WARMTENETWERK MAGAZINE
NR 27. LENTE 2017
Yara levert al vijf jaar restwarmte en CO2 aan glastuinbouwgebied
Green Deal Aardgasvrije Wijken Antwerpen bouwt aan industrieel stoomnet van Europees formaat Deens-Nederlands seminar Affordable and Reliable Carbon Free Heating
Inhoud 5
Jaarbijeenkomst Warmtenetwerk 2017
6
Bijpraten over de Warmtetafel
8
Green Deal Aardgasvrije Wijken
10
Antwerpen bouwt aan industrieel warmtecluster van Europees formaat
11
Vijf jaar levering van warmte en CO2 door chemiebedrijf Yara
12
Warmtenetten kunnen zeven keer zoveel warmte leveren als nu
13
Denen sluiten 75% van alle woningen aan op warmtenet
15
Rapport ‘Ruimtelijke kansen voor warmtenetten’
16
De jurist als onmisbare regisseur in warmteprojecten
18
Warmtebedrijf Roosendaal besteedt beheer uit aan regionale partner
20
Holzkirchen wint heet water op 5,6 km diepte
21
NUON Cook Tour met groene batterij
22
Deelnemersoverzicht
23
Colofon en agenda
Omslagfoto: Dit jaar viert WarmCO2 haar vijfjarig jubileum met een congres in Vlissingen (zie blz.11). WarmCO2 levert restwarmte en CO2 van het chemiebedrijf Yara te Sluiskil aan een glastuinbouwgebied. De levering van deze restproducten is succesvol; de tuinders gebruiken geen aardgas voor de teelt van tomaten, paprika’s en aubergines.
2
WARMTENETWERK MAGAZINE
Introductie Het doel van de in 2008 opgerichte stichting Warmtenetwerk is een duurzame warmte- en koudevoorziening in Nederland
WARMTENETWERK
en Vlaanderen. Met het Warmtenetwerk Magazine willen we u kennis laten maken met de ontwikkelingen en mogelijkheden van warmteen koudenetten en met het netwerk aan spelers op dit gebied. Meer dan tweehonderd organisaties nemen deel aan het Warmtenetwerk.
meer comfort met minder fossiele energie
_
Hoe zet je een professioneel warmtebedrijf op? Met het verdwijnen van aardgas uit Nederland zullen er
partner gekozen die zorgt voor het technisch beheer en
heel wat nieuwe warmtenetten moeten komen. Ook in
onderhoud van dit net maar ook voor het klantenbeheer
Vlaanderen is dat het geval. Bij het ontwikkelen hiervan
en een klantvriendelijke opvang van storing.
zie je dat alle aandacht gericht is op haalbaarheidsonderzoek, subsidies en het creĂŤren van draagvlak. Als dat allemaal goed gaat, kan men immers van start. Maar hoe start je een warmtebedrijf? De gemeenten hebben bij de Energieagenda van minister Henk Kamp de rol van
De gemeenten hebben bij de Energieagenda van minister Henk Kamp de rol van regisseur toebedeeld gekregen
regisseur toebedeeld gekregen. Een terechte keus maar ervaring met warmtelevering en bouw en onderhoud van
Het Groene Net in Limburg is ook een goed voorbeeld.
warmtenetten hebben maar enkele gemeenten. In dit
In het vorige nummer was een uitgebreid artikel over de
nummer besteden we aandacht aan wat er komt kijken bij de opzet van een nieuw warmtebedrijf. Binnen het
aanleg van de eerste leidingen. De gemeenten Sittard-
Warmtenetwerk zijn niet alleen meerdere partijen die
Geleen, Stein en Beek kozen warmtebedrijf Ennatuurlijk
haalbaarheidsstudies uitvoeren of ontwerpen maken en
als ervaren partner voor bouw en beheer van Het Groene
leidingnetten aanleggen maar er zijn ook partijen die op
Net. In dit nummer vertelt onze deelnemer Dirkzwager
andere onderdelen zoals meterbeheer, klantenservice,
advocaten & notarissen over een belangrijke activiteit
facturering en contracten kunnen zorgen voor een
die meestal op de achtergrond blijft, namelijk het maken
professioneel warmtebedrijf.
van passende overeenkomsten met alle partijen.
Roosendaal is een mooi voorbeeld. Deze Brabantse
We staan voor een geweldige uitdaging met warmtenet-
gemeente heeft een eigen warmtebedrijf opgericht:
ten. Het komt er nu op aan dat we gebruik maken van de
Duurzame Energie Roosendaal (DER). Nu de aanleg van
aanwezige ervaring en kennis om met de nodige snelheid
het net op gang is gekomen, heeft men een regionale
warmtebedrijven op te zetten die topprestaties leveren. _ Klaas de Jong
NR 27. LENTE 2017
3
Nieuwe deelnemers In de eerste maanden van 2017 zijn de
Eurowater
volgende organisaties deelnemer geworden aan
Eurowater is een onafhankelijke Deense fabrikant
warmtenetwerk Nederland en/of Vlaanderen:
van
waterbehandelingsinstallaties
zowel
voor
drinkwaterbedrijven als industrie, ziekenhuizen en warmtebedrijven. In Etten-Leur is een Nederlandse vestiging van Eurowater.
ATTB
Het bedrijf werkt volgens de richtlijnen van de
De Associatie voor de Thermische Technieken in BelgiĂŤ
vereniging Dansk Fjernvarme waar alle Deense
vzw. (ATTB) is de vereniging van de fabrikanten en
warmtebedrijven bij zijn aangesloten. Eurowater
importeurs van centrale verwarmingsketels, branders,
leverde onder andere de waterbehandeling in de in 2015
diensten, aanverwante producten en uitrustingen voor
gebouwde biocentrale De Purmer van Stadsverwarming
hernieuwbare
Purmerend.
energieĂŤn.
De
associatie
verzamelt
marktcijfers, evalueert trends en voert analyses uit. Men
www.eurowater.nl
organiseert overlegplatformen, evenementen, opleidingen en dergelijke. www.attb.be
IVOO IVOO is een intergemeentelijke organisatie voor duurzaam
A&S Energie
afvalbeheer
in
de
regio
Oostende.
IVOO zamelt huishoudelijk afval in en beheert
De leverancier van groene stroom Aspiravi en
een groencompostering en een afvalverbrandings-
houtverwerker Unilin richtten samen A&S Energie
installatie die 65.000 ton per jaar verwerkt en daaruit
op. Niet meer herbruikbaar houtafval wordt
33 miljoen kWh elektriciteit produceert. IVOO is lid van
door A&S Energie in een biomassacentrale in
Belgian Waste-to-Energy en de Europese CEWEP.
Oostrozebeke in de provincie West-Vlaanderen als
www.ivoo.be
brandstof gebruikt. Die produceert groene stroom voor 55.000 gezinnen. www.a-s-energie.be
Energiehuis Oostende De stad Oostende wil iets doen aan de hoge energiefacturen en de klimaatverandering. Daarom richtte ze het autonome gemeentebedrijf EOS op. EOS wil iedere inwoner van Oostende stimuleren om energie te besparen en gebruik te maken van alternatieve energiebronnen. POM West-Vlaanderen heeft een haalbaarheidsstudie uitgevoerd naar een warmtenet in Oostende. www.eos-oostende.be
4
WARMTENETWERK MAGAZINE
Terrendis
Kelvin Solutions
Terrendis
is
fabrikant
van
voorgeĂŻsoleerde,
Kelvin Solutions te Vosselaar begeleidt de ontwikkeling van projecten op het gebied van duurzame warmte en
en koudenetten en voor warm sanitairwater. De
koude en het hergebruik van restwarmte. De ingenieurs
leidingen kunnen worden uitgevoerd met een
van Kelvin Solutions hebben de nodige ervaring op het
RFID-detectiesysteem.
gebied van warmtenetten in Vlaanderen.
Terrendis te Desteldonk met een fabriek in Gent is
www.kelvinsolutions.be
recent opgericht door de Groep RYB. www.terrendis.com
Klima+ KLIMA+
is
een
installatiebedrijf
voor
verwarming,
ventilatie, sanitair en arconditioning actief in Oost- en West-Vlaanderen. Klima+ is ontstaan uit een fusie van Verschueren te Oudenaarde, De Vos te Nazareth en Sanitair Coucke te Harelbeke. Partners zijn het dakdekkerbedrijf en het isolatiebedrijf van Verschueren.
Steun duurzame warmte
Klima+ is een familiebedrijf met ongeveer vijftig
Bent u ook betrokken bij warmte- en koudenetten en/
werknemers. De hoofdzetel is gevestigd in Oudenaarde.
of wilt u een bijdrage leveren aan een effectieve infra-
www.klimaplus.be
structuur voor warmte en koude? Neem dan deel aan Warmtenetwerk. Stuur
voor
meer
informatie
over
inschrijven,
contributie en overige voordelen een e-mail naar info@warmtenetwerk.nl of jo.neyens@ode.be
Jaarbijeenkomst Warmtenetwerk 2017 Op 15 juni organiseert Warmtenetwerk in NEMO te Amsterdam de jaarbijeenkomst voor haar deelnemers. Het programma voor deze middag is te vinden op www.warmtenetwerk.nl
NR 27. LENTE 2017
_
5
Bijpraten over de Warmtetafel In januari 2016 verscheen het Energierapport
Keuzes maken
waarin een grote transitie van aardgas naar
Werkgroep 1 had als opdracht om een afwegingskader
duurzame warmte in Nederland werd aangekondigd.
te maken voor de gemeenten die straks keuzes per
Een jaar later kwam de Energieagenda uit waarin
wijk en regio moeten maken voor de invulling van een
het tijdspad naar een warmtevoorziening zonder
warmtevoorziening die het aardgasnet vervangt. Deze
uitstoot van CO2 is vastgelegd. In de tussentijd
werkgroep wordt geleid door Gijs de Man, voorzitter
hadden de ministers van Economische Zaken en
van
Binnenlandse Zaken en de staatssecretaris van
Stadverwarming Purmerend.
Infrastructuur en Milieu aan Warmtetafels overleg
“Je zal in de gemeenteraad zitten en voor de taak staan
gevoerd met belanghebbende partijen over de
een besluit te nemen over de transitie naar duurzame
uitvoering van deze transitie. Warmtenetwerk
warmte. In de wijk hoor je, ik had liever een warmtenet
organiseerde in februari twee bijeenkomsten
willen hebben dan een warmtepomp. Hoe zorg je er
om haar deelnemers bij te praten over wat de
dan voor dat een gemeente zijn nek uitsteekt?” Het
Warmtetafel met de vier bijbehorende
antwoord op die vraag moet uit een nieuw op te richten
Warmtenetwerk
Nederland
en
directeur
van
werkgroepen opleverden. Volgens De Man is het duidelijk is dat er niet één
Energieagenda en Klimaatakkoord
afwegingskader, rekenmodel of effectief proces bestaat voor de warmtetransitie. “Belangrijk is dat gemaakte
Tjalling de Vries, programmaleider Warmte bij het
keuzes zoveel mogelijk maatschappelijk geaccepteerd
Ministerie van EZ, gaf aan dat de Energieagenda
worden. Ik zeg zoveel mogelijk, want we gaan het niet
aansluit bij het Klimaatakkoord van Parijs. De emissie van broeikasgassen door het gebruik van energie moet
dat dit jaar het licht moet zien, kan kennis over
drastisch worden teruggedrongen. Warmte moet het
processen, rekenmodellen en kentallen leveren en ‘leren
grootste aandeel in de reductie leveren. Bij de industrie
en kennisoverdracht stimuleren’.
met warmte op hoge temperatuur is benutting van restwarmte in warmtenetten een belangrijke optie. Bij verwarming van gebouwen gaat het om verlaging van
Belangrijk is dat gemaakte keuzes zoveel
de warmtevraag en een sterke vermindering van het
mogelijk maatschappelijk geaccepteerd worden.
gebruik van aardgas. Gemeenten en netbeheerders
Ik zeg zoveel mogelijk, want we gaan het niet
hebben de regie bij de lokale plannen voor aardgasvrije wijken.
allemaal eens worden met elkaar
De Warmtetafel is een politiek, bestuurlijk overleg. Vier werkgroepen met sponsoren en trekkers werken voor de 1.
Integrale afweging van warmte-opties
De aantrekkelijkheid van collectieve warmtelevering
2.
Aantrekkelijkheid collectieve warmtelevering
Werkgroep 2 houdt zich onder leiding van Arno van
3.
Een sluitende business case voor warmtenetten
Gestel, directeur verkoop bij NUON Warmte, bezig met de
4.
Transitie naar open warmtenetten.
toekomstige warmteklanten. Collectieve warmtelevering
Warmtetafel de volgende zaken uit:
moet aantrekkelijk zijn als we aardgas uitfaseren. In deze werkgroep vertegenwoordigen woningcorporatie Woonbron
en
huurdersvereniging
Woonbond
de
particuliere klanten. Belangrijk is dat het transitieproces lokaal georganiseerd moet worden, stelt Van Gestel. Uit alle onderzoeken komt naar voren dat het bij de aantrekkelijkheid vooral gaat om de prijs van warmte versus aardgas. Het gebrek aan keuzemogelijkheden is nu in de warmtesector ook een pijnpunt.
6
WARMTENETWERK MAGAZINE
de
Bij de regionale projecten heeft men gekeken naar de
Warmtetafel een meerjarige communicatiestrategie om
“Leiding over West” van havengebied naar Westland en
de burgers bewust te maken van de noodzaak van de
Den Haag, de “Leiding door het Midden" en de “Leiding
warmtetransitie. Men heeft nu nog geen besef van de
naar Leiden”.
urgentie. Verder wil de werkgroep onder andere lokale
De werkgroep adviseert om de benutting van restwarmte
De
werkgroep
adviseerde
in
december
aan
positief te waarderen en de infrastructuur voor warmte het tarief op basis van aardgaskosten. andere centrale boodschap van werkgroep 3 is dat er
De werkgroep adviseert om de benutting van restwarmte positief te waarderen en de infrastructuur voor opslag op gastransport
duidelijkheid nodig is over de uitfasering van aardgas. “Zekerheid is belangrijk om te investeren, alle risico’s moeten duidelijk zijn,” stelt Akkers.
Open warmtenetten drie werkgroepen zijn ontstaan vanuit de Warmtetafel. De werkgroep over transitie naar ‘open’ warmtenetten was
Business cases
aanvankelijk informeel maar heeft op de Warmtetafel van 7 december een formele status gekregen.
Maike Akkers van Havenbedrijf Rotterdam presenteerde
Stan de Ranitz, manager strategie en business develoment
de bevindingen van werkgroep 3. Deze werkgroep met
bij Eneco, vertelde dat deze werkgroep in juni zal de
deelnemers uit industrie, energiebedrijven en LTO heeft
resultaten opleveren over de vragen:
een aantal actuele projecten bekeken: een drietal kleine netten, vier middelgrote netten en drie regionale netten. Onder de huidige omstandigheden is de business case alleen positief bij Het Groene Net in Sittard en het warmtenet van HVC in Dordrecht. Akkers meldt dat de
• Wat zijn de publieke doelen van het marktmodel voor open netten ? • Hoe en in welke situaties kunnen open netten een bijdrage leveren aan die doelen? • Wat is nodig om een open net te realiseren?
een probleem is. Oplossingen hiervoor zijn opschaling,
Alle presentaties met de adviezen van de werkgroepen
een hogere gasprijs en een transitiefonds. De gasprijs is
zijn beschikbaar op www.warmtenetwerk.nl
_
nu erg laag met name bij grootverbruikers die nauwelijks energiebelasting betalen. Akkers noemt als voorbeeld de dierentuin in het project Arnhem-Noord. Warmtelevering is bij deze grootverbruiker bij de huidige tarieven erg lastig.
Transitiepaden per functionaliteit (Ministerie EZ)
NR 27. LENTE 2017
7
Green Deal Aardgasvrije Wijken
Alle ondertekenaars van de Green Deal
na de publicatie van de Energieagenda 2050
Provincies, gemeenten en netwerkbedrijven
past perfect in de doelstelling van deze agenda
De Green Deal Aardgasvrije Wijken is op 8 maart in
om van aardgasverwarming over te schakelen
Utrecht getekend door de ministers Kamp en Plasterk
op hernieuwbare warmte. De partners in de op
en staatssecretaris Dijksma met dertig gemeenten, alle
8 maart getekende Green Deal committeren zich
twaalf provinciebesturen, de netbeheerders Enduris,
De eerste Green Deal die de rijksoverheid afsloot
namelijk aan een versnelling van de ontwikkeling van aardgasvrije wijken in steden.
interprovinciaal overlegorgaan IPO en de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG). Gedurende de looptijd van deze Green Deal gaan de ondertekenaars aan de slag met de realisatie van aardgasvrije wijken. Zij doen dit samen met de partners, die zich actief verbinden aan de
Wethouder JosĂŠ van Egmond tekent namens gemeente Pijnacker-Nootdorp
doelen die in deze Green Deal worden nagestreefd en met eventuele andere stakeholders. Het traject om ruimte te creĂŤren in bestaande regelgeving is in gang gezet, maar zal op zijn vroegst in 2018 van kracht kunnen worden (afhankelijk van goedkeuring door de Tweede en Eerste Kamer). In de tussenliggende periode gaan de ondertekenaars alvast op vrijwillige basis aan de slag. Er wordt een stuurgroep gevormd uit de partijen die deelnemen aan deze Green Deal.
8
WARMTENETWERK MAGAZINE
Experimenten hebben volgens de tekst van de Green Deal: • Op basis van een warmtekoudekaart of andere gedegen onderbouwing één of meerdere wijken geselecteerd die in aanmerking komt om op (korte) termijn aardgasvrij (of aardgasarm) ingericht te worden; • selectie van wijken waarmee het proces zal moeten worden doorlopen om tot een haalbaar, betaalbaar en gedragen alternatief voor verwarming op aardgas te komen; • de ondersteuning van hun College van Burgemeester teerproces in gang te zetten.
De verantwoordelijkheden en bevoegdheden worden in deze Green Deal in eerste instantie gelegd bij de gemeenten omdat die een uitgelezen positie hebben om regie te voeren
Minister Henk Kamp houdt toespraak bij de Green Deal Aardgasvrije Wijken
Warmtenetwerk is partner in deze Green Deal De stichting Warmtenetwerk is een van de organisaties
Door middel van het wetsvoorstel VET creëert men
die deze Green Deal als partner heeft ondertekend. Naast de dertig gemeenten die met de Rijksoverheid de Green
maken van wijken. Daarnaast kijkt men ook
Deal sloten tekenden nog achtentwintig gemeenten
naar structurele wetswijzigingen die de warmtetransitie
als partner. Ook een twintigtal organisaties op gebied
ondersteunen.
van energie en milieu zijn partner in de Green Deal.
De verantwoordelijkheden en bevoegdheden worden
De inbreng van elk van deze organisaties is in een bijlage
in deze Green Deal in eerste instantie gelegd bij de
bij de Green Deal vastgelegd. Voor Warmtenetwerk is dit:
gemeenten omdat die een ‘uitgelezen positie hebben om regie te voeren in de warmtetransitie in de gebouwde
De Stichting Warmtenetwerk zet zich in voor de verduur-
omgeving’. Daarnaast is er een belangrijke rol weggelegd
zaming van de warmtevraag door het gebruik van
voor netbeheerders, woningcorporaties, lokale energie-
warmte- en koudenetten. Deze Green Deal stelt zich ten
coöperaties,
en
doel om het proces van warmtetransitie in de gebouwde
provincies. De precieze invulling van rollen en verhou-
omgeving in de praktijk nader vorm te geven. Voor de
dingen, ook ten opzichte van de overheid op rijksniveau,
Stichting Warmtenetwerk is dit een uitgelezen mogelijk-
zal in de komende jaren uit moeten kristalliseren. De
heid om de kennis en ervaring van haar 150 deelnemers
bewoners,
energieleveranciers
in te brengen in deze Green Deal als mede bij te dragen die nodig zijn om tot een optimale invulling te komen.
NR 27. LENTE 2017
aan de verspreiding van de opgedane ervaringen.
_
9
Antwerpen bouwt aan industrieel warmtecluster van Europees formaat Op 15 februari werd in aanwezigheid van de ministers Tommelein en Muyten symbolisch de eerste buis gelegd van het stoomnet ECLUSE. De Waaslandhaven krijgt met dit netwerk van stoom- en condensaatleidingen met een lengte van vijf kilometer een van de grootste industriële warmteclusters van Europa. Begin 2018 zal het net gereed zijn.
Sluis voor groene energie
Waaslandhaven
Het stoomnet vormt straks de verbinding tussen de afvalenergiecentrales van Indaver/SLECO en de afnemers van warmte in het havengebied. Het woord écluse is Frans voor sluis. Het samenwerkingsverband ECLUSE presenteert zich dan ook als ‘sluis voor groene energie’. Een toepasselijke naam, want wanneer het stoomnetwerk in gebruik is genomen, zal de CO2-uitstoot in het gebied naar schatting met 100.000 ton per jaar afnemen. Met de gezamenlijke verbranding van slib en vast afval kunnen Indaver en SLECO een warmtevermogen van 250 MW leveren. De stoomdruk is 40 bar en de temperatuur 400 °C.
Ontwerp, bouw en onderhoud door AHP Het ontwerp van het net, de aanleg van de leidingen en het aansluiten van de afnemers wordt uitgevoerd door A. Hak en Petrogas die voor dit project de aannemerscombinatie AHP hebben opgericht. AHP verzorgt ook gedurende tien jaar vanaf inbedrijfstelling het onderhoud van het stoomnet. Een
belangrijk
punt
voor
het
industrieterrein
Waaslandhaven is dat de bedrijven op het terrein goed
Met de gezamenlijke verbranding van slib en vast afval kunnen Indaver en SLECO een warmtevermogen van 250 MW leveren
bereikbaar blijven. AHP doet er alles aan om tijdens
De partners in ECLUSE zijn de afvalverwerkers Indaver
nieuws. Het bedrijf kan vanuit zijn jarenlange ervaring
de realisatie de overlast voor werk- en bestemmingsverkeer zo minimaal mogelijk te houden. Er worden er in principe geen wegen en inritten gestremd. Voor A.Hak Leidingbouw, het onderdeel van aannemer A.Hak
verschillende oplossingen aandragen, variërend van LinkerScheldeOever (MLSO) en Financieringsholding voor
het bovengronds kruisen van wegen door middel van
Elektriciteits- en aardgasverkoop (Fineg).
leidingbruggen tot het inzetten van boortechnieken
De afnemers van groene warmte in de Waaslandhaven
waarbij
wegen
zijn hoofdzakelijk bedrijven uit de chemische sector.
gekruist.
_
en
obstakels
ondergronds
worden
engageerden zich om gedurende een langere periode stoom af te nemen. De condensaatleiding zal op zijn terugweg ook nog de gebouwen van DP World verwarmen.
Het stoomnet schematisch weergegeven
Andere bedrijven kunnen later aansluiten op het stoomnetwerk. Maar het net heeft ook ruimte voor een grotere afname van de al gecontracteerde klanten.
10
WARMTENETWERK MAGAZINE
Symbolische legging van de eerste stoomleiding
Vijf jaar levering van warmte en CO2 door chemiebedrijf Yara Op 31 mei organiseert WarmCO2 samen met TU
gepromoveerd op industriële ecologie en symbiose, en nu
Delft, Zeeland Seaports en Yara een conferentie
werkt aan de universiteit van Manchester.
met als thema: Van duurzaam plan naar succesvol
“Een duurzaam project is net een huwelijk,” stelt Spekkink.
project.
“Je leert elkaar vertrouwen, hebt begrip voor elkaar, kent elkaars kernwaarden en gunt elkaar wat. En dan pas kun je samen iets opbouwen, kennis ontwikkelen en delen.
en een gasnet voor CO2 die beide worden gevoed door kunstmest- en ureumfabrikant Yara te Sluiskil. De beschikbare restwarmte en CO2 van Yara waren aanleiding voor provincie Zeeland om een glastuinbouwgebied te ontwikkelen. Ondanks moeilijke tijden in de glastuinbouw heeft dit gebied zich goed ontwikkeld. Van de 150 hectare
De conferentie richt zich dan ook op bekende struikelblokken: •
wat er moet komen? •
Hoe krijgen we de business case rond?
•
Hoe gaat de samenwerking eruit zien en hoe gaan we om met de zeggenschap, het risico en de
grond is nog maar 27 beschikbaar. De tuinders hebben weliswaar vanwege de verzekering een noodvoorziening op olie maar alle kassen worden voor honderd procent verwarmd met restwarmte! WarmCO2 is dan ook een uniek project volgens dr. Wouter Spekkink die aan de TU Delft is
NR 27. LENTE 2017
Hoe krijgen we met alle partijen consensus over
eventuele opbrengsten of het verlies? •
De techniek is voor handen, maar hoe krijg én houd je alle stakeholders betrokken? _
www.warmco.nl
11
Warmtenetten kunnen zeven keer zoveel warmte leveren als nu Op 21 maart publiceerde het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) haar rapport Toekomstbeeld klimaatneutrale warmtenetten in Nederland. Auteur Nico Hoogervorst zegt: “Met warmtenetten kan Nederland grote stappen zetten in de transitie naar een klimaatneutraal energiesysteem.”
Potentie nog onvoldoende benut Door gebouwen verder te isoleren en door over te schakelen van gasverwarming naar warmtenetten en andere technieken, kan de warmtevoorziening veel duurzamer worden en vermindert bovendien de afhankelijkheid van aardgas. Uit scenario’s voor de warmtevoorziening in 2050 tevraag via warmtenetten te leveren. Dat is ongeveer zeven keer zoveel als nu. Door die warmte van klimaatneutrale bronnen te betrekken, daalt de CO2-uitstoot met circa 20 Megaton ofwel 10% ten opzichte van 1990. centen van industriële restwarmte, producenten van geothermie, investeerders en beheerders van warmte-
De belangrijkste belemmeringen zijn:
transportnetten, glastuinbouwbedrijven, leveranciers en distributeurs van warmte en particuliere en commerciële
risico’s voor investeerders
afnemers van warmte ondervinden bij het uitbouwen van de warmtevoorziening via warmtenetten. De belangrijkste belemmeringen zijn: gebrek aan coör-
Pleidooi voor open warmtenetten De huidige warmtenetten, met doorgaans één warmtebele netten waarin verschillende producenten warmte
Het rapport doet suggesties voor het Rijk om deze hoofdbelemmeringen te helpen wegnemen.
leveren aan verschillende typen afnemers. In fysieke zin
Nationaal strategisch belang
zullen warmtenetten een groter gebied gaan bestrijken
Aan het eind van het rapport gaat de auteur in op een
en warmte over grotere afstanden gaan transporteren.
stelling van studiebureau Ecorys dat warmtenetten niet
Dat maakt nieuwe regelingen nodig om de levering van
hetzelfde strategisch belang hebben als gas- en elektrici-
warmte af te stemmen op de behoefte en om de kosten
teitsnetten omdat ze niet het hele land dekken en uitval
van productie, transport en levering te verdelen over de
slechts een beperkt aantal inwoners treft. Het PBL ziet
afnemers.
dat de ontwikkeling van regionale warmtenetten zoals
Knelpunten
de warmterotonde van Zuid-Holland er wel degelijk toe leidt dat warmtenetten van nationaal strategisch belang
De nieuwe, open warmtenetten komen alleen tot stand
worden. Publiek eigendom van deze netten is geen voor-
wanneer het voor betrokken partijen aantrekkelijk wordt
waarde maar maakt de ontwikkeling wel makkelijker.
_
(gemaakt) om er in te investeren en er op aangesloten te worden. Dat is nu (nog) niet het geval, stelt het PBL. Het rapport analyseert de belemmeringen die produ-
12
www.pbl.nl/publicaties/toekomstbeeldklimaatneutrale-warmtenetten-in-nederland
WARMTENETWERK MAGAZINE
Denen sluiten 75% van alle woningen aan op warmtenet Van 8 tot 10 maart bracht een delegatie van de Danish Board of District Heating (DBDH) een werkbezoek aan Nederland. Warmtenetwerk en DBDH organiseerden op 9 maart gezamenlijk in Amsterdam een seminar over reliable and affordable carbon free heating. Daar was grote belangstelling voor. Bijna honderd professionals uit de warmtesector bezochten deze bijeenkomst; de inschrijving moest voortijdig gestopt worden omdat de zaal niet meer ruimte had.
Kopenhagen heeft één van grootste warmtenetten van Europa; onder het centrum is een tunnel geboord voor warmteleidingen.
Nederland
Overigens richt men zich niet alleen op woningen
Gijs de Man heette namens Warmtenetwerk de Denen
maar ook op bedrijven. Van het totale Deense warmte-
welkom in Nederland. Hij gaf vervolgens een toelichting
verbruik wordt nu 50% geleverd via warmtenetten
op de Nederlandse situatie. “Jullie komen op een mooi
en dat betekent dat ook aan kantoren, ziekenhuizen
moment,” zei De Man, “want in de afgelopen maanden
en industrie veel warmte wordt geleverd. Pernille
is er een grote omslag gekomen in het overheidsbeleid.
Overbye van Ramboll had in haar presentatie een mooi
Henk Kamp, de minister van Economische zaken, heeft
voorbeeld van de recente hybride aansluiting van het
een Energieagenda uitgebracht waarin het pad van een
ziekenhuis in Køge. Vanuit het warmtenet kan nu een
transitie van aardgas naar duurzame warmtebronnen
warmtevermogen van 12 MW worden geleverd aan het
is vastgelegd.” De Man kon in zijn presentatie ook nog
ziekenhuis maar het kan ook andersom. De nieuwe
de ondertekening laten zien van de Green Deal voor
warmtecentrale met noodstroomgenerator bij het
Aardgasvrije Wijken die toevallig net een dag eerder
ziekenhuis fungeert als reserve maar ook als hulpketel
plaatsvond.
voor het warmtenet.
Deense woningen op warmte: van 64% naar 75%
Deense warmte en stroom in 2035 carbonfree
Morten Duedahl van DBDH gaf kort en krachtig inzicht
Denemarken wil in 2035 een CO2-vrije energievoor-
in de ontwikkelingen in Denemarken. De Denen
ziening hebben met uitzondering van de transportsector.
startten later dan de Nederlanders met de aanleg van
Die moet in 2050 klimaatneutraal zijn. “Voor warmte en
warmtenetten maar na de oliecrisis heeft de Deense
elektriciteit zijn we al ver gevorderd en gaan we 2035
overheid voor een heel effectieve aanpak gekozen
inderdaad halen,” zei Duedahl. “Kopenhagen en een
om het land onafhankelijk te maken op het gebied
aantal andere Deense steden halen dit al in 2025.”
van energie. Voor de crisis was Denemarken voor 99%
Voor de overschakeling naar hernieuwbare warmte
afhankelijk van de import van brandstoffen. Nu is
zoeken de warmtebedrijven de samenwerking op. Het
Denemarken als enige lidstaat van de EU al meerdere
totaal aantal van 450 warmtenetten wordt dan ook kleiner door fusies en koppeling van netten.
Het stabiele beleid heeft er toe geleid dat Denemarken met warmtenetten en windenergie in de Europese top zit. Al 64% van alle woningen is aangesloten op een warmtenet; in Kopenhagen ligt dat zelfs al op 98%. De vervanging van aardgas door warmtenetten gaat nog steeds door. De economische grens ligt op 75% van alle woningen.
NR 27. LENTE 2017
“Voor warmte en elektriciteit zijn we al ver gevorderd en gaan we 2035 inderdaad halen,” zei Duedahl. “Kopenhagen en een aantal andere Deense steden halen dit al in 2025.”
13
Ross werkt aan de ontwikkeling van diepe ondergrondse
In Gentofte kunnen de woningeigenaren kiezen
opslag van warmte.
tussen een aansluiting volgens model A en B.
De winst van
presenteerde de ontwikkelingen bij afsluiters.
“Warmtenetten kunnen in een vrije markt concurreren
De andere Deense pitches over innovatie waren van
met andere warmtebronnen,” stelde Johan Sølvhøj
COWI (warmtenetten op lage temperatuur), Ross
Heinesen, directeur van Gentofte Fjernvarme en
(geothermieboringen), Eurowater (waterbehandeling), Logstor (lagere kosten over levenscyclus door nieuwe
aan de transitie van aardgas naar warmtenet in de
isolatietechniek bij leidingen), Athco (terugwinning van warmte uit vervuilde gasstromen) en Kamstrup (beter
basis. Ongeveer 80% van de gezinnen kiest voor warmte; de resterende gasklanten hoopt men naderhand binnen
netbeheer dankzij ‘smart’ warmtemeters).
te krijgen. In Gentofte zijn nu 4.800 warmteklanten
WarmteStad schakelt Denen in
en jaarlijks komen daar tussen de 750 en 1.200 nieuwe
Theo Venema van WarmteStad liet zien dat de ontwik-
klanten bij die de overstap van gas naar warmte maken.
keling van een warmtenet in de Europese aardgas-
Uiteraard helpen de forse belastingen op aardgas de
hoofdstad Groningen goede vorderingen maakt. De
Deense warmtebedrijven ook al is de marktprijs nu
contractering van klanten verloopt voorspoedig en men
ongunstig.
wil in oktober starten met boren naar warmte op een diepte van drie kilometer. Voor de Denen was het een
laag,” vertelt Duedahl, “we noemen dat
.
verrassing dat het provinciale drinkwaterbedrijf een
Dat is mogelijk doordat de gemeenten leningen aan
partner is in WarmteStad. Uiteraard is de intentie van
warmtebedrijven garanderen.
Gasunie om te participeren in dit warmtebedrijf nog
is er overigens
zeker wel. Die komt terecht bij de installateurs,
opmerkelijker.
aannemers, ingenieursbureaus, onderhoudsbedrijven en
fabrikanten
van
leidingen,
meters,
pompen,
enzovoorts. De warmtesector telt in Denemarken veel van dit land.
Voor de Denen was het een verrassing dat het provinciale drinkwaterbedrijf een partner is in WarmteStad
Innovatie
Venema vertelde dat de eerste ruwe plannen al in 2008
De leden van de Deense delegatie presenteerden hun
gemaakt waren. De aardbevingen als gevolg van de
ontwikkelingen in Amsterdam. Ook een vijftal Neder-
gaswinning in Groningen hebben de transitie van gas
landse bedrijven toonden hun innovaties: Ecovat met
naar warmte in een versnelling gebracht.
ondergrondse tanks voor opslag van warmte op hoge
Bij de ontwikkeling van het warmtenet zijn ook Deense bedrijven betrokken. Zo maakt WarmteStad gebruik
voor een straat in één dag, Kapp met een compacte warmtewisselaar voor terugwinning van warmte in de
ontwerp en heeft Ross het voorbereidende werk voor de
industrie en bij afvalenergiecentrales, RDS Geothermal
boring naar diepe aardwarmte verzorgd.
_
met radial drilling
14
warmte. HSF is net als het Deense Broen onderdeel
Alle presentaties zijn beschikbaar op
van de Nederlandse groep Aalberts Industries. Broen
www.warmtenetwerk.nl
WARMTENETWERK MAGAZINE
Ruimtelijke kansen voor warmtenetten Hoe kan ruimtelijke planning succesvol bijdragen aan de realisatie van business cases voor warmtenetten? Deze vraag stond centraal in een door H2Ruimte uitgevoerd onderzoek in opdracht van Rijkswaterstaat Leefomgeving.
Twintig gebieden geanalyseerd Ervaringen zijn geïnventariseerd in de twintig gebieden die zijn aangegeven op de kaart hieronder. Het beeld hieruit is dat in strategische warmteplanning veel ruimtelijke aspecten betrokken zijn, maar weinig ruimtelijke planners. Verder laten de gesprekken zien dat er niet één sleutel voor succes is. bepalende factoren zijn voor de succesvolle totstandkoming van warmtenetten. Ruimtelijke ordening is relevant, omdat het aanbod van warmte aan een locatie is gekoppeld evenals de vraag. Ook de verbinding, het warmtenetwerk, heeft een ruimtelijke dimensie en vraagt een zorgvuldige inpassing in de ondergrond. Ruimtelijke aspecten blijken zelden een bottleneck te vormen om warmtenetten van de grond te krijgen. In
In nieuwe uitleggebieden is vooral een doordacht stedenbouwkundig ontwerp van invloed
nieuwe uitleggebieden is vooral een doordacht stedenbouwkundig ontwerp van invloed. Aspecten als dichtheid, wijze van verkaveling, aandeel gestapelde bouw, straatwoningbouw zijn evenals de fasering medebepalend voor de business case. Door de ontwikkeling van het steden-
De twintig gebieden waar men ervaringen met planning van warmtenetten heeft onderzocht.
bouwkundig plan gelijk op te laten lopen met de ontwikkeling van het warmteplan is een goede afstemming mogelijk.
Bestaande bouw De opgave in bestaand bebouwd gebied is veel lastiger. Vooral de uitrol van een warmtenet in tijd gelijk op laten lopen met investeringsbeslissingen van grote verbruikers in hun warmtevoorziening is een lastige opgave. Dat vraagt een goed overleg met grote verbruikers als grote kantoren, etc. om hun warmtebehoefte te kennen en transitiemomenten te zien. Voldoende ruimte in de ondergrond is een belangrijke factor bij de aanleg van warmtenetten in bebouwd gebied. Het belang van ondergrondse ordening neemt toe met de drukte in de ondergrond.
_ www.rwsleefomgeving.nl www.h2ruimte.nl
NR 27. LENTE 2017
15
Dirkzwager specialist in Energierecht:
De jurist als onmisbare regisseur in warmteprojecten De wethouders Guyt van Sittard-
In het vorige nummer van Warmtenetwerk Magazine
Geleen, Hendrix van Stein en
stond een artikel over Het Groene Net Limburg
Hovens van Beek ondertekenden
waarin de ontwikkeling van dit project met alle ups en downs werd beschreven. De aandacht is
een overeenkomst met Eric Stronk,
klantenwerving en politiek draagvlak maar het
voor de oprichting van warmte-
directeur van Ennatuurlijk, bedrijf Het Groene Net
juridische deel blijft altijd op de achtergrond. Onze deelnemer Dirkzwager verzorgt dit onderdeel van Het Groene Net.
Focus op energiebranche Dirkzwager is vanaf de start van dit project betrokken geweest bij de juridische kant van het verhaal. “In 2014 vonden de gemeenten Stein, Beek en Sittard-
Dirkzwager heeft bij Het Groene Net erop aangedrongen om in een vroeg stadium met de betrokken partijen rond de tafel te gaan om juridisch de gang van zaken in de gaten te houden.
Geleen een partner in Ennatuurlijk voor de realisering van Het Groene Net”, zegt Anouk Bisseling, toegevoegd notaris bij Dirkzwager. “Wij waren al de vaste notaris
Kaders vastleggen
van Ennatuurlijk en werden als juridisch specialist bij
Kandidaat-notaris Daan Bastiaans: “We hebben door de
Het Groene Net gevraagd. Wij hebben van oudsher een
jaren heen gemerkt dat bij projecten als Het Groene Net
sterke focus op de energiebranche en een grote groep
de aandacht van de betrokken partijen erg gefocust is op
van onze juristen is al jaren actief in deze sector. Al die
de technische uitdagingen. Daardoor komt de juridische
kennis is gebundeld in onze vakgroep Energierecht, die
kant van het verhaal vaak op de tweede plaats. Ook bij
de regelgeving, behoeften en trends door en door kent.
Het Groene Net waren de gemeenten erg blij dat ze
Warmtenetten zijn enorm in opkomst, we merken dat
een sterke partner in Ennatuurlijk hadden gevonden,
steeds meer ondernemers en ook particuliere afnemers
en dan wil men direct doorpakken.” Dirkzwager heeft
daar interesse in hebben. Dat is ook logisch gezien de
bij Het Groene Net erop aangedrongen om in een vroeg
politieke agenda die bepaalt dat Nederland in 2050
stadium met de betrokken partijen rond de tafel te gaan
helemaal van gas los moet zijn. Ons kantoor heeft
om juridisch de gang van zaken in de gaten te houden.
inmiddels de nodige ervaring in de kadastrale registratie
“Dat begint met het vastleggen van de afspraken tussen
van warmtenetten opgedaan. Onze expertise varieert
de initiërende gemeenten en Ennatuurlijk, waarin de
daarin van kleine projecten tot grote projecten zoals de
verwachtingen en verantwoordelijkheden in de samen-
registratie van alle warmtenetten van Ennatuurlijk en de
werking worden vastgelegd”, zegt Anouk Bisseling.
registratie van het warmtenet van Hengelo. We hebben
De volgende stap is vaak het oprichten van een project-
ook de juridische kaders vastgelegd rondom de eigendom
vennootschap. “Gaandeweg hebben we ons, in nauwe
van de kabels en leidingen tussen het Amsterdamse
samenwerking met de juristen van de gemeente en
museum De Hermitage en de Hortus Botanicus die koeling
Ennatuurlijk ook bezig gehouden met de overeenkomsten
levert om de schilderijen van het museum op de juiste
met derden, de eigendomsverhoudingen en de overeen-
temperatuur te houden en warmte terugkrijgt voor de
komsten tussen de leveranciers en de afnemers van de
tropische planten in de Hortus.”
eerste kraal. Inmiddels zijn er ruim 500 huishoudens op die eerste kraal van het Groene Net aangesloten, een mooie teamprestatie.”
16
WARMTENETWERK MAGAZINE
Snel schakelen
Juridisch regisseur
Voordat de voorloopprojecten van Het Groene Net in
Anouk Bisseling benadrukt tot slot dat die allereerste
februari werden overgedragen door de gemeente Sittard-
stappen in overleg met een jurist bij grote projecten
Geleen aan Het Groene Net, heeft Dirkzwager het netwerk
zoals een warmtenet belangrijk zijn om latere misverstanden en een hoop extra werk te voorkomen.
van de infrastructuur vastgelegd. Momenteel wordt nog
“Bovendien kunnen we daardoor meekijken met
het opstalrecht met een van de grondeigenaren afgerond.
het gehele traject en op tijd bijsturen als de gang
Daan Bastiaans: “Al met al zijn er dus behoorlijk wat
van zaken niet loopt zoals in de eerste instantie is
juridische zaken te regelen rondom zo’n project. Daarbij
afgesproken. Uiteindelijk blijkt het zeer lonend als
is er zowel met de betrokken partijen als binnen onze
wij als een soort juridisch regisseur grote energie-
vakgroep Energierecht een intensieve samenwerking
projecten begeleiden.”
_
tussen advocaten en notarissen van uiteenlopende rechtsgebieden zoals energierecht, milieurecht, ondereen weet alles van de Elektriciteits-, Gas- en Warmtewet,
13 juni 2017: Workshop Van Gas Los
en de ander van netwerkregistraties. Daardoor kunnen
Dirkzwager Advocaten & Notarissen is een landelijk
we partijen die energievraagstukken hebben, van a tot z
opererend kantoor met vestigingen in Arnhem en
adviseren. Het is prettig als je alle expertise in huis hebt
Nijmegen. Het is een van de weinige kantoren die
omdat je dan snel kunt schakelen, wat ook voor de klant
alle facetten van energierecht bedient. Dirkzwager
doeltreffend is.”
heeft Kennis Delen in haar genen zitten en deelt dan
nemingsrecht, bestuursrecht en aanbestedingsrecht. De
ook graag de expertise die ze in de vele projecten omtrent
Anouk Bisseling benadrukt tot slot dat die allereerste stappen in overleg met een jurist bij grote projecten zoals een warmtenet belangrijk zijn om latere misverstanden en een hoop extra werk te voorkomen.
warmtenetwerken
hebben
opgedaan.
Dinsdag 13 juni 2017 organiseert Dirkzwager op haar kantoor in Arnhem daarom de workshop Van Gas Los, waarbij verschillende casussen heel praktisch worden benaderd. Heeft u ook interesse in deze workshop, neem dan contact op met marketing@dirkzwager.nl of 088-2424100.
Meer informatie: www.dirkzwager.nl/expertises/energierecht
NR 27. LENTE 2017
17
Warmtebedrijf Roosendaal besteedt beheer uit aan regionale partner
Bij het ontwerp van de nieuwe afvalenergiecentrale van Suez ReEnergie in Roosendaal had men een Maar het duurde even voordat dit van de grond kwam van de bouw van de wijk Stadsoevers. Inmiddels is DER, het warmtebedrijf voor Roosendaal, van start gegaan. De servicepartner voor dit warmtebedrijf is EES Holland.
Duurzame ambities van Roosendaal
windenergie. De voordelen van een duurzaam warm-
In 2050 wil Roosendaal alle energie die in de stad wordt
tenetwerk zijn enorm. De CO2-uitstoot wordt aanzien-
gebruikt zelf opwekken. Deze ambitie komt voort uit de
lijk gereduceerd, gebruikers zijn volledig onafhankelijk
Verklaring van Dussen die door verschillende gemeen-
van fossiele brandstoffen en het is veilig. Fluctuerende
ten in West-Brabant is ondertekend en in 2013 in lijn
olieprijzen, de problematiek rondom gasboringen in
is gebracht met de landelijke doelstellingen uit het
Groningen of import uit het buitenland zijn verleden
Energieakkoord. Voor de realisatie van dit doel leunt de
tijd. Het beste is nog dat deze energie betrouwbaar,
gemeente Roosendaal sterk op het enkele jaren geleden
goedkoop en lokaal wordt geleverd.
opgerichte energiebedrijf DER (Duurzaam Energiebedrijf Roosendaal). Directeur Dick Maaskant stelt:
Het Smart Climate Grid Bij de ontwikkeling van de plannen voor warmtebenut-
Het ROC Kellebeek College heeft meer dan 50% kunnen besparen op haar energierekening
ting van de afvalenergiecentrale ging men in Roosendaal uit van een warmtenet op heel lage temperatuur. Op die manier kun je immers warmte aftappen zonder dat SUEZ ReEnergy hoeft in te boeten op de elektriciteitsproductie. Met steun van de provincie Noord-Brabant werd het -
18
We staan voor een grote uitdaging. Uiterlijk in 2050
sis vertraagde de ontwikkeling van de wijk Stadsoevers en
gebruiken we bijna geen fossiele energie meer, zoals
daarmee van het Smart Climate Grid. Maar in 2014 kwam
kolen en aardgas, maar duurzaam opgewekte elektri-
de eerste klant. De nieuwbouw van het Kellebeek College,
citeit of warmte uit de buurt. Denk aan restwarmte,
een ROC, kon dankzij de aanleg van de hoofdleiding vanaf
warmte uit diepe aardlagen, of warmte van zonne- of
Suez ReEnergy naar Stadsoevers worden aangesloten.
WARMTENETWERK MAGAZINE
Kellebeek College, Jeanne Dekkers Architectuur
Dit innovatieve warmtenet blijkt een succes. Een jaar
Voor de klantenservice van DER werkt ees Holland met
lang is het Smart Climate Grid getest op functioneren en
het klantinformatiesysteem MECOMS™. Dit systeem heeft
-
verschillende interfaces waardoor het bijvoorbeeld te
taten geëvalueerd. Maaskant stelt: “Het ROC Kellebeek
integreren is met slimme meters. Werner Boom, direc-
College heeft meer dan 50% kunnen besparen op haar
teur van EES Holland, legt uit; “Het mooie van MECOMS™
energierekening. DER zal het warmtenet Roosendaal uitbreiden naar woningen, bedrijven, utiliteitsgebouwen
aansluit op de bedrijfsvoering van het nutsbedrijf.
en grote industrieën in de omgeving. De eerstvolgende
Je kunt ervoor kiezen MECOMS™ zelf te gebruiken voor klantmanagement, maar ook om dit door ons te laten
Douanier. Zo stellen we steeds meer duurzame energie
doen. Zo houden bijvoorbeeld snel groeiende warmtele-
beschikbaar aan de Roosendaalse gemeenschap.”
veranciers tijd over voor andere zaken.”
Professionalisering netonderhoud en klantenservice Als je als gemeente een warmtebedrijf opzet, heb je over het algemeen nog geen ervaring met de bedrijfsvoering van warmtenetten. In Roosendaal koos men in 2016
Als je als gemeente een warmtebedrijf opzet, heb je over het algemeen nog geen ervaring met de bedrijfsvoering van warmtenetten
ees Holland te Oosterhout als partner voor het professionaliseren van het netonderhoud en de klantenservice
Inmiddels onderhoudt ees Holland ook de warmtenet-
met de inzet van moderne online systemen. Het door dit
-
bedrijf ontwikkelde ‘eesy Warmteservice’ gaf de door-
ten van DER. Tevreden klanten zijn essentieel. Daarom is
slag om een lange termijn samenwerking aan te gaan;
men vierentwintig uur per dagen, zeven dagen per week
ees Holland werd partner in DER.
bereikbaar voor storingen. Maar Boom geeft aan dat men nog meer doet: “Naast het belang van een tevreden klant, zetten wij in op preventief onderhoud van warmteleidingen en binnen/buiteninstallaties. Alleen door tijdig en secuur onderhoud haal je een optimaal rendement op het warmtenet. Hierbij gebruiken wij verschillende systemen: • TERMIS: hydraulische simulatie- en bedrijfsvoeringsysteem voor warmtenetten, • GIS systeem, • SCADA: besturingssysteem voor warmtetechnische installaties, • MDM: meterdata managementsysteem voor de kwaliteitsmonitoring van meters en voor analyses van energiestromen, • KIS: klantinformatie en facturatiesysteem (MECOMS™).” Met deze systemen is het nog jonge warmtebedrijf in Roosendaal dankzij haar servicepartner klaar voor een snelle groei van het aantal klanten en van het warmtenet.
_
www.energieder.nl www.eesholland.nl
NR 27. LENTE 2017
19
Holzkirchen wint heet water op 5,6 km diepte In het zuiden van Beieren zijn al meerdere geothermieprojecten met vijf kilometer diepe bronnen. Het Beierse stadje Holzkirchen heeft een nieuw record gevestigd voor Duitsland. De ultradiepe boring blijkt het heetste water op te leveren van alle geothermieprojecten in dit land. De succesvolle proef in maart leverde 50 liter per seconde heet water op met een temperatuur van 150 °C.
Warmtenet en groene stroom Gemeindewerke Holzkirchen verzorgt energie, water, riolering, zwembad, kunstijsbaan en openbaar vervoer in de ruim 16.000 inwoners tellende gemeente. In 1992 begon men met de aanleg van een warmtenet. Er zijn drie warmtecentrales, elk met een forse warmtekrachtinstallatie op aardgas. Met geothermiebronnen wordt de warmtevoorziening in Holzkirchen straks aardgasvrij. Het hete water zal ook
elektriciteit opleveren.
Dankzij de hoge temperatuur van de bron is een turbine in een Organische Rankine Cyclus (ORC) aantrekkelijk. Het geplande generatorvermogen van de ORC-turbine is 2 MW.
_ Winning van heet water in de kalksteenlaag (Malm) in Opper-Beieren met van links naar rechts Straubing, Erding, München, Sauerlach en als diepste Holzkirchen.
Heet water in Mol op 3,8 km De Vlaamse reseachorganisatie VITO te Mol heeft op de Balmatt-site vorig jaar de tweede put met succes getest. Die haalt een diepte van 3.830
Innovatie Huisman op GeoTherm Offenburg
meter. In de ondergrond is het daar 138 °C; als het water bovenkomt is de temperatuur nog 126 tot
Huisman Well Technology te Schiedam werd op het
128 °C.
Europese congres Geotherm genomineerd voor de
Met de injectietests zijn de boorwerkzaamheden
Geothermal Innovation Award 2017. Huisman pre-
op de Balmatt-site afgerond. De THV Daldrup-Smet
senteerde de Enhanced Casing Installation (ECI), een
heeft de boortoren verwijderd en het terrein is
systeem waarmee tegelijk met het boren de permanente
vrijgemaakt voor de verdere stappen. De acti-
mantelbuis wordt geplaatst. Dat levert tijdwinst op en
viteiten verschuiven nu naar de bovengrond: het
vermindert risico’s in de ondergrond. De techniek is voor
installeren van warmtewisselaars en pompen, de
het eerst gebruikt bij CLG Geothemie, een joint venture
bouw van de geothermiecentrale en de aanleg van
van glastuinbouwgebied Californië en de tuinders Van
een warmtenet naar de terreinen van SCK - VITO.
Lipzig, Gielen en Van Leeuwen.
VITO verwacht dat deze werken eind 2017 afgerond
_
www.huismanwelltech.com
zijn, zodat komende winter de eerste geothermische warmte kan worden benut.
_ www.vito.be
20
WARMTENETWERK MAGAZINE
Een rijdende keuken die bewoners laat zien hoe
koken, maar gaan we ook in gesprek met bewoners over
het koken van de toekomst eruitziet: helemaal
de veranderingen die het voor de stad geeft als straks op
elektrisch, zonder aardgas. Dat was de inzet van
steeds meer plekken warmtenetten ontstaan.”
foto: Jorrit Lousberg
Nuon Cook Tour met groene batterij
de Nuon Cook Truck die in januari in verschillende stadswarmtesteden hartverwarmende hapjes
Naast nieuwbouwprojecten in Almere, Arnhem en
serveerde. De stroomvoorziening in de food truck
Rotterdam kregen ook diverse buurten in Amsterdam
was afkomstig van een mobiele accu met groene
een bezoek van de Nuon Cook Truck. Alle nieuwbouw-
stroom, het eerste resultaat van een samenwerking
woningen in de hoofdstad krijgen een aansluiting op
tussen Nuon en GreenBattery.
het warmtenet. Daarnaast worden in de periode tot
Aardgas verdwijnt
2018 ook nog eens 10.000 bestaande woningen van stadsverwarming voorzien. In 2040 zullen in Amsterdam
In de Energieagenda heeft het kabinet aangekondigd dat
dan 230.000 woningen — zo’n veertig procent van de
in 2050 alle gasleidingen zijn verdwenen uit Nederlandse
totale bebouwing — van stadswarmte gebruikmaken.
straten. Voor de verwarming en het warme water in onze
Warmtenetten kunnen de emissie van het broeikasgas
huizen gebruiken we dan op veel plekken warmtenetten,
CO2 al gauw tot minder dan de helft terugbrengen.
die warmte uit hernieuwbare bronnen vervoeren naar woonwijken. Koken zonder gas is soms wel even wennen.
Groene batterij
De tour van de Nuon Cook Truck is een van de manieren
De afsluiting van de tour van de Nuon Cook Truck
waarop Nuon de overgang naar een toekomst zonder
vond heel toepasselijk plaats voor het hoofdkantoor
aardgas ondersteunt.
van Nuon in Amsterdam Zuidoost. In de tour door Nederland presenteerde Nuon ook de samenwerking
De bewoners die van de warme hapjes van
met GreenBattery. Dit Nederlandse bedrijf gebruikt
de Nuon Cook Truck kwamen proeven, zijn nu
technieken om elektriciteit uit wind en zon tijdelijk
helemaal voorbereid op een warme toekomst
Voorbereid op een warme toekomst
op te slaan in mobiele accu’s. Die kunnen op festivals, sportevenementen en bouwlocaties energie leveren zelfs als er geen netwerk in de buurt is. Ook de Nuon Cook Truck werd tijdens de tour in januari gevoed door de
Onder het motto ‘Proef de warmte’ reed de Nuon Cook
verplaatsbare ‘batterij’.
Truck afgelopen winter door Nederland om bewoners
“De samenwerking tussen Nuon en GreenBattery laat
te informeren en enthousiasmeren over het koken en
zien dat duurzaamheid verder gaat dan alleen energie
wonen van de toekomst. “De bewoners die van de warme
uit wind en zon leveren,” vertelt Van Ofwegen. “Ook
hapjes van de Nuon Cook Truck kwamen proeven, zijn
concrete oplossingen van een probleem horen daar bij.
nu helemaal voorbereid op een warme toekomst,” zegt
Als ergens tijdelijk stroom nodig is hebben we nu een
Truck geven we niet alleen praktische tips over elektrisch
oplevert op plekken waar veel mensen bij elkaar zijn.” _
NR 27. LENTE 2017
21
Deelnemersoverzicht koudenetten en warmteproducenten Afval Energie Bedrijf Amsterdam Alliander DGO A&S Energie Attero AVR Afvalverwerking Cogas Duurzaam EDF Luminus Eneco Warmte & Koude Engie Energy Solutions Ennatuurlijk Enpuls HVCenergie IMOG Indaver IVAGO IVBO – Warmtenet Brugge IVM Milieubeheer MIROM MPD Groene Energie NUON Warmte Suez ReEnergy Stadsverwarming Purmerend Twence Afval en Energie Veolia Aannemers en installateurs BAM Infratechniek Canalco Cofely Services GDF-Suez Denys A. Hak Van den Heuvel Heijmans Infra Techniek Klima+ MVOI Nijkamp Aanneming Roseboom Ede Siers Leiding- Montageprojecten SOP VB Projects Visser & Smit Hanab Fabrikanten en leveranciers van componenten Albrand Bosch Thermotechnology Carnoy Carrier Airconditioning Danfoss Dirkzwager advocaten & notarissen Dyka Ecompany Eurowater Fortes-Import DE Systems FW-Fernwärme-Technik Greenchoice Hermans Techniek HSF Itron IVOO Kamstrup Kapp Nederland Landis+Gyr
1 april 2017
LOGSTOR Nederland NIBE Energietechniek Rebaro Redenko Rombouts Kunststof Techniek Samson Regeltechniek SAX Sanitair Siemens Solabcool Spirotech TCB Terrendis Timmerman EHS Van Marcke Projects Weijers Waalwijk Dienstverlening AAB Antea ARN Remondis Consulting Balance Ervaring op Projectbasis Bee NV Bird & Bird Boydens CarbonMatters Clean Energy Innovative Projects Deerns De Kleijn Energy Consulting Dirkzwager advocaten en notarissen DNV GL Energy Driven By Values DWA 3E Eco Ketelservice Verhuur EES Holland Ekwadraat Advies EnergyMatters Energy Networks Eversheds Greenvis Energy Solutions Heatworld Rentals IF Technology Ingenia Ingenium Ingenieursbureau XYZ Innoforte Kelvin Solutions KIWA KWA Bedrijfsadviseurs LBITA Liandon LievenseCSO Infra Over Morgen RebelGroup Roos + Bijl Rotterdam Engineering Roukema Royal HaskoningDHV Sentiunt Sweco Tebodin Tauw Teus van Eck Klimaat & Energie Twynstra Gudde VK Engineering Witteveen+Bos Universiteiten en kennisinstituten Deltares
Energieprojecten.com Haagse Hogeschool Hanzehogeschool KWR Water Cycle Research ROC Rijn IJssel Thomas More KCE Universiteit Antwerpen Universiteit van Gent UGent Campus Kortrijk Universiteit Twente VITO Woningcorporaties WonenBreburg Ymere (Semi-)Overheden Brabant Water Dunea Eandis Energiehuis Oostende Gemeente Alkmaar Gemeente Almere Gemeente Amsterdam Gemeente Arnhem Gemeente Breda Gemeente Delft Gemeente Den Haag Gemeente Dordrecht Gemeente Ede Gemeente Eindhoven Gemeente Groningen Gemeente Haarlem Gemeente Heerlen Gemeente Helmond Gemeente Leeuwarden Gemeente Lingewaard Gemeente Maastricht Gemeente Nijmegen Gemeente Purmerend Gemeente Rotterdam Gemeente Utrecht Gemeente Zaanstad Gemeente Zeewolde Groningen Seaports IOK ISVAG Omgevingsdienst Haaglanden Pidpa POM West-Vlaanderen Provincie Antwerpen Provincie Drenthe Provincie Gelderland Provincie Noord-Brabant Provincie Overijssel Provincie Zuid-Holland Stad Antwerpen Stad Roeselare Stad Turnhout Waterbedrijf Groningen Brancheorganisaties en verenigingen Associatie Thermische Technieken België Bedrijventerrein Helmond Bio-energie Platform Cogen Vlaanderen Vereniging Afvalbedrijven Vlaamse Confederatie Bouw Overige Janssen Pharmaceutica
Een beschrijving van alle deelnemende organisaties met links naar de websites vindt u op www.warmtenetwerk.nl en op www.warmtenetwerk.be
22
WARMTENETWERK MAGAZINE
Agenda 10-12 mei in Brussel
Decarb Heat www.decarbheat.eu 10-12 mei in Amsterdam
Van Gas Los Festival www.warmopweg.nl 14-17 mei in Glasgow
Colofon Warmtenetwerk Magazine is een uitgave van de stichting Warmtenetwerk. De stichting Warmtenetwerk heeft als doel om het gebruik van duurzame warmte en koude en het hergebruik van restwarmte via collectieve netten te bevorderen. Het Warmtenetwerk Magazine wordt gratis verspreid; aanmelding voor toezending van de digitale nieuwsbrief van de stichting en voor het Warmtenetwerk Magazine kan door een mail te sturen met uw gegevens aan info@warmtenetwerk.nl Redactie Klaas de Jong Alyssa van Dansik Willeke Brandsma
17th Euroheat & Power Congress www.ehpcongress.org 15-18 mei in Rotterdam
12th IEA Heat Pump Conference www.hpc2017.org 31 mei in Terneuzen
Industriële symbiose restwarmteproject
Artikelen: NUON Cook Tour: Lynsey Dubbeld De jurist als onmisbare regisseur: Ivonne de Thouars Warmtebedrijf Roosendaal: Fabienne Heidemann Ecluse: Richard van Santen e-mail: info@warmtenetwerk.nl Postadres: Energieprojecten.com Oosterslag 4 NL - 8385 GW Vledderveen Dr
www.warmco.nl 15 juni in NEMO te Amsterdam
Jaarbijeenkomst Warmtenetwerk www.warmtenetwerk.nl 20 juni in Brussel
Innovation in the renewable heating and cooling sector www.rhc-platform.org 28 juni in Alkmaar
SUSTEM 2017 www.ispt.eu 27 aug-2 sept in Genk
DHC+ Summer School https://www.euroheat.org/dhc-summer-school 12-13 september in Kopenhagen
4th Generation District Heating www.4dh.eu/conferences/conference-2017 10-12 oktober in ’s Hertogenbosch
Vakbeurs Energie 2017 www.energievakbeurs.nl 16 november in Den Haag
Nationaal Warmtecongres 2017 www.euroforum.nl/energie/warmtecongres
Vormgeving WOUWontwerp te Steenwijk Bestuur Warmtenetwerk Nederland Voorzitter: Gijs de Man, Stadsverwarming Purmerend Secretaris: Astrid Madsen, gemeente Rotterdam Penningmeester: Jannis van Zanten, Vereniging Afvalbedrijven Peter Odermatt Berno Kastelijns, Nijkamp Pieter de Jong, Ymere Wim Mans, Innoforte Bestuur Warmtenetwerk Vlaanderen Voorzitter: Koen van Overberghe, MIROM Secretaris: Jo Neyens, ODE Tom Prinzie, Van Marcke Secretariaat Warmtenetwerk Nederland Postbus 77 NL - 1200 AB Hilversum Tel. 0031-35-6838833 Secretariaat Warmtenetwerk Vlaanderen Koningsstraat 35 B – 1000 Brussel Tel. 0032-2-2188747 Deelname aan het Warmtenetwerk Het Warmtenetwerk is een breed platform voor alle organisaties, die betrokken zijn bij collectieve warmte en koude. De contributie is afhankelijk van de hoofdactiviteiten en de grootte van de organisatie. Het is ook mogelijk op persoonlijke titel deelnemer te worden. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met het secretariaat of een mailtje sturen naar info@warmtenetwerk.nl voor Nederland en jo.neyens@ode.be voor Vlaanderen. Overname van artikelen Het copyright van de artikelen in Warmtenetwerk Magazine berust bij de redactie. Overname van artikelen is op aanvraag mogelijk en eigen foto’s zijn beschikbaar voor publicatie door derden met bronvermelding. www.warmtenetwerk.nl en www.warmtenetwerk.be
NR 27. LENTE 2017
23
WARMTENETWERK
meer comfort met minder fossiele energie