Addendum Handboek Installatietechniek

Addendum 2012

K E N N I S I N S T I T U U T

Handboek Installatietechniek V O O R

D E

I N S TA L L AT I E S E C T O R

H A N D B O E K I N S TA L L AT I E T E C H N I E K A D D E N D U M 2012

ISBN 978-90-5044-231-2

Handboek Add

ISSO

Kennisinstituut voor de Installatiesector

Kruisplein 25 3014 DB Rotterdam Postbus 577 3000 AN Rotterdam Tel. 010-2065969 Fax 010-2130384 E-mail: isso@isso.nl

ISSO houdt zich bezig met het identificeren van kennisvragen binnen de installatiesector, het ontsluiten en toegankelijk maken van deze kennis in de vorm van praktische ISSOpublicaties en het bevorderen van het gebruiken van ISSOpublicaties als normstellende richtlijnen.

De in ISSO deelnemende organisaties zijn: NLingenieurs: Organisatie van advies- en ingenieursbureaus PIT: Stichting Promotie Installatietechniek TVVL: Nederlandse Technische Vereniging voor Installaties in Gebouwen UNETO-VNI: Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandel VABI: Vereniging voor Automatisering in de Bouw- en installatietechniek Het addendum is samengesteld door de heer ir A.M. van Weele, projectcoördinator bij ISSO.

Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben medegewerkt, hebben een zo groot mogelijke zorgvuldigheid betracht bij zowel het verzamelen als bij het verwerken en opstellen van de in deze publicatie vervatte gegevens.

Nochtans moet niet worden uitgesloten, dat deze publicatie onvolledig is of dat zij onjuistheden of onvolkomenheden bevat.

Degene die van deze publicatie en de daarin vermelde gegevens gebruik maakt, aanvaardt dan ook daarvoor zelf het risico.

Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben medegewerkt sluiten iedere aansprakelijkheid uit voor zowel schade die mocht voortvloeien uit het gebruik van de publicatie als schade die zou kunnen ontstaan als gevolg van eventuele (druk-)fouten, onvolledigheden en onvolkomenheden van deze publicatie.

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze publicatie mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het bestuur van Stichting ISSO. Voorzover het maken van kopieën uit deze publicatie is toegestaan op grond van artikel 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo het Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp).

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form by any

means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the written permission of the foundation ISSO. Op alle publicaties van Stichting ISSO zijn de Algemene Leveringsvoorwaarden van toepassing.

Deze kunt u lezen op www.isso.nl of opvragen bij Stichting ISSO. Aanvullingen en eventuele errata zijn te raadplegen via onze website: www.isso.nl Eventuele opmerkingen en vragen kunnen doorgegeven worden aan ISSO Postbus 577 3000 AN Rotterdam e-mail: isso@isso.nl © Stichting ISSO Rotterdam, juni 2012

ISSO-PUBLICATIES 7 Grondleidingen voor warmtetransport (1979) 11 Warmteterugwinning (1982) 12 Verkort referentiejaar voor buitencondities (1986H) 17 Kwaliteitseisen voor luchtkanaalsystemen in woning- en utiliteitsbouw (2012) 18 Leidingnetberekeningen (2012) 19 Thermisch binnenklimaat, aanbevelingen (1991) 20 Energiegebruik in kantoorgebouwen (1987) 21 Berekening van het energiegebruik voor klimatisering en verlichting van kantoorgebouwen (1994) 22 Energiegebruik in schoolgebouwen (1987) 23 Correctieprocedure referentiejaar naar actueel jaar (1988) 24 Installatiegeluid (1990) 25 Leidingisolatie – berekening van de economisch optimale dikte en dikte ter voorkoming van condensatie (1991) 26 Uitwendige corrosie: aanbevelingen ter voorkoming van uitwendige corrosie in verwarmings- en luchttechnische installatie (1990) 27 Luchtfilters (1991) 29 Stralingsverwarming in hoge ruimten, indirect systeem (1992) 30 Leidingwaterinstallaties in woningen (2004) 30.4 ISSO-publicatie Warmteterugwinning uit douchewater (2008) 30.5 ISSO-publicatie LegionellaCode Woninginstallaties (2008) 31 Meetpunten en meetmethoden voor klimaatinstallaties (1995) 32 Uitgangspunten temperatuursimulatieberekeningen (2011) 34 Stralingsverwarming in hoge ruimten, direct systeem (1994) 36 Standaard vraagspecificatie voor installaties in gebouwen (2010) 37 Energiewijzer kantoren (1995) 39 Langetermijnkoudeopslag in de bodem (1997) 42 Ontwerpen en installeren van sprinklerinstallaties (2011) 43 Concepten voor klimaatinstallaties (1998) 44 Het ontwerp van hydraulische schakelingen voor verwarmen (1998) 46 Ontwerp van individuele hydraulische schakelingen voor verwarmen van eengezinswoningen (2000) 47 Ontwerp van hydraulische schakelingen voor koelen (2005) 48 Klimaatplafonds/Koelconvectoren: richtlijnen voor ontwerp en uitvoering (2008) 49 Vloer-/wandverwarming; vloer-/wandkoeling (2005) 50 Ontwerptechnische kwaliteitseisen voor warmwaterverwarmingsinstallaties (2008) 51 Warmteverliesberekening voor woningen en woongebouwen (2009) 52 Luchtzijdig inregelen van klimaatinstallaties (2009) 53 Dimensionering verwarmingsinstallaties U-bouw (2002) 55 Tapwaterinstallaties in woon- en utiliteitsgebouwen (2001) 55.1 Handleiding legionellapreventie in leidingwater (2005) 55.2 Handleiding zorglicht legionellapreventie (2005) 55.3 Legionellapreventie in klimaatinstallaties (2008) 55.4 Handleiding alternatieve technieken in collectieve leidingwaterinstallaties (2008) 55.5 Handleiding beheer en onderhoud in collectieve leidingwaterinstallaties (2008) 56 Inregelen van ontwerpvolumestromen in individuele verwarmingsinstallaties in woningen (2003) 57 Warmteverliesberekening voor ruimten hoger dan 5 m 58 Kwaliteitseisen voor luchtverwarmingsinstallaties in woningen (2004) 60 U- en R- Waarden (2005) 61 Kwaliteitseisen ventilatiesystemen woningen en woongebouwen (2010) 62 Centrale gebalanceerde ventilatiesystemen met warmteterugwinning in woningen en woongebouwen (2010) 63 Beheer en Onderhoud ventilatiesystemen in woningen en woongebouwen (2008) 64 Kwaliteitseisen isoleren (2002) 65 Inregelen van ontwerpvolumestromen in warmwaterverwarmingsinstallaties (2004) 66 Vermogen van radiatoren en convectoren in praktijksituaties (2001) (Herziening ISSO 1) 67 PvE Elektrotechnische veiligheid & bedrijfszekerheid (2007) 68 Energetisch optimale stook- en koellijnen (2002) 69 Model voor de beschrijving van de werking van een klimaatinstallatie (2002) 70.1 Omgaan met hemelwater binnen de perceelgrens (2011)

70.2 Individuele behandeling van afvalwater (IBA) (2000) 70.3 Grijswater binnen de perceelgrens (2002) 71 Optimale warmte opwekkingsinstallaties (2003) 72 Ontwerpen van individuele en klein elektrische warmtepompsystemen (2005) 73 Ontwerp en Uitvoering van Verticale Bodemwarmtewisselaars (2005) 74 Thermisch behaaglijkheid - eisen voor de binnen temperatuur in gebouwen (2004) 75 Handleiding Energieprestatie-Advies Utiliteitsgebouwen 75.1 (2011) – 75.2 (2007) – 75.3 (2011) 76 Montage- en materiaalspecificaties voor warmwater-verwarmingsinstallaties (2005) 77 Installaties voor Levensloopbestendig Wonen: functie, ontwerp en uitvoering (2004) 79 Inspectie en Onderhoud van Noodverlichtingsinstallaties (2010) 80 Handboek integraal ontwerpen van collectieve installaties met warmtepompen in de woningbouw (2007) 81 Handboek integraal ontwerpen van warmtepompinstallaties voor utiliteitsgebouwen (2007) 82 Handleiding Energieprestatie-Advies Woningen 82.1 (2011) – 82.2 (2007) – 82.3 (2011) – 82.4 (2010) 83 Een helder licht op werkplekverlichting (2006) 84 Elektrische installaties in wijk gebonden medische behandelruimte (2011) 85 Thermisch actieve vloeren, betonkernactivering (2011) 86 Kwaliteitseisen voor warmtetechnische en CO2-installaties in tuinbouwkassen (2007) 87 Kwaliteitseisen voor watertechnische installaties in tuinbouwkassen (2007) 88 Kwaliteitseisen voor de constructie van tuinbouwkassen (2007) 89 Binnenklimaat scholen (2008) 90 Energie-efficiënte verlichting in en rondom gebouwen (2011) 91 Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen en woongebouwen (2009) 92 Ventilatiesystemen met decentrale toevoer en centrale afvoer in woningen en woongebouwen (2009) 94 Regeltechniek voor klimaatinstallaties en warmtapwaterbereiding (2010) 100 Duurzaam beheer en onderhoud gebouwen. Feiten en voordelen op een rij (2010) 101 Onderhoud en onderhoudscontracten (2012) 104 Stappenplan duurzaam beheer en onderhoud (2010) 106 Functionele inspectiemethode duurzaam beheer en onderhoud (2010)

DIVERSEN (voor overige producten zie www.isso.nl) NTR 3216 Riolering in bouwwerken (2012) HBi Handboek Installatietechniek (2002) + addendum (2012) HBz Handboek Zonnestraling en Zontoetreding (2010) HBze Handboek Zonne-energie (2012) Rapport 111 Geluid van individuele woninginstallaties (2012) ISSO-kleintjes Kleintje Koellast (2010) Kleintje Ventilatie (2012) Kleintje Meetmethoden verlichting (2012) Kleintje Meetmethoden elektrotechniek (2009) Kleintje Water (2003) Kleintje Stooklijnoptimalisatie (2008) Kleintje Inregelen (2004) Kleintje GAS (2008) Kleintje Warmteverlies voor woningen (2005) Kleintje Cv (2006) Kleintje Binnenklimaat (2006) Kleintje Vloerverwarming (2005) Kleintje Riolering ( 2008) Kleintje U- en Rc-waarden (2007) Kleintje Legionellapreventie (2008)

INSTRUCTIEMATERAAL IBnv Instructieboek Noodverlichting (2012) IBemo Instructieboek EMO, module 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 en 8 IBhs Instructieboek Ontwerpen van sanitaire installaties (2008) IBmkls Instructieboek Montage- en verwerkingsrichtlijn kunststof leidingsystemen sanitair (2008)

Addendum Handboek Installatietechniek juni 2012

A d d en du m

Ha n d bo e k I n sta lla t ie te ch n ie k

Voorwoord De huidige versie van het handboek “Installatietechniek� is inmiddels 8 jaar oud. In die tijd heeft de techniek en regelgeving niet stilgestaan. Dit betekent onder andere dat diverse normen en wetten zijn aangepast. Ook is sinds 1 april 2012 het Bouwbesluit aangepast. Belangrijke aanpassingen hierin voor ons vakgebied zijn de ventilatie-eisen per persoon, de energieprestatieberekening en aangepaste geluidseisen. De bovengenoemde redenen zijn voor ISSO aanleiding een addendum bij het handboek uit te brengen om ervoor te zorgen dat het handboek met addendum weer voldoet aan de belangrijkste wetten en normen. Tevens worden errata gegeven.

Nieuwe onderwerpen in dit addendum zijn: - binnenmilieuprofiel; - optimale stook- en koellijnen; - bodemwarmtewisselaars.

- schoolventilatie; De belangrijkste vernieuwde onderwerpen zijn: - grootkeukenventilatie; - hotspot problematiek bij vloer- en wandverwarming; - woningventilatie; - legionella en koeltorens; - meten van geluid; - aanbevelingen binnenklimaat; - U-waarde bepaling volgens NEN 1068; - toevoegen stofeigenschappen van koelmiddelen; - voorkomen ongewenste opwarming koud leidingwater.

1

A d d en du m

Ha n d bo e k I n sta lla t ie te ch n ie k

INHOUDSOPGAVE Inhoudsopgave 1

Errata

2 Toegevoegde/aangepaste paragrafen 1.8.2 Lokaal discomfort 9 1.8.3 Aanbevelingen binnenklimaat 12 1.8.5 Wettelijke bepalingen 20 1.8.6 Binnenmilieuprofiel 21 1.8.6.1 Algemeen 21 1.8.6.2 Aannamen bij het bepalen van het binnenmilieulabel 23 1.8.6.3 Opname van het binnenmilieuprofiel 24 1.9.3 Gegevensbestanden 28 1.9.3.1 Meerjarige uurlijkse gegevensbestanden 28 1.9.3.2 Jaarlijkse uurlijkse gegevensbestanden 28 1.9.3.3 Energiejaar volgens NEN 5060 28 1.9.3.4 NEN 5060 ontwerpjaar 29 1.9.3.5 Verkort referentiejaar voor buitencondities (NEN 5060 uitgave 1986) 29 1.9.3.6 Klimaatjaar '64/'65 29 1.9.3.7 Afgeleide klimaatgegevens 30 1.10.9 Meten van geluid 31 1.13.4 Noodverlichting 39 1.15.1.8 Apparatuur voor het meten van geluidssterkten 41 Tabel 2.1-1 Indicatie installatiekosten voor klimaatregeling 42 2.2.3.3 Aandachtspunten 44 2.4.1.6.

Bepaling U-waarde 45 2.4.3.2.

Infiltratiedebieten 56 2.7.8 Grenswaarden voor geluid 63 2.8.1.1 Het drukverlies ten gevolge van wrijving 64 3.2.2.1 Stalen leidingen 80 3.4.3.1 Plaatdikte 84 3.4.4 Bevestigingen en ophangconstructies 88 3.4.4.1 Horizontale kanalen 88 3.4.4.2 Verticale kanalen 92 3.4.4.3 Doorvoeringen 95 3.4.4.4 Flexibele verbindingen 95 3.4.7 Dichtheid 97 Tabel 3.10-3 Filterklassen 100 3.10.4.2 Filterselectie 101 Tabel 3.11-1 Klasse-indeling van EPA-, HEPA- en ULPA-filters 102 3.12.4 Waterbehandeling 103 3

A d d en du m

3.16.13 3.17.1 4.1.2.3 4.1.2.4 4.1.4.1 4.1.4.2 4.1.4.3 4.1.4.4 4.1.4.5 4.1.4.6 4.1.4.7 4.1.4.8 4.2.5.1 4.2.5.5 4.2.5.11 4.3.5.7 4.7.4 5.1.2.2 6.1.9 6.2.5.4 7.2.1 7.2.9

4

Ha n d bo e k I n sta lla t ie te ch n ie k

Legionella en koeltorens 106 Europese richtlijnen 109 Vloerverwarming 111 Wandverwarming 114 U-waarde van de gevel/dek zonder schermen 115 U-waarde van de gevel/dek met schermen 115 Specifiek warmteverlies Hg door de gevel naar aangrenzend gebouw 118 Specifiek warmteverlies Hd door het dek 119 Specifiek warmteverlies Hg door de gevel 119 Specifiek warmteverlies Hgr naar de grond 120 Specifiek warmteverlies Hv door buitenluchttoetreding 121 Verwarming van kassen 122 Woningventilatie 126 Keukenventilatie 140 Schoolventilatie 151 Luchtgordijnen 161 Koudemiddelen en milieuaspecten 162 Ongewenste opwarming 165 Optimale stook- en koellijnen 171 Blusgassen en het milieu 178 Energie Prestatie Normering (EPN) 179 Bodemwarmtewisselaars 183