WARMTENETWERK MAGAZINE
NR 25. HERFST 2016
volop innovatie
Niemand minder dan de Nederlandse minister van Economische
Warmtenetten zijn niet meer de simpele leidingen achter een grote
Zaken, de schatbewaarder van de aardgaswinning, kondigde
in
centrale maar hebben zich ontwikkeld tot flexibele en intelligente
2015 per Kamerbrief aan: ‘Het kabinet gaat de komende jaren
energienetten die samenwerkingen tussen verschillende sectoren
stimuleren dat huizen en bedrijven minder door gas en meer door
mogelijk maken en kunnen inspelen op de belasting van het
duurzame warmte en restwarmte worden verwarmd. […] Dit is
elektriciteitsnet.
een goed moment om de warmtevoorziening te moderniseren en
Nederlandse en Vlaamse ondernemers spelen internationaal een
te verduurzamen, omdat in veel steden het gasnet aan renovatie
toonaangevende rol met nieuwe producten en diensten voor de
of vervanging toe is.’ Je kunt dat voor Nederland als aardgasland
warmte- en koudesector.
gerust een revolutie noemen. Is zo’n enorme omschakeling wel mogelijk? In dit boek vindt u voorbeelden van moderne metropolen als Stockholm en Kopenhagen
Birger Lauersen, manager internationale zaken bij
waar aardgas voor verwarming geen rol speelt. Maar ook in Nederland
de Deense warmtevereniging Dansk Fjernvarme en
en Vlaanderen zijn al meerdere voorbeelden van wijken en zelfs
vicevoorzitter van de Europese brancheorganisatie
hele steden waar duurzame warmte nu al een hoofdrol speelt. Ook
Euroheat & Power:
op bedrijventerreinen en in glastuinbouwgebieden is de transitie van aardgas naar hernieuwbare warmte al in volle gang.
I’m glad to be able to say, that I personally use the
Warmtenetten kunnen allerlei bronnen van hernieuwbare warmte
developments in The Netherlands and Flanders as
en overtollige warmte uit industrie en computercentra benutten.
examples how determined efforts to develop cities
Praktijkvoorbeelden van netten met diepe aardwarmte, energie
in a sustainable direction use district heating and
uit
cooling as an indispensable tool to achieve their aims.
afval,
snoeihout,
warmte
van
rioolwaterzuiveringen
en
industriewarmte vindt u in dit boek met daarbij de productiecijfers
Klaas de Jong
Klaas de Jong duurzame warmte en Koude
een groene revolutie
duurzame wa
de groei van warmte- en Kouden
over 2015. De praktijk is het bewijs! ISBN 978-90-823840-5-5
© ESA
9 789082 384055
Wat we leerden in Hamburg Nieuw boek over warmte- en koudenetten Tien jaar koudenet Zuidas
wn
Inhoud 3
Column
4
Nieuwe deelnemers
6
Nieuw boek over warmte- en koudenetten
8
Kijk integraal naar het energiesysteem van de toekomst
11
Tien jaar ervaring met koudenetten in Amsterdam
14
Wat we leerden in Hamburg
18
Flexibele warmtenetten zijn de toekomst
21
Het Groene Net Limburg
22 Deelnemersoverzicht 23
Colofon en agenda
Omslagfoto: De Elbphilharmonie is gebouwd op de meest westelijke punt van HafenCity; het enorme gebouw is het grootste in Hamburg dat is aangesloten op een warmtenet. foto's: Maxim Schulz
 2
WARMTENETWERK MAGAZINE
Introductie Het doel van de in 2008 opgerichte stichting Warmtenetwerk is een duurzame warmte- en koudevoorziening in Nederland
WARMTENETWERK
en Vlaanderen. Met het Warmtenetwerk Magazine willen we u kennis laten maken met de ontwikkelingen en mogelijkheden van warmteen koudenetten en met het netwerk aan spelers op dit gebied. Meer dan tweehonderd organisaties nemen deel aan het Warmtenetwerk.
meer comfort met minder fossiele energie
_
Dezelfde restwarmte twee keer gebruiken Restwarmte is wel leuk maar eigenlijk willen we duur-
gasgestookte warmtekrachtcentrale Delesto? De stoom
zame warmte. Dat is de gedachte die bij veel beleids-
komt zelfs vanuit twee bronnen die beide leveren aan
makers leeft. Met duurzame warmte bedoelen ze dan
het openbare stoomnet van Groningen Seaports. De ene
hernieuwbare warmte: geothermie, zon, warmtepompen
bron is de afvalenergiecentrale EEW die voor de helft
en biomassa. Soms maakt men zelfs grote plannen voor
op biomassa draait en de tweede bron is de warmte-
een miljoeneninvestering in een aardwarmtebron terwijl
krachtcentrale Golden Raand van Eneco die afvalhout als
er vlakbij veel voordeliger restwarmte beschikbaar is.
brandstof gebruikt. In totaal is hier meer dan 100 MW
De reden hiervoor is de gedachte dat restwarmte komt
hernieuwbaar warmtevermogen in de vorm van stoom
van een industrie of een centrale die aardgas stookt
beschikbaar; op jaarbasis kan dat meer dan honderd
of misschien wel steenkool. En we willen immers niet
miljoen m3 aardgas vervangen.
meer afhankelijk zijn van aardgas. Maar stel je nu eens
De afvalenergiecentrale Twence levert niet alleen warmte
voor dat de industrie overstapt op duurzame warmte!
aan het warmtenet van Enschede maar ook stoom aan de
Dat gebeurt nu al. De net gestarte stoomlevering van
zoutfabriek van Akzo Nobel in Hengelo. Akzo Nobel heeft
Bio-energiecentrale De Vallei in Ede aan HSV Moulded
de stoom uit haar gasgestookte centrale vervangen door
Foams is een voorbeeld van een middelgrote industrie.
stoom die voor meer dan de helft uit hernieuwbare bron
Een ander voorbeeld is de stoomlevering van Attero aan
is en als restwarmte vrijkomt bij Twence. Weer een groot
Peka Kroef in Odiliapeel. Maar het gebeurt ook al voor
industrieproject met een enorme vermindering van het
chemiereuzen.
aardgasverbruik. Maar het wordt nog mooier. Het warmtebedrijf van Hengelo gaat de restwarmte die vrijkomt bij
Deze mooie voorbeelden kunt u vinden in het nieuwe boek Duurzame warmte en koude
Akzo Nobel gebruiken voor verwarming van woningen en kantoren. Zo wordt de duurzame restwarmte van Twence zelfs twee keer gebruikt, eerst als hoogwaardige stoom en dan als restwarmte op een veel lagere temperatuur. Deze mooie voorbeelden kunt u vinden in het nieuwe
Wist u dat een groot chemiepark met fabrieken van Akzo
boek Duurzame warmte en koude dat laat zien hoeveel
Nobel, Teijin Aramid en Delamine hernieuwbare stoom
slimme oplossingen er met hernieuwbare warmte en
afneemt ter vervanging van de stoom van de heel grote
koude mogelijk zijn.
_ Klaas de Jong
NR 25. HERFST 2016
 3
Nieuwe deelnemers Gemeente Almere In 1976 werd de eerste woning van Almere In het tweede en derde kwartaal van 2016 zijn de
opgeleverd. Nu telt deze piepjonge stad 200.000
volgende organisaties deelnemer geworden van
inwoners. Almere kent moderne voorzieningen
Warmtenetwerk Nederland en/of Vlaanderen:
zoals een ondergronds afvoersysteem voor afval in het centrum, gescheiden riool voor regenwater en afvalwater en een warmtenet. Schoorstenen zijn er nauwelijks. NUON levert warmte aan het equivalent van 65.000 woningen; in 2024 wordt een totaal van 72.000 verwacht. De warmte voor Almere komt van
Dirkzwager advocaten & notarissen Kennis maken en vooral kennis delen, speelt een centrale rol in alles wat Dirkzwager advocaten & notarissen doet. Met ruim 115 advocaten en (kandidaat)notarissen heeft men op bijna ieder terrein specialistische kennis in
de moderne gasgestookte warmtekrachtcentrale in Diemen en er komt groene warmte van het unieke zoneiland dat een oppervlak van 7.000 m2 heeft. www.almere.nl
huis. Een van haar belangrijke aandachtsgebieden is de energiemarkt. Juristen in verschillende rechtsgebieden zijn al jarenlang actief in de energiesector en werkzaam voor
netbeheerders,
leveranciers,
producenten
van
warmte, gas en elektriciteit, meetbedrijven, woningbouwverenigingen, adviesbureaus en gemeentelijke en provinciale overheden. www.dirkzwager.nl
Gemeente Helmond Helmond is een gemeente in Noord-Brabant met 90.000 inwoners. Helmond kent sinds begin tachtiger jaren een warmtenet voor 6.500 woningen en voor de industrie dat wordt beheerd door Ennatuurlijk. Helmond werkt samen met vier andere Brabantse steden en de provincie aan de ontwikkeling van diepe geothermie als duurzame warmtebron. www.helmond.nl
Dunea Duin & Water Dunea produceert en levert aan circa 1,3 miljoenklanten lekker en betrouwbaar drinkwater in het westelijk deel van Zuid-Holland. Dunea ontvangt jaarlijks 1 miljoen recreanten in de duinen tussen Monster en Katwijk. Het bedrijf combineert het beheren van prachtige natuur met de bescherming van de drinkwaterwinning. Dunea richt zich op het verder verduurzamen van haar activiteiten door in te zetten op energiebesparing, duurzame energiebronnen en compensatieprojecten voor CO2. www.dunea.nl
Hanzehogeschool De Hanzehogeschool Groningen telt 26.000 studenten en 3.100 personeelsleden. Daarnaast maken jaarlijks zo'n 1.100 cursisten uit het bedrijfsleven gebruik van contractonderwijs. Het onderwijsaanbod omvat 54 bacheloropleidingen, 8 programma's voor associate degrees en 19 masteropleidingen. Een
van
de
onderzoekprojecten
binnen
het
Hanzehogeschool Centre of Expertise Energy is Flexiheat. Het meest recente resultaat uit dit project is het Flexible Business Model. (zie het artikel op blz. 18-20) www.hanze.nl
 4
WARMTENETWERK MAGAZINE
Netbeheer Nederland Bio-energie De Vallei is nu MPD Groene Energie
Netbeheer Nederland, de brancheorganisatie van alle energienetbeheerders, staat voor een toegankelijk,
De activiteiten met groene energie en warmtenetten in Ede
betrouwbaar en betaalbaar energiesysteem dat de
zijn sterk gegroeid. Bio-energie De Vallei, Warmtebedrijf Ede,
transitie naar een duurzame energievoorziening moge-
Bio-Energie Ede, Biomass en BTE vallen nu samen onder de
lijk maakt. Netbeheer Nederland bepaalt haar positie
organisatie MPD Groene Energie.
door middel van de dialoog met al haar stakeholders
www.mpdgroeneenergie.nl
in nauwe samenspraak met haar leden: Cogas Infra, Endinet, Enduris, Enexis, Gasunie Transport Services, Liander, Rendo, Stedin, Tennet en Westland Infra.
Dura Vermeer Ondergrondse Infra is nu MVOI Het bedrijfsonderdeel Ondergrondse Infra van Dura Vermeer heeft met de komst van twee nieuwe eigenaars een andere naam gekregen. De aannemers MNO Vervat te Rotterdam en Mourik te Groot-Ammers zetten de activiteiten voort onder de naam MVOI. www.mvoi.nl
Deze
energienetbeheerders
willen
een
bijdrage
leveren aan de doelstelling van 16% duurzame energie in 2023. Gas- en elektriciteitsnetten zijn een belangrijke randvoorwaarde om verduurzaming en energiebesparing mogelijk te maken. De netbeheerders hebben twee hoofdtaken: zij beheren de fysieke netinfrastructuur en zij faciliteren het functioneren van de markt. www.netbeheernederland.nl
Heatworld Rentals Heatworld Rentals, divisie van Coolworld Rentals is een internationale
verhuurorganisatie
van
verwarmings-
en koelapparatuur met de hoofdvestiging in Waalwijk
Tauw
(Nederland) en daarnaast eigen vestigingen, logistieke
Tauw is een advies- en ingenieursbureau met
depots en servicepunten in Nederland, België, Duitsland,
hoofdkantoor in Deventer dat wereldwijd actief is
Frankrijk, Oostenrijk en Zwitserland. Hierdoor staat
met milieuadvies, water en de duurzame ontwikkeling
de organisatie altijd dicht bij de klant en is 24/7/365
van de leefomgeving. Een van de activiteiten op het
service gegarandeerd. Met een up-to-date verhuurvloot,
gebied van warmte is riothermie: het onttrekken
eigen monteurs en transport speelt Heatworld adequaat
van warmte aan rioolwater. Tauw werd tweede bij
in op vrijwel elke vraag naar tijdelijke temperatuur-
de publieksprijs Vernufteling 2016 van het Koninklijk
oplossingen, hoe omvangrijk ook. Heatworld is een flexibele
Instituut van Ingenieurs (KIVI). _
partner in geval van capaciteitstekorten, verbouwingen,
www.tauw.nl
testopstellingen, seizoenspieken en storingen met een breed pakket aan verwarmingsapparatuur zoals mobiele ketelhuizen, chillers met warmtepomp, doorstroomheaters, electro- en dieselheaters, airhandlers, rooftop airco’s met warmtepomp, warmtewisselaars en randapparatuur.’ www.coolworld-rentals.com/nl
Steun duurzame warmte Bent u ook betrokken bij warmte- en koudenetten en/of wilt u een bijdrage leveren aan een effectieve infrastructuur voor warmte en koude? Neem dan deel aan Warmtenetwerk. Stuur voor meer informatie over inschrijven, contributie en overige voordelen een e-mail naar info@warmtenetwerk.nl of jo.neyens@ode.be
NR 25. HERFST 2016
5
Nieuwe boek over warmte- en koudenetten Klaas de Jong duurzame warmte en Koude
Klaas de Jong
duurzame warmte en Koude
de groei van warmte- en Koudenetten in nederland en vlaanderen
In 2010 schreef Klaas de Jong voor Warmtenetwerk het boek Warmte in Nederland. Ruim zesduizend
p roje cten ! ‘De m o o iste ! op lo ss in g en In n o vatieve e ti a o ver ro n din fo rm Vee l a chte rg pa ! rmte in Eu ro en erg ie! Wa ! ek o m st V is ie op de to m ee r! ’ l E n n o g vee
exemplaren werden er van verkocht en een jaar later verscheen in een nog grotere oplage een herziene versie: Warmte in de Nederlanden. In 2016 werd het hoog tijd om het boek te herschrijven want er is in de © ESA
wn
afgelopen vijf jaren heel veel gebeurd. Het nieuwe overheidsbeleid naar een warmtevoorziening zonder aardgas is de meest opvallende gebeurtenis maar er zijn meer opmerkelijke ontwikkelingen.
Duurzame warmte en koude
wordt duidelijk dat de eenvoudige vorm van een net
De titel van het nieuwe boek geeft aan dat de aandacht
met één grote centrale als warmtebron evolueert naar
nu sterk ligt op hernieuwbare energie. In het boek is een
complexere systemen met meerdere bronnen en met
overzicht te vinden van alle hernieuwbare warmte- en
elkaar verbonden distributienetten.
koudebronnen met toelichting en praktijkvoorbeelden.
Een van de nieuwe hoofdstukken is gewijd aan slimme
Met statistieken van de EU wordt duidelijk dat er een
warmtenetten.
relatie is tussen het aandeel duurzame energie per lidstaat en de marktpenetratie van warmtenetten.
De cijfers over 2015 laten zien dat
Opvallende ontwikkelingen sinds het vorige boek
er topresultaten mogelijk zijn met zowel
zijn de realisatie van nieuwe warmtenetten met
restwarmte als hernieuwbare warmte.
geothermiebronnen, de sterke groei van warmtelevering door afvalenergiecentrales en de verwerking van hernieuwbare warmte in energieprestatienormen.
De praktijk is het bewijs Een aantal heel verschillende projecten zijn geselecteerd
Regionetten en smart grids
voor het hoofdstuk ‘De praktijk is het bewijs’. De cijfers
Een andere duidelijke trend is de ontwikkeling
over 2015 laten zien dat er topresultaten mogelijk zijn
van
metropoolregio
met zowel restwarmte als hernieuwbare warmte. Zo
Amsterdam, provincie Antwerpen, Arnhem-Nijmegen
lukt het in het project WarmCO2 om 95 hectare kassen
en het Groene Net Limburg. Bij het lezen van het boek
volledig te verwarmen met restwarmte uit de industrie
regionetten
in
Zuid-Holland,
6
WARMTENETWERK MAGAZINE
zonder ook maar een kuubje aardgas bij te stoken. In het warmtenet van de stad Roeselare is er slechts 1% bijstook met een gasketel en dat geldt ook voor het net in het dorp Marum. In Roeselare is een afvalenergiecentrale de warmtebron en in Marum een ketel die houtsnippers uit de omgeving verstookt.
Overzicht van hoofdstukken 1. Een mud kolen, een kuub gas of ….? 2. Warmte in de Nederlanden 3. Hernieuwbare warmte en koude 4. Warmtenetten in Europa 5. Warmtenetten in Nederland 6. Warmtenetten in Vlaanderen
Waar te koop?
7. Bijzondere afnemers
Het boek Duurzame warmte en koude is te bestellen
8. Wijkcentrales met een duurzame uitstraling
via boekhandels en rechtstreeks bij de stichting
9. Vier generaties warmtenetten
Warmtenetwerk. De verkoopprijs bedraagt €14,95.
10. Koudenetten 11. Innovatie en werkgelegenheid
ISBN
9789082384055
12. De praktijk is het bewijs
auteur
Klaas de Jong
13. Aanleg in de bestaande bouw
102 bladzijden in kleur
14. Slimme warmtenetten
formaat
oblong (24x17 cm)
15. Stichting Warmtenetwerk
NR 25. HERFST 2016
_
7
Kijk integraal naar het energiesysteem van de toekomst
De Uniforme Maatlat Gebouwde Omgeving van RVO NL is een instrument om verschillende energiesystemen voor een gebied te vergelijken.
Uitdagende tijd voor netbeheerders
vervolgens ook uit te voeren. Tijdens deze gesprekken de
staan bovenaan de agenda de nieuwe spelregels die
Elektriciteitswet van 1998 opgericht met als maat-
nodig zijn om het energiesysteem van de toekomst te
schappelijk doel om elektriciteit en aardgas op een
laten werken en de transitie te ondersteunen.
De
netbeheerders
zijn
in
het
kader
van
betrouwbare, veilige en financieel verantwoorde manier te distribueren. In die tijd was het nog eenvoudig: een klein aantal producenten leverde stroom en gas en via de netten gingen die producten naar de consumenten. Het landschap van het energiesysteem verandert drastisch. Consumenten worden prosumenten die samen met het MKB en de grote industrie, partij worden in de energievoorziening. Centraal opgewekte fossiele energie
Het huidige wettelijke kader beperkt de elektriciteits- en gasnetbeheerders op dit moment in een actieve bijdrage aan de verdere ontwikkeling van warmtenetten
wordt in toenemende mate vervangen door decentraal
Aandacht voor warmtenetten
opgewekte duurzame energie (met ruimtelijke impact)
Netbeheer Nederland richt zich op de energiedragers
en er is sprake van een toenemende elektrificatie van
gas en elektriciteit, maar de brancheorganisatie kijkt
de maatschappij. Deze ontwikkelingen hebben impact op
nadrukkelijk ook naar de potentie van andere energie-
het energienet en vragen om nieuwe antwoorden van de
dragers die warmte en/of kracht aan eindgebruikers
netbeheerders. De maatschappelijke opdracht voor de
kunnen leveren. Warm water is een van deze andere
netbeheerders is te zorgen dat de energietransitie en de
energiedragers, waarbij het de vraag is hoe warmte in
uiteindelijke duurzame energievoorziening betrouwbaar,
het toekomstige energiesysteem past, welke infrastruc-
betaalbaar en bereikbaar is.
tuur daarvoor nodig is en wie die infrastructuur dan kan
Netbeheer Nederland, de brancheorganisatie van de elek-
beheren en onderhouden. Het huidige wettelijke kader
triciteits- en gasnetbeheerders in Nederland, speelt een
beperkt de elektriciteits- en gasnetbeheerders op dit
actieve rol in dit proces. Netbeheer Nederland vindt het
moment in een actieve bijdrage aan de verdere ontwik-
belangrijk om structureel de dialoog te zoeken met haar
keling van warmtenetten. Netbeheer Nederland wil
stakeholders, in nauwe samenspraak met haar leden, om
echter graag de mogelijkheid open houden dat de netbe-
de effecten van deze transitie te duiden en gezamen-
heerders betrokken zijn als logische partners bij het
lijk de noodzakelijke stappen vooruit te formuleren en
opschalen en beheer van (open) warmtenetten. Temeer
8
WARMTENETWERK MAGAZINE
Vervanging van het gasnet door een warmtenet in Amsterdam-Noord.
omdat de aanleg van collectieve warmtenetten op dit
Daarnaast spelen technologische ontwikkelingen een
moment vaak gepaard gaat met het uitfaseren van de —
grote rol. Deze verandering heeft grote gevolgen voor
door hen beheerde — bestaande gasnetten.
de energie-infrastructuur en dus hebben de beheerders
Keuze op lokaal niveau met de klant centraal
van deze infrastructuur grote belangen bij de herziening van het energiesysteem. De lokale omstandigheden, zoals beschikbaarheid van warmtebronnen, aard van
Om de warmtevoorziening in de gebouwde omgeving te
de bebouwing en vraag naar lage temperatuur warmte,
kunnen verduurzamen, is een fundamentele verandering
maar ook het type maatregelen, bijvoorbeeld gebouw
van het energiesysteem noodzakelijk ten opzichte van de
gebonden of gebied gebonden, bepalen welke infrastruc-
bestaande situatie waarin de warmtevraag voornamelijk
tuur nodig is: verzwaren van het elektriciteitsnet, aanleg
wordt ingevuld door fossiel gas. Netbeheer Nederland
van een warmtenet en uitfaseren of continueren dan wel
hanteert hierbij het uitgangspunt dat de gebruiker van
vervangen van het gasnet.
een duurzaam energiesysteem centraal moet staan. De behoefte van een gebouweigenaar en/of bewoner bestaat uit warmte (of koude) en kracht voor een comfortabel en verlicht gebouw / huis. Bij het verduur-
Netbeheer Nederland wil actief bijdragen aan deze ontwikkeling
zamen van de warmtevoorziening kan de keuze het beste lokaal worden gemaakt welke combinatie aan maatre-
Deze inzichten kunnen verwerkt worden in regionale/
gelen — besparing/isolatie, warmtenetten, (bio)gas en/
lokale ‘energiesysteemplannen’, waarin (dwingende)
of all-electric — het meest effectief is in de gebouwde
keuzes op lokaal niveau worden gemaakt die gericht
omgeving, de tuinbouw en de industrie. Deze effectivi-
zijn op de langere termijn en gebaseerd op een geop-
teit wordt daarbij afgewogen in termen van CO2-reductie
timaliseerde maatschappelijke afweging. Netbeheer
en kosten, waarbij ook rekening wordt gehouden met
Nederland wil actief bijdragen aan deze ontwikkeling
de effecten voor het (integrale) energiesysteem op
en waar mogelijk implementeren van het noodzakelijke
landelijk niveau. De snelheid van de verandering naar
afwegingskader. Lokale of regionale partijen kunnen
het verduurzamen van de warmtevoorziening wordt
dit kader gebruiken om een goede en maatschappelijk
in grote mate bepaald door het gevoel van urgentie,
verantwoorde keuze te maken voor de warmtevoorzie-
met name bij de gebruikers van het energiesysteem.
ning als onderdeel van het energiesysteem.
NR 25. HERFST 2016
9
De Stadtwerke van München, Neurenberg, Lemgo, Flensburg, Stuttgart, Schwerin, Münster en Kiel gebruiken al hun warmtenet om hun elektriciteitsnet te stabiliseren. Bij een dreigende overbelasting door wind en/of zonnestroom zet men een Power2Heat-ketel in om de energie op te slaan in hun warmtebuffer.
Aanpak Bij het ontwikkelen van de visie op de toekomstige warmtevoorziening sluit Netbeheer Nederland aan bij de discussies die momenteel plaatsvinden in verschillende
Zo zal in de toekomst het warmtesysteem in belangrijke mate de buffer kunnen vormen voor de opslag van een teveel aan duurzaam opgewekte elektriciteit
gremia in Nederland. Eén van de belangrijkste hierbij is de Warmtetafel van het ministerie van Economische Zaken. De Warmtetafel richt zich op het afwegingskader
Integrale benadering
voor de warmtevoorziening op lokaal niveau. Ook is
Netbeheer Nederland pleit voor een integrale benadering
Netbeheer Nederland een van de initiatiefnemers van de
van het vraagstuk van de verduurzaming van de warmte-
Overlegtafel Energievoorziening. De Overlegtafel richt
voorziening waarbij sprake is van een gelijk speelveld
zich op de vraag wat de ontwikkelingen in de energie-
voor energiedragers zoals elektriciteit, (duurzaam) gas
voorziening gaan betekenen voor de betrouwbaarheid
en warmte (en koude). De energie die over deze dragers
en betaalbaarheid van het energiesysteem en welke
getransporteerd wordt, dient ook onderling uitwissel-
aanpassingen en vernieuwingen in het systeem nodig
baar te zijn zodat duurzaam opgewekte energie altijd
zijn om deze ontwikkelingen mogelijk te maken, zonder
ontsloten kan worden en zo efficiënt mogelijk terecht
af te doen aan de stabiliteit en betaalbaarheid van de
kan komen bij de gebruikers van die energie. Zo zal in
energievoorziening. Daarnaast formuleert Netbeheer
de toekomst het warmtesysteem in belangrijke mate
Nederland samen met haar leden de voor hun relevante
de buffer kunnen vormen voor de opslag van een teveel
vraagstukken om hiermee vervolgens concreet aan de
aan duurzaam opgewekte elektriciteit. De integratie van
slag te gaan. De reactie van Netbeheer Nederland op de
warmtesystemen in het energiesysteem is dan ook nood-
internetconsulatie van de herziening van de Warmtewet
zakelijk voor een robuuste waarborg voor de betrouw-
is daarvan een voorbeeld.
baarheid en betaalbaarheid van de energievoorziening.
10
_
WARMTENETWERK MAGAZINE
Tien jaar ervaring met koudenetten in Amsterdam
In augustus 2006 opende burgemeester Cohen de koudecentrale van NUON voor de Amsterdamse Zuidas. Het was een primeur voor Nederland met winning van duurzame koude op dertig meter diepte in de Nieuwe Meer. Parallel aaan het koudenet is een warmtenet aangelegd. In 2010 stelde NUON in Amsterdam Zuidoost een soortgelijk project in bedrijf met de Ouderkerkerplas als koudebron. Zowel in Zuidas als Zuidoost zijn moderne kantoren met computercentra en een ziekenhuis aangesloten. NUON wil bij dit jubileum haar praktijkervaringen delen met de lezers van het Warmtenetwerk Magazine.
Twee voorwaarden voor rendement
koelmachines hebben een COP van ongeveer vier wat
Met het leveren van warmte had Nuon in 2006 al ruim
inhoudt dat je per kWh verbruikte elektriciteit vier kWh
twintig jaar ervaring. “Maar een koudenetwerk was nieuw
koude krijgt. De berekeningen voor de koudecentrale
— niet alleen voor ons, maar überhaupt in Nederland”,
met koude uit de Nieuwe Meer leverden een COP op van
vertelt Raymond van Bulderen, business manager bij
twaalf.”
Nuon. Met expertise uit onder meer Zweden en Canada realiseerde Nuon als eerste partij in Nederland een
Op basis van de praktijkervaringen van de afgelopen
koudenet met koudecentrale.
jaren kan het rendement straks veel preciezer worden bepaald. Van Bulderen: “Binnenkort stellen we de kwali-
Maar een koudenetwerk was nieuw — niet alleen voor ons, maar überhaupt in Nederland
teitsverklaringen voor beide centrales opnieuw vast. De verwachte prestaties die we eerst op papier hebben berekend, vullen we nu aan met realtime gegevens uit de praktijk van de afgelopen drie jaar.”
Bellenscherm op de Nieuwe Meer Voor
de
twee Amsterdamse
werd
Voor de levering van koeling in Amsterdam maakt Nuon
een kwaliteitsverklaring opgesteld op basis van het
dankbaar gebruik van de koudwaterlagen uit de Nieuwe
ontwerp. Die verklaring is onder meer nodig om de
Meer en Ouderkerkerplas. Daniël Awater, senior consul-
Energie Prestatie Coëfficiënt (EPC) te bepalen van een
tant bij Nuon, licht toe: “De vrije koeling, die we
gebouw dat gebruikmaakt van stadskoude. Van Bulderen:
onttrekken aan het meer, bevindt zich in de diepste
“Omdat we een dergelijke centrale nog niet eerder
waterlaag, die aanzienlijk kouder is dan het water aan
hadden gebouwd, werd de prestatie ervan gebaseerd op
het oppervlak. In een ideale situatie blijven die lagen
het ontwerp van de installatie. Bij koelmachines wordt
dan ook gescheiden.” Maar in de recreatieplas Nieuwe
de Coëfficiënt of Performance (COP) gebruikt om de
Meer is door Hoogheemraadschap Rijnland een zoge-
energetische prestatie weer te geven. Conventionele
noemd bellenscherm aangebracht om te voorkomen dat
NR 25. HERFST 2016
koudecentrales
11
zich tijdens de zomermaanden blauwalg ontwikkelt.
prognoses. Van Bulderen: “Met de grote machines kunnen
Helaas zorgt het fijnmazige buizenstelsel dat met lucht-
we niet voldoende flexibel inspelen op een kleine koude-
bellen de groei van blauwalg tegengaat, er ook voor dat
vraag. Omdat we altijd aan de klantvraag willen voldoen,
de waterlagen in het meer worden gemengd.
betekent dat dat we eigenlijk te veel koude produceren op momenten dat er maar een klein beetje nodig is. Die
“Zodra het bellenscherm in april in werking treedt,
overdimensionering van de centrale is nadelig voor het
schiet de temperatuur van de koudste laag — normaal
rendement.”
ongeveer vier graden Celsius — omhoog”, vertelt Awater. De temperatuur loopt op naar een graad of acht. Het ontwerp van het koudenet en van de installaties bij de klanten is gebaseerd op de lagere temperatuur van
Een optimale centrale moet goed kunnen omgaan met een fluctuerende koudevraag
het water in de Nieuwe Meer. Dat betekent dat we met een compressiekoelmachine extra moet koelen om aan de ontwerpeisen bij de klant te voldoen. “In de winter realiseren we makkelijk een COP van 20 tot 25, omdat we alleen maar water uit het meer naar onze klanten hoeven te pompen. Maar die waarde keldert direct als de temperatuur van het meer in de zomermaanden stijgt door de werking van het bellenscherm.”
Het ontwerp van het koudenet en van de installaties bij de klanten is gebaseerd op de lagere temperatuur van het water in de Nieuwe Meer
Twee praktijklessen Een belangrijke les uit een decennium met duurzame koude is wat betreft Awater dat een optimale centrale goed moet kunnen omgaan met een fluctuerende koudevraag én gebruikmaakt van een constante bron. “Het is ons duidelijk geworden dat een constante vraag in de praktijk een grote uitdaging is, ondanks de heldere afspraken die je daar met elkaar over maakt. We zijn daarom nu druk bezig het aantal afnemers in het koudenetwerk uit te breiden.” Bij de centrale aan de Ouderkerkerplas onderzoekt Nuon daarnaast de mogelijkheden om een kleinere koelmachine bij te plaatsen, zodat flexibeler kan worden ingespeeld op de koudevraag.
Tegenvallende koudevraag bij de Ouderkerkerplas Bij de centrale bij de Ouderkerkerplas is geen bellen-
Een andere praktijkles uit Amsterdam is dat
scherm in gebruik en kan daardoor continu een constante
water uit de Nieuwe Meer minder geschikt is
watertemperatuur worden benut. Toch is ook hier het
om de installatie in de koudecentrale te koelen.
rendement een aandachtspunt. Van Bulderen: “Dat
Van Bulderen: “Het water uit de Nieuwe Meer
heeft te maken met de tegenvallende koudevraag in
blijkt namelijk onzichtbare biologische deeltjes
het gebied. Bij het ontwerp van de centrale zijn we
te bevatten die erg agressief zijn voor bepaalde
uitgegaan van een grote, constante koudevraag, onder
metalen en de machines aantasten.” Dat leverde
meer vanuit het AMC en de kantoorbouw die destijds in
kostbare schades op, waardoor de focus kwam
de planning stond. Om aan die verwachte grote vraag
te liggen op het betrouwbaar maken van de
te voldoen, zijn twee grote koelinstallaties geplaatst.”
centrale en minder op het zo efficiënt benutten
Die omvangrijke installaties zijn in de huidige praktijk
ervan. “Die kennis hebben we meteen toegepast
eerder een nadeel dan een voordeel.
bij de bouw van de tweede installatie; bij de Ouderkerkerplas voeren we de condensorwarmte
De koudevraag vanuit het AMC blijkt sterk te wisselen
van de piekkoemachines niet af in het meerwater
en de bouw en bezetting van kantoorgebouwen in het
maar op conventionele manier. Dat is energetisch
gebied rond de Amsterdam ArenA blijven achter bij de
iets minder efficiënt, maar wel zo betrouwbaar.”
12
WARMTENETWERK MAGAZINE
Een van de klanten voor het koudenet in Amsterdam Zuidoost is de ArenA.
Twee plannen voor de toekomst Omdat de vraag naar koeling van gebouwen over het algemeen achterblijft bij de verwachtingen, bekijkt Nuon of de duurzame koude een functie kan krijgen in de woningbouw. Awater: “De retourtemperatuur van het
De retourtemperatuur van het water in het koudenet is bruikbaar voor vloerkoeling van woningen
water in het koudenet is bruikbaar voor vloerkoeling van
Optimaliseren
woningen. We gaan kijken of het koudenet uitgebreid
“Om duurzame koude te leveren met een maximaal
kan worden naar woningen voor comfortkoeling.”.
rendement moet de hele keten in orde zijn. Van de bron tot aan de afname”, vat Awater de leerervaringen tot nu
Rond de Nieuwe Meer onderzoekt Nuon een aantal prak-
toe samen. “De afgelopen tien jaar hebben ons duide-
tisch haalbare en betaalbare alternatieven voor het
lijk gemaakt dat we de complexe aaneenschakeling van
bellenscherm. Awater: “Nu het scherm binnenkort aan
factoren – waaronder de koudevraag vanuit kantoren en
vervanging toe is, willen we in een pilot onderzoeken
bedrijventerreinen – niet allemaal in de hand hebben. Dat
of een in hoogte verstelbaar scherm een positief effect
zie je onder meer terug in de COP van de twee centrales.
heeft op het behoud van de diepe koudwaterlaag.”
Toch verwachten we uiteindelijk de hoge rendementen
De zoektocht naar deze oplossing vindt plaats in nauw
wel te halen. Het kost alleen meer tijd dan we hadden
overleg met alle betrokken partijen, zoals omwonenden
voorzien om álle factoren in dit complexe systeem te
en het verantwoordelijke waterschap.
optimaliseren.”
_
NR 25. HERFST 2016
13
Wat we leerden in Hamburg
“Ik vond het 2 fantastische, leerzame en erg gezellige dagen!” schreef de jongste deelnemer aan onze studiereis op 13 en 14 september naar Hamburg. Ze was nog maar heel kort werkzaam in de warmtesector en dan is het logisch dat je heel veel nieuwe dingen hoort en ziet. Maar een heel ervaren Warmtenetwerker die al meerdere studiereizen had meegemaakt, bedankte voor wat ze een inspirerende
zijn en hun strategie zich volledig op duurzaamheid
trip noemde en schreef: “Wij hebben nieuwe ideeën
kunnen richten en zich niet hoeven te bekommeren
gekregen door de presentaties en voorbeelden [...].”
om de verduurzaming van oudere centrales. Dat is voor
De vraag komt dan: wat maakte Hamburg toch zo
Vattenfall juist een enorme uitdaging. Voor ons was
inspirerend en leerzaam? Of raakten de sprekers
het even wennen maar in Hamburg praten warmte-
geïnspireerd door onze groep. Simone Rebmann van
leveranciers en beleidsmakers vooral over het aantal
Vattenfall schreef na ons bezoek: “Sie waren eine
grammen CO2 per kWh warmte.
tolle Gruppe und sind auch zukünftig bei uns immer herzlich willkommen!”
Vier warmtebedrijven in één stad Met gepaste trots vertelde men bij Vattenfall Hamburg ons dat hun warmtenet in Hamburg het op een na grootste warmtenet van Europa is. Het aantal aange-
In Hamburg praten warmteleveranciers en beleidsmakers vooral over het aantal grammen CO2 per kWh warmte
sloten wooneenheden is met 470.000 meer dan dat van
Warmtenet Vattenfall blijft groeien
Nederland en Vlaanderen samen. Verrassend genoeg is
In 1994 werd het honderdjarig jubileum gevierd van
Vattenfall toch niet alleenheerser in Hamburg. Op ons
warmte in Hamburg. Het is logisch dat Vattenfall hier
reisprogramma hadden we nog twee warmtebedrijven
jaarlijks klanten verliest doordat gebouwen worden
staan: Hansewerk Natur en Hamburg Energie. Hun
gesloopt. Maar dat verlies wordt meer dan gecom-
ontwikkelingen bleken
minstens zo leerzaam te zijn
penseerd door nieuwe aansluitingen. Elk jaar groeit de
als die van Vattenfall. Tijdens ons bezoek bleek dat
vraag naar warmtevermogen met ongeveer 7 MW. De
er inmiddels zelfs een vierde warmtebedrijf actief is.
grote uitbreidingen van de laatste tijd zijn de wijken
Enercity, het energiebedrijf van Stadtwerke Hannover,
HafenCity West en Mitte Altona. Vattenfall heeft beide
heeft hier de warmtecentrale Oberhafen in bedrijf met
binnengehaald na een heftige competitie waarbij de
een wkk van 1,5 MW op groen gas.
duurzaamheid van de warmte centraal stond. In HafenCity
Elk van deze vier warmtebedrijven heeft een heel eigen
maakt men voor de bereiding van warm tapwater
filosofie maar Vattenfall en Hansewerk Natur hebben een
gebruik van zonnecollectoren. In Mitte Altona levert
geschiedenis in Hamburg terwijl de andere twee nieuw
Vattenfall een nieuw product: Fernwärme Natur Mix.
14
WARMTENETWERK MAGAZINE
Spelende kinderen in HafenCity; naast de bouwkranen zijn de schoorstenen van de warmtecentrale HafenCity van Vattenfall zichtbaar.
De multifunctionele warmtebuffer van Hansewerk Natur op Gut Karlshöhe.
Deze gecertificeerde warmte geeft minder dan 120 g
een aantal pakhuizen bewaard gebleven en gerenoveerd.
CO2 per kWh (ter vergelijking: een hr-ketel op aardgas
De lengte van de kades is meer dan tien kilometer en
emitteert ongeveer 210 g/kWh).
daarnaast heeft HafenCity nog drie kilometer oever aan
TU Dresden certificeerde het warmtenet over 2009-2011
de Elbe. Een heel lastig punt was het handhaven van
met een primaire energiefactor van 0,57 dankzij het feit
de historische kades. Bij extreme waterstanden komen
dat 90% van de warmte uit warmtekrachtkoppeling komt
die onder water te staan. De nieuwe gebouwen hebben
en slechts 6% uit hulpketels. Naast 100 MW continu uit
speciale voorzieningen om het water te weren. Wonen
afvalenergiecentrales en 40 MW uit biomassa komt deze
op de begane grond is niet toegestaan. Desondanks is
warmte vooral uit kolencentrales. De inzet van steenkool
deze wijk op steenworp afstand van de oude binnenstad
is door het stadsbestuur gesteund omdat hiermee lage
bijzonder geliefd en zijn de meeste appartementen
stroomprijzen voor de industrie worden gerealiseerd.
peperduur. De geslaagde combinatie wonen en werken
Tegelijk wil de politiek een verdere verlaging van de
zorgt er al daadwerkelijk voor dat het autobezit in
CO2-emissie voor warmte. Voor Vattenfall is dat een grote
HafenCity veel lager is dan normaal.
uitdaging. Een van de opties is restwarmte van de alumi-
In HafenCity West staat een warmtecentrale van Vattenfall
niumfabriek Aurubis die 60 MW proceswarmte van 95 °C
die via een leidingtunnel onder de Elbe verbonden is
kan leveren. Deze warmte heeft 0 g/kWh CO2-emissie!
met het bestaande warmtenet. Vattenfall produceert
In Mitte Altona levert Vattenfall een nieuw product: Fernwärme Natur Mix. Deze gecertificeerde warmte geeft minder dan 120 g CO2 per kWh.
HafenCity
daarnaast decentraal warmte met zonnecollectoren op de daken van de gebouwen in HafenCity. Een duurzame oplossing maar wat Vattenfall betreft niet voor herhaling vatbaar. Na de oplevering werd men meerdere malen geconfronteerd met klachten over lekkage. Die bleken dan meestal wel te zijn veroorzaakt door de dakconstructie maar het betekende wel veel werk en overleg. Op HafenCity West is ook het grootste gebouw te
Het havengebied met de oude pakhuizen Speicherstadt
vinden dat in Hamburg is aangesloten op warmte. Het
wordt door Hanzestad Hamburg getransformeerd tot een
is de Elbphilharmonie, een majestueus gebouw met drie
fantastisch woon- en werkgebied met een oppervlak van
concertzalen, een hotel, 45 woningen en een plaza. Zoals
157 hectare. Naast de imposante nieuwe gebouwen zijn
gebruikelijk bij dergelijke projecten werden begroting en
NR 25. HERFST 2016
15
De concertzalen van de Elbphilharmonie worden in januari 2017 feestelijk in gebruik genomen.
bouwtijd ruim overschreden. Naast de eerste leidingen
Natur exploiteert een honderdtal warmtenetten en
voor warmte moest Vattenfall nog nieuwe leidingen
heeft daarnaast een duizendtal klanten waar men
aanbrengen omdat het gevraagde warmtevermogen
warmte, koude en elektriciteit on site produceert. In het
tijdens de bouw vier keer zo groot werd als in het eerste
noordoosten van Hamburg heeft men warmtenetten die
bouwplan.
onderling gekoppeld zijn. Hoofdbron voor warmte in deze
Warmtekrachtboot voor cruiseschepen
netten is de afvalenergiecentrale van EEW in Stapelfeld. Naast deze centrale heeft Hansewerk Natur vorig jaar
In de zomer meren er regelmatig enorme cruiseschepen
een unieke warmtekrachtcentrale gebouwd met een 10
af bij HafenCity. Becker Marine Systems ontwikkelde een
MW wkk die dankzij een warmtepomp een energetisch
opmerkelijke energievoorziening voor deze schepen die
rendement van 100% haalt.
tegenwoordig bij stilliggen nog ettelijke megawatten elektrisch vermogen nodig hebben. Een duwboot met vijf aggregaten met een totaal vermogen van 7,5 MW kan in de behoefte voorzien. Omdat de aggregaten vloeibaar aardgas (LNG) als brandstof gebruiken zijn ze aanmer-
Otto kan overschotten aan warmte via een hybride aansluiting aan het net leveren en hier ’s winters warmte afnemen uit het net.
kelijk stiller en milieuvriendelijker dan de dieselmotoren van de cruiseschepen. Het onderhoud van de gasmotoren wordt verzorgd door
Maar
het warmtebedrijf Hansewerk Natur. Logisch dat men op
produceren. Een fraai voorbeeld is het nieuwe compu-
het idee kwam op de boot ’s winters in te zetten voor de
tercentrum van Otto in Hamburg. Dit centrum heeft een
energievoorziening van Hamburg. De koppeling aan het
hybride aansluiting op een van de netten van Hansewerk
warmtenet is makkelijker dan die aan het stroomnet. De
Natur. Otto kan overschotten aan warmte aan het net
cruiseschepen hebben stroom van 60 Hz nodig maar voor
leveren en ’s winters warmte afnemen uit het net.
de koppeling met het landnet moeten de generatoren 50
Gut Karlshöhe is een duurzaamheidscentrum waarin
Hz leveren.
Hansewerk Natur participeert. Op het terrein is een glazen
Natuurwarmte
16
de
netten
kunnen
ook
decentraal
warmte
ketelhuis met experimentele apparatuur waaronder zelfs nog een ketel vanRemeha met Stirlingmotor. In de kelder
Hansewerk Natur koos geen centrale maar het landgoed
zijn warmtewisselaars en pompen voor het warmtenet in
Karlshöhe om ons te ontvangen. “De toevoeging Natur
de aangrenzende woonwijk ondergebracht. Een batterij
aan onze bedrijfsnaam is heel belangrijk,” stelt directeur
zonnecollectoren op het landgoed levert warmte aan dit
Jörg Lampe. Onze missie is om warmte en andere energie-
net via een multifunctionele warmtebuffer naast het
vormen zo duurzaam mogelijk te leveren. Hansewerk
glazen ketelhuis.
WARMTENETWERK MAGAZINE
Warmtebunker voor wijk Wilhelmsburg De woonwijk Wilhelmsburg grenst direct aan de havens. Logisch, want dit is vanouds de wijk waar de havenarbeiders wonen. In de Tweede Wereldoorlog kreeg dit gebied te maken met luchtaanvallen. Men bouwde in Wilhelmsburg een enorme Flakbunker waar tot 30.000
Voorzitter Gijs de Man bedankt de gastheer voor de lunch op het dakterras van de warmtecentrale in HafenCity.
mensen in konden schuilen. Na de oorlog probeerde het Britse leger de bunker op te blazen maar dat lukte niet. De betonnen muren waren drie meter dik en het dak vier meter. Zeventig jaar later besloot men om de bunker niet alsnog te slopen maar er iets nuttigs van te maken.
In de 42 m hoge Energiebunker is een warmte-
De bunker moest een energiecentrale worden voor de
buffer met een inhoud van 2.000 m3 geplaatst.
wijk Wilhelmsburg. De ambitieuze opdracht was dat men zou bewijzen dat deze wijk energieneutraal kon worden gemaakt. Het piepjonge bedrijf Hamburg Energie kreeg de opdracht om dit waar te maken. Hamburg Energie werd door het waterbedrijf van Hamburg opgericht om toch als gemeente een eigen energiebedrijf te hebben nadat men warmtenet en stroomnet aan Vattenfall had verkocht. Inmiddels is het elektriciteitsnet weer in handen van de stad en op basis van een referendum onder de bevolking heeft Hamburg besloten om ook het warmtenet weer terug te kopen. De Energiebunker is nu een markante centrale met zonnepanelen op de zuidgevel en zonnecollectoren op het dak waar ooit het luchtafweergeschut stond. De vacuĂźmbuiscollectoren kunnen water leveren op hoge temperatuur. In de bunker is een enorme warmtebuffer ondergebracht die ook gevoed wordt met groene warmte van een wkk op biogas in de bunker en met restwarmte van een fabriek in de haven. Een houtketel wordt binnenkort in de bunker geplaatst om in de piekvraag naar warmte te voorzien. Wie de Energiebunker bezichtigt, bekruipt het idee dat dit een dure pr-stunt is. Wonderlijk genoeg is dat in feite niet zo. De bouwkundige renovatie van de bunker kostte ongeveer evenveel als het slopen van de bunker. De technische installaties kostten inclusief de aanleg van een warmtenet voor drieduizend woningen ongeveer 13 miljoen euro. Dat is omgeslagen per woning bepaald niet duur.
NR 25. HERFST 2016
_
  17
Flexibele warmtenetten zijn de toekomst! In klassieke stadsverwarmingsnetten wordt warmte
Flexiheat onderzoeksproject
direct getransporteerd van een enkele bron naar
Binnen Flexiheat is de afgelopen vier jaar met tal van
een groep afnemers. Het integreren van meerdere
(bedrijfs)partners onderzoek gedaan naar de flexibili-
duurzame- en restwarmtebronnen biedt kansen
sering van het warmtetransport. Door het intelligent en
om CO2 emissie reducties te realiseren. Zo kunnen
flexibel ontwikkelen van een warmtenet kan de financi-
warmtenetten bijdragen aan de verduurzaming van
ële haalbaarheid en de energetische efficiëntie worden
de samenleving. Daarom is het warmtenet van de
vergroot.
toekomst een dynamisch net: een open en hybride
Daarbij speelt systeemintegratie en optimalisatie over
net waar duurzame- en restwarmtebronnen op
de gehele waardeketen een belangrijke rol. Het vergro-
aangesloten zijn, dat meerdere producenten en
ten van flexibiliteit in vraag en aanbod reduceert risico
groepen van gebruikers faciliteert en koppelingen
over de hele keten, wat de ontwikkeling van warmtenet-
tussen verschillende energienetwerken en
ten stimuleert. Er is onderzoek gedaan naar vier ver-
energiedragers (o.a. warmte, elektriciteit, biogas
schillende thema’s binnen dit vraagstuk: de controle en
en LNG) mogelijk maakt. Het Flexiheat programma
sturing van warmtenetten met meerdere groepen produ-
van de Hanzehogeschool Groningen heeft inzichten
centen en gebruikers, nieuwe verdienmodellen, hybridi-
opgeleverd in de manier waarop het duurzame,
satiemogelijkheden en het gebruik van geothermie.
efficiënte en flexibele warmtenet van de toekomst
Deze thema’s zijn toegepast op een aantal praktijksitu-
ontwikkeld kan worden.
aties waardoor de mogelijke impact op deze situaties inzichtelijk is gemaakt.
Attero produceert duurzame elektriciteit, groen gas en duurzame stoom in Wijster; op de voorgrond de stoomleiding naar Energie Transitie Park Midden-Drenthe.
18 WARMTENETWERK MAGAZINE
.... Een flexibel, multi-commodity verdienmodel
levering. De warmteafnemers zouden dan hun warmteconsumptie moeten verlagen. Dat kan alleen als een
Eén van de onderzoeken heeft zich gericht op het ont-
warmteconsument bereid is om tijdelijk minder warmte
werpen van een innovatief verdienmodel voor het
af te nemen tegen een bepaalde vergoeding. Zo ontstaat
Energie Transitie Park (ETP) Wijster, één van de praktijk-
handel in flexibiliteit tussen de deelnemende bedrijven.
situaties die binnen Flexiheat onder de loep is genomen.
In het ontworpen verdienmodel kunnen alle deel-
Op het ETP is de afvalverbrandingsinstallatie van Attero
nemende bedrijven hun flexibiliteit (meer of minder
gevestigd met omliggende industrie, waar restwarmte
warmte afnemen) aanbieden op een intern handels-
aan geleverd wordt. De centrale produceert nu in vaste
platform (zie figuur 1). Wanneer de elektriciteitsprijs
hoeveelheden warmte en elektriciteit. Door de verhou-
correspondeert met de aangeboden flexibiliteit, wordt
ding tussen warmte en elektriciteit te variëren, kan het
de extra hoeveelheid elektriciteit verkocht op de day-
warmtenet flexibiliteit leveren aan het elektriciteits-
ahead of intraday markt. Voor de onbalansmarkt verloopt
net. Warmteafnemers hebben namelijk een bepaalde
dit via een externe aggregator die de flexibiliteit van
flexibiliteit in de consumptie van warmte. Bovendien
verschillende kleinschalige aanbieders verzamelt en
kan warmte beter worden opgeslagen dan elektriciteit.
gebruikt om het eigen portfolio te balanceren of aan te
Daarom wordt de warmtevraag in dit model aan de elek-
bieden op de onbalansmarkt. De winsten worden gedeeld
triciteitsproductie gekoppeld.
tussen het energiebedrijf, het bedrijf dat de flexibiliteit levert en de serviceverleners. Deelnemende bedrijven
Het vergroten van flexibiliteit in vraag en aanbod reduceert risico over de hele keten, wat de ontwikkeling van warmtenetten stimuleert.
kunnen zo hun energiekosten verlagen. In de casestudy zijn verschillende scenario’s onderzocht: er is gekeken naar een bestaande industriële warmteafnemer die de warmteconsumptie kan variëren in tijd en in kwantiteit, een fictief stadsverwarmingsnet gekoppeld aan een warmtebuffer en een fictief power-to-gas
Elektriciteitsproducenten zoals Attero worden gecon-
station dat lagere temperatuurwarmte gebruikt voor de
fronteerd met een aantal ontwikkelingen op de elektri-
benodigde elektriciteitsproductie. Iedere afnemer heeft
citeitsmarkt, waaronder een toename van elektriciteit
een eigen vorm van flexibiliteit: het verschuiven van de
uit duurzame bronnen. Omdat duurzame bronnen zoals
warmtevraag door het uitstellen of vervroegen van de
zon en wind slecht regelbaar zijn, is er een toenemende
productie met een x-aantal uren, het toe of af laten
onbalans tussen vraag en aanbod van elektriciteit. Dit
nemen van de productie met een x-aantal MW of het
leidt tot een toenemende prijsvolatiliteit, met name op
benutten van een warmtebuffer.
de onbalansmarkt. Marktpartijen kunnen van deze ont-
De potentiële winsten zijn doorgerekend met een simu-
wikkeling profiteren door de flexibiliteit te leveren die
latiemodel, dat de verschillende handelsstrategieën kan
nodig is om vraag en aanbod van elektriciteit te balance-
simuleren op basis van historische prijzen op de ver-
ren. Daar moeten nieuwe verdienmodellen voor worden
schillende markten: day-ahead, intraday en de onba-
ontwikkeld, waarin flexibiliteit de belangrijkste vorm
lansmarkt. Eerst optimaliseert het model het energie-
van waardecreatie is.
plan voor de day-ahead markt. Vervolgens wordt er meer
Onderzoekers van het Flexiheat programma hebben een
elektriciteit verkocht ten opzichte van dit energieplan
flexibel,
ontwikkeld
wanneer er gunstige prijzen optreden op de intraday- en
en gevalideerd. Kenmerkend is dat de warmtelevering
de onbalansmarkt. Met dit simulatiemodel is berekend
afhankelijk wordt van de prijzen op de elektrici-
dat het verdienmodel winstgevend kan zijn zolang er vol-
teitsmarkt en de beschikbare flexibiliteit. Bij een
doende flexibiliteit beschikbaar is (> 7 MWth) en er vol-
gunstige elektriciteitsprijs (bijvoorbeeld bij negatieve
doende volatiliteit is in de elektriciteitsprijzen.
onbalansprijzen) zal Attero de elektriciteitsproductie
Om het flexibele verdienmodel te implementeren, moe-
willen verhogen omdat er op dat moment meer verdiend
ten op verschillende vlakken capaciteiten worden ont-
kan worden met elektriciteitsproductie dan met warmte-
wikkeld (zie tabel 1).
multi-commodity
verdienmodel
NNR 25. HERFST 2016
19
Figuur 1. Flexibel verdienmodel
Technische capaciteiten
Het onderzoek van Flexiheat toont aan dat de financiĂŤle
De warmte-krachtkoppelingsinstallatie en de
haalbaarheid van industriĂŤle restwarmtenetten vergroot
deelnemende bedrijven moeten de technische
kan worden door de flexibiliteit die het warmtenet in
mogelijkheden en beperkingen van hun bedrijfs-
het energiesysteem kan brengen te vercommercialise-
proces kennen om flexibel te kunnen opereren.
ren door middel van flexibele handel op de elektriciteitsmarkten. Het verdienmodel is in dit onderzoek ontwor-
Handelscapaciteiten
pen voor een specifieke situatie. Toch kan het model ook
Om te kunnen handelen op verschillende elek-
geĂŻmplementeerd worden in andere situaties waar er een
triciteitsmarkten moeten bepaalde capaciteiten
energiecentrale op basis van warmte-krachtkoppeling is
ontwikkeld worden. Om bijvoorbeeld op de onba-
met een aantal warmteafnemers.
lansmarkt te kunnen handelen, is toegang nodig via de programmaverantwoordelijke, de aggrega-
_
www.flexiheat.nl
tor en serviceaanbieders. Energiemanagementcapaciteiten Het handelsplatform is een sleutelelement van het verdienmodel. Om dat platform te opereren is uitgebreide kennis nodig van energiemanagement. Communicatie via ICT moet bijvoorbeeld ingebed worden in de operationele systemen. Tabel 1. Capaciteiten
20
WARMTENETWERK MAGAZINE
Het Groene Net Limburg van start Eerste fase Op 27 juli ondertekenden wethouder Ruud Guyt van Sittard-Geleen en Erik Stronk, directeur van warmtebedrijf Ennatuurlijk het investeringsbesluit voor de aanleg van de eerste fase van Het Groene Net in Limburg. Ennatuurlijk legt deze herfst een warmtenet aan naar 145 woningen en 9 zakelijke klanten. Het nieuwe cultuur- en onderwijscentrum Ligne in Sittard wordt een van de eerste afnemers van Het Groene Net. In het gebouw is al een speciaal voor stadswarmte ontwikkelde absorptiekoelmachine geplaatst die ’s zomers warmte uit Het Groene Net gaat omzetten in koude. De groene warmte wordt geleverd door de Biomassa Energiecentrale Sittard (BES) die al meerdere jaren duurzame warmte levert aan ruim duizend woningen in de wijk Hoogveld en aan de werkplaatsen van Vixia.
Verdere ontwikkeling Na de zomer gaat men verder met de ontwikkeling van
De absorptiekoelmachine voor Het Groene Net in Sittard is
het Groene Net. De partners in Het Groene Net hebben
specifiek ontworpen voor gebruik van stadswarmte.
de ambitie om een warmtenetwerk te realiseren dat warmte levert aan ruim 5.000 huishoudens en tientallen bedrijven in de gemeenten Sittard-Geleen, Beek en Stein. Deze warmte wordt geleverd op basis van duurzame bron-
Middag over Het Groene Net Limburg
nen, bijvoorbeeld hernieuwbare warmte van de Biomassa Energiecentrale Sittard (BES) en industriële restwarmte
Op donderdag 15 december organiseert de
van het Chemelotterrein. Bij de voorbereidingen van
projectgroep Biomassa & WKK een middag over
Het Groene Net waren Provincie Limburg, Rijksdienst
Het Groene Net. Het voorlopige programma is:
voor Ondernemend Nederland (RVO NL), de Europese Investeringsbank (EIB) en het adviesbureau Driven by
• Dennis Fokkinga, Driven By Values:
Values betrokken.
Ontwikkeling en financiering van Het Groene Net • Warmtebedrijf Ennatuurlijk: Realisatie van het net • Monique Aarts, BES: Ervaringen met biomassawarmtekracht en ORC-turbine • Frank Vossen, Homij Technische Installaties: Rondleiding Ligne met toelichting op de duurzame techniek in dit nieuwe cultuur- en onderwijscentrum
Wethouder Ruud Guyt van de gemeente SittardGeleen en Erik Stronk, Algemeen Directeur van Ennatuurlijk zetten hun handtekeningen onder het investeringsbesluit voor Het Groene Net.
• Bezichtiging van de biomassacentrale, de aanleg van Het Groene Net Aanmelding op www.biowkk.eu
NR 25. HERFST 2016
21
Deelnemersoverzicht Exploitanten en financiers van warmte/ koudenetten en warmteproducenten Afval Energie Bedrijf Amsterdam Alliander DGO Attero AVR Afvalverwerking Cogas Duurzaam EDF Luminus Eneco Warmte & Koude Engie Energy Solutions Ennatuurlijk GETEC Benelux HVCenergie IMOG Indaver ING Groen Financieringen IVAGO IVBO – Warmtenet Brugge IVM Milieubeheer MIROM Mijnwater Heerlen MPD Groene Energie NUON Warmte SITA ReEnergy Stadsverwarming Purmerend Twence Afval en Energie Uniper Benelux Veolia Warmtenet Hengelo Aannemers en installateurs BAM Infratechniek Canalco Cofely Services GDF-Suez Denys A. Hak Van den Heuvel Heijmans Infra Techniek Nijkamp Aanneming MVOI Roseboom Ede Siers Leiding- Montageprojecten SOP VB Projects Visser & Smit Hanab Fabrikanten en leveranciers van componenten Albrand APV Benelux Bosch Thermotechnology BTG Biomass-to-Liquid Caleffi Hydronic Solutions Carnoy Carrier Airconditioning Danfoss Dyka Ecompany Fortes-Import DE Systems FW-Fernwärme-Technik Greenchoice Heatworld Rentals Hermans Techniek HSF Isoplus Benelux Itron Kamstrup Kapp Nederland Klinger-Sogefiltres Landis+Gyr LOGSTOR Nederland NIBE Energietechniek
1 oktober 2016
Profilplast Pipesystems Redenko Rombouts Kunststof Techniek Samson Regeltechniek SAX Sanitair Siemens Solabcool SolarFreezer Spirotech TCB Thermaflex Timmerman EHS Van Marcke Projects Watts Microflex Weijers Waalwijk Xylem (Lowara) Dienstverlening AAB Antea ARN Remondis Consulting Balance Ervaring op Projectbasis Banning Advocaten Bee NV Bird & Bird Boydens CarbonMatters Casquo Clean Energy Innovative Projects Deerns De Kleijn Energy Consulting Dirkzwager advocaten & notarissen DNV GL Energy DOZ energieregie Driven By Values DWA 3E Eco Ketelservice Verhuur EES Holland Ekwadraat Advies EnergyMatters Energy Networks Eversheds Greenvis Energy Solutions Heatworld Rentals IF Technology Ingenia Ingenium Ingenieursbureau XYZ Innoforte KIWA KWA Bedrijfsadviseurs LBITA Liandon LievenseCSO Infra Over Morgen RebelGroup Roos + Bijl Rotterdam Engineering Roukema Royal HaskoningDHV Sentiunt Meterbeheer Sustas Sweco Tauw Tebodin Teus van Eck Klimaat & Energie Twynstra & Gudde VK Engineering Wagenborg Nedlift Witteveen+Bos
Universiteiten en kennisinstituten Deltares Energieprojecten.com Haagse Hogeschool Hanzehogeschool KWR Water Cycle Research ROC Rijn IJssel Thomas More KCE Universiteit Antwerpen Universiteit van Gent UGent Campus Kortrijk Universiteit Twente VITO Woningcorporaties WonenBreburg Ymere (Semi-)Overheden Brabant Water Dunea Eandis Gemeente Alkmaar Gemeente Almere Gemeente Amsterdam Gemeente Arnhem Gemeente Breda Gemeente Delft Gemeente Den Haag Gemeente Dordrecht Gemeente Ede Gemeente Eindhoven Gemeente Groningen Gemeente Haarlem Gemeente Helmond Gemeente Heerlen Gemeente Lingewaard Gemeente Maastricht Gemeente Nijmegen Gemeente Purmerend Gemeente Rotterdam Gemeente Utrecht Gemeente Zaanstad Gemeente Zeewolde Groningen Seaports Infrax IOK (Ontw.mij De Kempen) ISVAG Omgevingsdienst Haaglanden Pidpa POM West-Vlaanderen Provincie Antwerpen Provincie Drenthe Provincie Gelderland Provincie Groningen Provincie Noord-Brabant Provincie Overijssel Provincie Zuid-Holland Stad Antwerpen Stad Roeselare Waterbedrijf Groningen Brancheorganisaties en verenigingen Bedrijventerrein Helmond Cogen Vlaanderen Netbeheer Nederland Vereniging Afvalbedrijven Vlaamse Confederatie Bouw Overige Janssen Pharmaceutica
Een beschrijving van alle deelnemende organisaties met links naar de websites vindt u op www.warmtenetwerk.nl en op www.warmtenetwerk.be
22
WARMTENETWERK MAGAZINE
Agenda 2016
Colofon
24 november in Den Haag
Warmtenetwerk Magazine is een uitgave van de stichting Warmtenetwerk. De stichting Warmtenetwerk heeft als doel om het gebruik van duurzame warmte en koude en het hergebruik van restwarmte via collectieve netten te bevorderen. Het Warmtenetwerk Magazine wordt gratis verspreid; aanmelding voor toezending van de digitale nieuwsbrief van de stichting en voor het Warmtenetwerk Magazine kan via de website www.warmtenetwerk.nl of door een mail te sturen met uw gegevens aan info@warmtenetwerk.nl
Nationaal Warmtecongres 2016 www.euroforum.nl 16-17 november in Brussel
European Bioenergy Future www.conference.aebiom.org 28 november in Rotterdam
Energiebesparen en netwerken met EZ www.rvo.nl 15 december in Sittard
Het Groene Net www.biowkk.eu
19 december in Utrecht
Masterclass Toetsingskader Financiering restwarmteprojecten www.rvo.nl 14 mei 2017 in Glasgow
38th Euroheat & Power Congress www.euroheat.org
Redactie Klaas de Jong Jet Ceelen Willeke Brandsma Anique de Kruijf Artikel Kijk integraal: Larissa Gonzalez Artikel Tien jaar koudenetten: Lynsey Dubbeld Artikel Flexibele warmtenetten: Kathelijne Bouw e-mail: info@warmtenetwerk.nl Postadres: Energieprojecten.com Oosterslag 4 NL - 8385 GW Vledderveen Dr Vormgeving WOUWontwerp te Steenwijk Bestuur Warmtenetwerk Nederland Voorzitter: Gijs de Man, Stadsverwarming Purmerend Secretaris: Astrid Madsen, gemeente Rotterdam Penningmeester: Jannis van Zanten, Vereniging Afvalbedrijven Peter Odermatt Berno Kastelijns, Nijkamp Pieter de Jong, Ymere Bestuur Warmtenetwerk Vlaanderen Voorzitter: Koen van Overberghe, MIROM Secretaris: Jo Neyens, ODE Tom Prinzie, Van Marcke Secretariaat Warmtenetwerk Nederland Postbus 77 NL - 1200 AB Hilversum Tel. 0031-35-6838833 Secretariaat Warmtenetwerk Vlaanderen Koningsstraat 35 B – 1000 Brussel Tel. 0032-2-2188747 Deelname aan het Warmtenetwerk Het Warmtenetwerk is een breed platform voor alle organisaties, die betrokken zijn bij collectieve warmte en koude. De contributie is afhankelijk van de hoofdactiviteiten en de grootte van de organisatie. Het is ook mogelijk op persoonlijke titel deelnemer te worden. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met het secretariaat of een mailtje sturen naar info@warmtenetwerk.nl voor Nederland en jo.neyens@ode.be voor Vlaanderen. Overname van artikelen Het copyright van de artikelen in Warmtenetwerk Magazine berust bij de redactie. Overname van artikelen is op aanvraag mogelijk en eigen foto’s zijn beschikbaar voor publicatie door derden met bronvermelding. www.warmtenetwerk.nl en www.warmtenetwerk.be
NR 25. HERFST 2016
23
WARMTENETWERK
meer comfort met minder fossiele energie