

in de huisstijl van briefpapier, website en dergelijke.

warmte in het maatschappelijk debat over de energie-

De vernieuwing van de uitgebreide website zal tijd vergen

transitie.

zodat u voorlopig daar nog het oude logo blijft zien.

De slogan bij het nieuwe logo is een korte samenvatting van de nieuwe strategie: “voor de energietransitie.”

NR 30. LENTE 2018

_

31

Voor geothermie is sterke groei warmtenetten vereist Masterplan aardwarmte: 40% totale warmtevraag via warmtenetten Op 29 mei ontving Ed Nijpels als voorzitter van het Klimaatberaad het rapport Masterplan Aardwarmte in Nederland. Vanuit de glastuinbouw moet geothermie ook in gebouwde omgeving en industrie worden ontwikkeld.

De ambities zijn hoog: 50 Petajoule in 2030 en meer dan 200 in 2050! Platform Geothermie, DAGO, Warmtenetwerk en Energie Beheer Nederland (EBN), de opstellers van het rapport met steun van McKinsey en de ministeries van Economische Zaken & Klimaat en Binnenlandse Zaken & Koninkrijksrelaties, zien een sterke groei van warmtenetten als essentieel voor de benutting van aardwarmte.

Ed Nijpels, voorzitter van het Klimaatberaad, bestudeert het rapport over geothermie.

Een van de kernboodschappen van het masterplan is: “We verwachten dat 40% van de totale warmtevraag via warmtenetten geleverd zal worden, waar binnen aardwarmte een significante rol zal spelen als basislast.”

Bij de oprichting van Warmtenetwerk in 2008 was net de eerste aardwarmtebron in de Benelux in bedrijf gekomen bij vleestomatenteler A&G van den Bosch te Bleiswijk. Op de studiereis naar München en later in Kopenhagen en Parijs maakten we kennis

Ook is er een beslissing nodig vanuit het Klimaat- en Energieakkoord hoe op wijkniveau de optimale warmtevoorziening wordt gekozen.

met de praktijk van warmtenetten op geothermie.

Nederland telt nu al zeventien werkende bronnen.

Alle projecten zijn initiatieven van tuinders en

Voor EBN is geothermie een nieuwe activiteit naast de

de meeste zijn coöperatieve projecten waarin de

opsporing, winning en opslag van aardgas en olie namens

deelnemers aan elkaar zijn gekoppeld door een

de staat. Van de Rijksoverheid wordt ook inzet gevraagd

warmtenet.

in het masterplan: verder investeren in het in kaart

Primeurs voor Vlaanderen met geothermie-wkk en industrie

brengen van de ondergrond en afronden van de nieuwe Mijnbouwwet inclusief een nieuw vergunningsmodel, consistent beleid en uitvoering daarvan, onafhankelijk

De eerste geothermiebron in Vlaanderen is gerealiseerd

toezicht en verfijning van de SDE-subsidie. Ook is er een

door researchcentrum Vito in Mol. Veel later dan in

beslissing nodig vanuit het Klimaat- en Energieakkoord

Nederland maar de Vlamingen hebben hier wel primeurs

hoe op wijkniveau de optimale warmtevoorziening wordt

voor de Benelux. In de geothermiecentrale in Mol wordt

gekozen. _

dankzij de hoge temperatuur van 130 °C (diepte 3,6 km) elektriciteit geproduceerd uit de aardwarmte. De reste-

Het volledige rapport is beschikbaar op onze site

rende warmte wordt geleverd aan de gebouwen op de

www.warmtenetwerk.nl

campus van Vito en aan het nieuwe warmtenet van het Kempens Warmtebedrijf. Netwerkbedrijf Eandis startte dit jaar met de aanleg van dit net in de plaatsen Mol en Dessel.

Goodplanet liet al 5.000 schoolkinderen in Mol kennis

Janssen Pharmaceutica (J&J) investeert voor haar

maken met de warmte van de

productielocatie in Beerse ruim 40 miljoen euro in diepe

toekomst; vanaf augustus is

geothermie. Het is het eerste industriële bedrijf in de

ook de geothermiecentrale te

Benelux dat daadwerkelijk investeert in deze duurzame

bezichtigen.

vorm van warmte.

www.goodplanet.be/geothermie

32

WARMTENETWERK JUBILEUMMAGAZINE

Studiereis naar Denemarken 4-5 oktober Denemarken en Zweden zijn de wereldleiders op het gebied van duurzame energie en warmtenetten.

Dankzij de hoge organisatiegraad van de Deense warmtesector is hier heel veel informatie beschikbaar. Op onze studiereis van 2018 bezoeken we de metropool Kopenhagen om te profiteren van de kennis die hier aanwezig is.

Het programma van de studiereis is samengesteld op basis van de resultaten van de enquête die we begin dit jaar hebben uitgevoerd. In grote lijnen is het programma als volgt:

Woensdag 3 oktober 18.30-19.50 vlucht Schiphol naar Kopenhagen

Donderdag 4 oktober •

Introductie

•

Businessmodellen, tarieven, organisatie,

overheidsbeleid, optimalisatie bedrijfsvoering

en benchmarks

•

Bezoek aan warmtetransportbedrijf VEKS

•

Bezoek aan warmtebedrijf van Gentofte dat

bestaande woningen aansluit met future proof

conncections •

Digitalisering warmtelevering door Kamstrup

•

Wandeling door nieuwe wijk van Kopenhagen

waarin gebiedsontwikkeling en duurzaamheid

hand in hand gaan

Vrijdag 5 oktober •

Rol van de overheden

•

Interactieve workshops naar keuze:

o Contracten, tarieven en transparantie

Deelname

naar afnemers

De inschrijving start begin juli. Via onze digitale

o Warmtenetten op lage temperatuur

nieuwsbrief krijgt u een bericht. Als u onze nieuwsbrief

•

Integratie van verschillende warmtebronnen

nog niet ontvangt stuur dan een mail naar

als zonthermie, warmtepomp, industriële

info@warmtenetwerk.nl.

restwarmte, power-to-heat en opslag

van warmte

•

Afsluitende borrel waarin we de contacten

De richtprijs voor deelname inclusief vliegtickets,

met de Denen en de deelnemers onderling

hotel, lunches, diners en excursies bedraagt €990,-

kunnen verstevigen

voor medewerkers van organisaties die deelnemen aan Warmtenetwerk. Voor niet-deelnemers geldt een toeslag

16.35-18.00 vlucht Kopenhagen naar Schiphol

van € 100,-.

_

NR 30. LENTE 2018

33

Deelnemersoverzicht Nederland en Vlaanderen Stand per 1 juni 2018

Exploitanten en financiers van warmte/ koudenetten en warmteproducenten Afval Energie Bedrijf Amsterdam Alliander DGO A&S Energie Attero AVR Afvalverwerking Cogas Duurzaam Duurzame Energie Roosendaal Duurzame Energie Veenendaal-Oost EDF Luminus E.ON Benelux Eneco Warmte & Koude Engie Energy Solutions Ennatuurlijk Enpuls Gasunie New Energy HVCenergie IMOG Indaver IVAGO IVBO – Warmtenet Brugge IVM Milieubeheer MIROM MPD Groene Energie NUON Warmte Suez ReEnergy Stadsverwarming Purmerend Stora Enso Thermo Bello Twence Afval en Energie Uniper Benelux Veolia Aannemers en installateurs Baas BAM Infra Energie & Water Canalco Cofely Services GDF-Suez Denys H&D Kabel- en Leidingtechniek A. Hak Van den Heuvel Heijmans Infra Techniek Klima+ Jos van der Lubbe MVOI Nijkamp Aanneming Roseboom Ede Siers Leiding- Montageprojecten SOP VB Projects Verbraeken Infra Visser & Smit Hanab Fabrikanten en leveranciers van componenten ABB Albrand APV Benelux Arcon-Sunmark Böhmer Benelux Bosch Thermotechnology BTG Biomass-to-Liquis Caleffi Hydronic Solutions Carnoy Carrier Airconditioning Danfoss Dermac Diehl Metering Ecompany Eurowater Fortes-Import DE Systems FW-Fernwärme-Technik

Greenchoice Grundfos Hermans Techniek HSF IBK Airconditioning & Koudetechniek Imbema Isoplus Benelux Itron IVOO Jaga Konvektko Kamstrup Kapp Nederland Klinger-Sogefiltres Landis+Gyr LOGSTOR Nederland NIBE Energietechniek Pipelife Nederland Profilplast Pipesystems Rebaro Redenko Rombouts Kunststof Techniek Samson Regeltechniek SAX Sanitair Scheer en Foppen Installatietechniek Siemens Solabcool Spirotech TCB Terrendis Thermaflex Timmerman EHS Van Marcke Projects Watts Microflex Weijers Waalwijk Zonneboilerpro Dienstverlening AAB Antea ARN Remondis Consulting Balance Ervaring op Projectbasis Bee NV Bird & Bird BlueTerra Boydens CarbonMatters Casquo Clean Energy Innovative Projects Comsof Deerns De Kleijn Energy Consulting Dermac Dirkzwager advocaten en notarissen DNV GL Energy Driven By Values DWA 3E Eco Ketelservice Verhuur EES Holland Ekwadraat Advies Eversheds Grant@vice Greenvis Energy Solutions Heatworld Rentals IF Technology Ingenium Ingenieursbureau XYZ Innoforte Kelvin Solutions KIWA KWA Bedrijfsadviseurs LBITA Liandon LievenseCSO Infra Over Morgen RebelGroup Roos + Bijl Rotterdam Engineering Roukema Royal HaskoningDHV Sentiunt Sweco Sparkling Projects T&A Survey Talent voor Transitie

Tauw Tebodin Teus van Eck Klimaat & Energie Twynstra Gudde VK Engineering Witteveen+Bos Universiteiten en kennisinstituten Deltares Energieprojecten.com Haagse Hogeschool Hanzehogeschool KWR Water Cycle Research ROC Rijn IJssel Saxion Thomas More KCE TU Delft Thermal Energy in Indstry Universiteit van Gent T Universiteit Twente VITO Woningcorporaties WonenBreburg Ymere (Semi-)Overheden Brabant Water Dunea Eandis Energiehuis Oostende Gemeente Alkmaar Gemeente Almere Gemeente Amsterdam Gemeente Arnhem Gemeente Breda Gemeente Delft Gemeente Den Haag Gemeente Dordrecht Gemeente Ede Gemeente Eindhoven Gemeente Groningen Gemeente Haarlem Gemeente Heerlen Gemeente Helmond Gemeente Leeuwarden Gemeente Lingewaard Gemeente Maastricht Gemeente Nijmegen Gemeente Purmerend Gemeente Rotterdam Gemeente Utrecht Gemeente Zaanstad Gemeente Zeewolde Groningen Seaports Infrax IOK ISVAG Omgevingsdienst Haaglanden Pidpa POM West-Vlaanderen Provincie Antwerpen Provincie Drenthe Provincie Gelderland Provincie Groningen Provincie Noord-Brabant Provincie Overijssel Provincie Zuid-Holland Stad Aalst Stad Antwerpen Stad Leuven Stad Roeselare Stad Turnhout Waterbedrijf Groningen Brancheorganisaties en verenigingen Associatie Thermische Technieken België Bedrijventerrein Helmond Bio-energie Platform Cogen Vlaanderen Vereniging Afvalbedrijven Vlaamse Confederatie Bouw Overige Janssen Pharmaceutica

Een beschrijving van alle deelnemende organisaties met links naar de websites vindt u op www.warmtenetwerk.nl en op www.warmtenetwerk.be

34

WARMTENETWERK MAGAZINE

Agenda

Colofon

21,22, 29 juni in Delft

Warmtenetwerk Magazine is een uitgave van de stichting Warmtenetwerk.

De stichting Warmtenetwerk heeft als doel om het gebruik van duurzame warmte en koude en het hergebruik van restwarmte via collectieve netten te bevorderen.

Het Warmtenetwerk Magazine wordt gratis verspreid; aanmelding voor toezending van de digitale nieuwsbrief van de stichting en voor het Warmtenetwerk Magazine kan via de website www.warmtenetwerk.nl of door een mail te sturen met uw gegevens aan info@warmtenetwerk.nl

Ontwerp open en duurzame warmtenetten Rotterdam Engineering www.deltares.nl/nl/academy 22 juni Bierbeek

Lokale biomassa in warmtenetten www.warmtenetwerk.be 26 juni in Moerdijk

Groene warmte uit houtpellets projectgroep biomassa met RVO NL www.biowkk.eu 25-27 september in Helsinki

Global District Energy Days Euroheat & Power www.2018dedays.org 29 juni in Utrecht

Nationaal Congres Bodemenergie www.nationaalcongresbodemenergie.nl 26 aug.-1 sept. in Ljubljanan

6th Int. DHC+ Summer School DHC+ www.euroheat.org 4-5 oktober

Studiereis Denemarken Warmtenetwerk www.warmtenetwerk.nl/studiereis 9-11 oktober in Den Bosch

Energievakbeurs 2018 www.energievakbeurs.nl 11-14 juni 2019 Den Haag

European Geothermal Congress www.egec.org

Redactie Klaas de Jong Alyssa van Dansik Willeke Brandsma Fabienne Heidemann Jo Neyens e-mail: info@warmtenetwerk.nl Postadres: Energieprojecten.com Oosterslag 4 NL - 8385 GW Vledderveen Dr Vormgeving WOUWontwerp te Steenwijk Bestuur Warmtenetwerk Nederland Voorzitter: Jan Rooijakkers Frank Kersloot, Eneco Warmte & Koude Jannis van Zanten, Vereniging Afvalbedrijven Wim Mans, Innoforte Peter Odermatt, E-Tree Berno Kastelijns, Nijkamp Bestuur Warmtenetwerk Vlaanderen Voorzitter: Koen van Overberghe, MIROM Secretaris: Jo Neyens, ODE Tom Prinzie, Van Marcke Jong Warmtenetwerk Alyssa van Dansik Edwin van Vliet Philip Breukink Rob Jacobs Aimée Felix Peter Kleinheerenbrink Secretariaat Warmtenetwerk Nederland Joh. Geradtsweg 17b NL – 1222 PK Hilversum Tel. 0031-35-6838833 Secretariaat Warmtenetwerk Vlaanderen Koningsstraat 35 B – 1000 Brussel Tel. 0032-2-2188747 Deelname aan het Warmtenetwerk Het Warmtenetwerk is een breed platform voor alle organisaties, die betrokken zijn bij collectieve warmte en koude. De contributie is afhankelijk van de hoofdactiviteiten en de grootte van de organisatie. Het is ook mogelijk op persoonlijke titel deelnemer te worden. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met het secretariaat of een mailtje sturen naar info@warmtenetwerk.nl voor Nederland en jo.neyens@ode.be voor Vlaanderen. Voor deelname aan Jong Warmtenetwerk zie http://youngprofessionals.prospects4u.nl Overname van artikelen Het copyright van de artikelen in Warmtenetwerk Magazine berust bij de redactie. Overname van artikelen is op aanvraag mogelijk en eigen foto’s zijn beschikbaar voor publicatie door derden met bronvermelding. www.warmtenetwerk.nl en www.warmtenetwerk.be

NR 30. LENTE 2018

35

WARMTENETWERK

meer comfort met minder fossiele energie