ISSO-publicatie 39 2013

publicatie

ontwikkelingsfonds v o o r h e t Te c h n i s c h Installatiebedrijf

ISBN 978-90-5044-239-8

bovengronds deel: Energiecentrale communicatiemodel energieuitwisseling met omgeving

energiewarmteuitwissevoorling met ziening omgeving

communicatiegebouwinstallatie model

gebouwinstallatie

warmtevoorziening

bodemenergiesysteem

warmtegebruikers

bodemenergiesysteem

KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALLATIESECTOR

ONTWERP, REALISATIE EN BEHEER VAN EEN ENERgIECENTRALE MET WARMTE EN KOUDE OPSLAg (WKO)

Opleidings- en

39

bovengronds deel: Energiecentrale

communicatiemodel

ondergronds deel: WKO installatie

communicatiemodel TSA

TSA

koudevoorziening koudegebruikers

koudegebruikers

ondergronds deel: WKO installatie

watervoerende zandlaag (aquifer)

koude bron

koudevoorziening

warmtegebruikers

watervoerende zandlaag (aquifer)

koude bron warme bron

warme bron

ONTWERP, REALISATIE EN BEHEER VAN EEN

ENERGIECENTRALE MET WARMTE EN KOUDE OPSLAG (WKO)

ISSO-publicatie 39

Ontwerp, realisatie en beheer van een Energiecentrale met warmte en koude opslag (WKO) Deel A: Normatieve teksten Deel B: Informatieve teksten

ISBN: 978-90-5044-239-8

INHOUDSOPGAVE Samenvatting

9

Symbolenlijst

11

Grafische symbolenlijst

13

Begrippenlijst WKO begrippen Werktuigkundige begrippen

15 15 15

Deel A: Normatieve teksten 1 Introductie

19

2

Inleiding

20

2.1

20

Introductie energiecentrale met WKO

2.2

Doel van de ISSO-publicatie

20

2.3

Toepassingsgebied

20

2.4

Afbakening met aangrenzende disciplines

20

2.5

Informatieoverdracht aangrenzende disciplines via communicatiemodellen

21

3

Stappenplan ontwerp, realisatie en beheer van energiecentrale WKO

22

4

Minimaal benodigde gegevens gebouwinstallatie

23

4.1

Ontwerpprocedure

23

4.2

Methoden

23

4.3

Communicatiemodel minimaal benodigde gegevens gebouwinstallatie

5

6

26

5.1

Procedure

26

5.2

Communicatiemodel oriĂŤnterende afstemming ondergrondse installatie

26

Bepaling systeemconcept

27

6.1

Procedure

27

6.2

7

8

9

10

11

12

ISSO-publicatie 39

23

OriĂŤnterende afstemming ondergrondse installatie

Methoden

28

6.2.1

Energieberekeningen

28

6.2.2

Economische prestaties

28

Ontwerp hydraulische schakeling

29

7.1

Procedure

29

7.2

Methoden

29

Dimensionering componenten hydraulische schakeling

30

8.1

Procedure

30

8.2

Methoden

31

8.3

Communicatiemodel minimaal uit te wisselen ontwerpgegevens ondergrondse installatie

32

Omschrijving beoogde functionaliteit energiecentrale

34

9.1

Procedure

34

9.2

Methoden

34

Uitwerking ontwerp

35

10.1

Procedure

35

10.2

Communicatiemodellen uitwerking ontwerp

36

Activiteiten realisatiefase

37

11.1

Procedure

37

11.2

Communicatiemodel voor de realisatie

38

Activiteiten Onderhoud en Beheer

39

12.1

Procedure

39

12.2

Methoden

39

12.3

Communicatiemodel beheer en onderhoud

39

3

Ontwerp, realisatie en beheer van een Energiecentrale met WKO

Deel B: Informatieve teksten 13 Minimaal benodigde gegevens gebouwinstallatie 13.1 13.2

Werktuigbouwkundige gegevens

43

13.1.1 Temperatuurniveaus en stook- en koellijnen

43

Warmte- en koudebehoefte

44

13.2.1 Invloedsfactoren

45

13.2.2 Bepalingsmethodes voor bepaling van de warmte- en koudevraag

46

13.2.3 Representatie voor het ontwerpproces

47

13.3

Gegevens automatische werking

48

13.4

Toelichting bij bijzondere condities

48

13.4.1 Gebruik van de luchtbehandelingskast

48

13.4.2 Afwijkingen in specificaties: aanvoer- en retourtemperaturen en startsituatie

49

13.4.3 Minimale afname 14

51

14.1

Regelgeving

51

14.1.1 Energiebalans

51

14.1.2 Overige aspecten wet- en regelgeving

51

Bodemgeschiktheid

51

14.3

Brontypes

52

14.4

Positionering bronnen

53

14.5

Omkeervoorziening, spuivoorziening

15.2

15.3

15.4

ISSO-publicatie 39

54

Bepaling systeemconcept 15.1

16

50

OriĂŤnterende afstemming ondergrondse installatie

14.2

15

43

55

Basisconcept 1: Koudeopslag met koudeladen

55

15.1.1 Beschrijving van het systeemconcept

56

15.1.2 Ontwerpen op energiebalans

57

15.1.3 Energetische prestaties

58

Basisconcept 2: Beperkte warmtelevering en balans met LBK

59

15.2.1 Beschrijving van het systeemconcept

59

15.2.2 Ontwerpen op energiebalans

60

15.2.3 Energetische prestaties

61

Basisconcept 3: Energiecentrale met warmtepomp

62

15.3.1 Beschrijving van het systeemconcept

62

15.3.2 Ontwerpen op energiebalans

64

15.3.3 Energetische prestaties

67

Beheer en onderhoud

68

Ontwerp hydraulische schakeling

69

16.1

Basisconcept 1: Koudeopslag met koude laden

69

16.2

Basisconcept 2: Beperkte warmtelevering en balans met LBK

72

16.3

Basisconcept 3: Energiecentrale met warmtepomp

73

16.3.1 Basisconcept 3.1: Minimum functionaliteit

73

16.3.2 Basisconcept 3.2: Gemiddelde functionaliteit

75

16.3.3 Basisconcept 3.3: Maximale functionaliteit

85

4

Ontwerp, realisatie en beheer van een Energiecentrale met WKO

17

Dimensionering componenten hydraulische schakeling

97

17.1

97

Berekening energiestromen 17.1.1 Bepalingsmethoden en modellen

97

17.1.2 Klimaatgegevens

99

17.1.3 Opslagpercentages

100

Dimensionering en simuleren

100

17.3

Dimensionering warmtepomp

101

17.4

Dimensionering TSA

101

17.5

Dimensionering regeneratievoorzieningen

103

17.5.1 Droge koeler

103

17.2

17.5.2 LBK als regeneratievoorziening 18

18.1

18.2

19

104

Toelichting bij communicatiemodel 'minimaal uit te wisselen gegevens ondergrondse installatie Ontwerpactiviteiten ondergrondse installatie

105

18.1.1 Effectberekeningen

105

18.1.2 Hydraulisch ontwerp

105

18.1.3 Omschrijving beoogde functionaliteit

105

Toelichting uit te wisselen gegevens

105

18.2.1 Energiestromen, temperaturen en debieten

105

18.2.2 (Pomp)debieten en bronpompen

106

18.2.3 Afwijkende condities startsituatie

106

18.2.4 Tijdsperiode en jaarbelasting

106

18.2.5 Dimensionering en materiaalkeuze TSA

106

18.2.6 Basisgegevens functioneel ontwerp

107

18.2.7 Overige aspecten

107

Omschrijving beoogde functionaliteit energiecentrale

109

19.1

Beschrijving van de gewenste automatische werking conform ISSO-publicatie 69 (standaard)

110

19.2

Beschrijving met ISSO-publicatie 69 en object-georiĂŤnteerde uitwerking

112

19.2.1 Objecten: fysieke en virtuele apparaten

112

19.3

19.2.2 Uitwisseling tussen gebouwinstallatie, energiecentrale en ondergrondse installatie

113

19.2.3 Tijdsvolgorde van schakeling en terugkoppeling via storingsmelding

113

19.2.4 Nadere specificatie en documentatie

113

Toelichting met energiecentrale met voorverwarming en regeneratie met LBK

114

19.3.1 'Koude ontladen'

114

19.3.2 'Koude laden'

122

19.3.3 Samenvatting ten behoeve van communicatiemodellen 20

130

Ontwerp meetvoorzieningen voor optimaal beheer 20.1

ISSO-publicatie 39

105

131

Bepaling meetgrootheden

131

20.1.1 Wet- en regelgeving

131

20.1.2 Technisch functioneren en technische conditie

131

20.1.3 Energetische prestaties

132

20.1.4 Meetgrootheden voor afrekening energiekosten

132

20.1.5 Overige grootheden voor monitoring prestaties

132

20.1.6 Opslag, verwerking en interpretatie van de meetdata

132

20.2

Nadere specificatie meetvoorziening

133

20.3

Voorbeeld specificatie meetgrootheden van gerealiseerd project

133

5

Ontwerp, realisatie en beheer van een Energiecentrale met WKO

21

22

23

Uitwerking ontwerp

135

21.1

Noodzaak terugkoppeling naar ontwerp

135

21.2

Werkomschrijving: keuze van materialen en fabrikaten, waterbehandeling

135

21.3

Werkomschrijving: werkbescheiden

135

21.4

Werkomschrijving: vastlegging vergunningen en nutsvoorzieningen

136

21.5

Werkomschrijving: verdere invulling functioneel ontwerp

136

21.6

Vastlegging en documentatie

22.1

Werkvoorbereiding: Werkplan en communicatiemodel

139

Werkvoorbereiding: Kwaliteitsplan

140

22.3

Werkvoorbereiding: VGM-plan

140

22.4

Uitvoering: Inbedrijfstelling van de installatie

140

22.4.1 Algemeen

140

22.4.2 Controle bekabeling en aansluitingen en in bedrijfstelling componenten

140

22.4.3 Inbedrijfstellen bronnen

140

22.4.4 Specifieke zaken voor de installatie met de warmtepompen

141

22.4.5 Testen en inbedrijfstellen totaalinstallatie

141

22.4.6 Controleren correct functioneren meetvoorzieningen en dataopslag

142

22.5

Feedback naar ontwerpfase

142

22.6

Oplevering: Gefaseerde oplevering

143

Activiteiten Onderhoud en Beheer

145

23.1

Onderhoudsbehoefte

145

23.2

Onderhoudsconcept

146

23.3

Onderhoudsplan

147

23.4

Contractvorm

148

23.5

Uitwerking Prestatiecontracten

148

23.5.1 Prestatie-indicatoren voor Beheer

148

23.5.2 Prestatie-indicatoren voor Perceptie

148

23.5.3 Prestatie-indicatoren voor Techniek

148

23.5.4 Vertaling naar bonus/malus regelingen

149

Communicatiemodellen Onderhoud en Beheer

150

Voorbeeld voorverwarming en regeneratie met LBK

151

24.1

24.2

24.3

24.4

ISSO-publicatie 39

139

22.2

23.6 24

138

Activiteiten realisatiefase

Afstemming met ontwerper gebouwinstallatie en communicatiemodel

151

24.1.1 Casusomschrijving

151

24.1.2 Afstemming met ontwerper gebouwinstallatie

152

24.1.3 Uitwisseling gegevens (communicatiemodel)

153

Dimensionering hoofdcomponenten

155

24.2.1 Koel/verwarmingsbatterij

155

24.2.2 Scheidingswarmtewisselaar TSA1

156

24.2.3 Koude laden en vorstbeveiliging

157

Functioneren van de installatie bij minimum deellast

161

24.3.1 Minimum deellast bij ontladen (koeling leveren)

161

24.3.2 Minimum deellast bij koude laden

162

24.3.3 Definitieve keuze tussen extra bronpomp of schakelbuffer

163

Energiestromen en energiebalans

163

24.4.1 Opslagpercentages

163

24.4.2 Uitwerking voor het voorbeeld

163

6

Ontwerp, realisatie en beheer van een Energiecentrale met WKO

25

Voorbeeld dimensionering energiecentrale met warmtepomp

167

25.1

Afstemming met ontwerper gebouwinstallatie en communicatiemodel

168

25.2

Toelichting bij de selectie van systeemconcept en hydraulische schakeling

173

25.2.1 Aanvullend warmte en/of koude laden?

173

25.3

25.2.2 Globale bepaling van het aandeel vermogens warmte- en koudelevering

175

25.2.3 Hydraulisch schema

179

Dimensionering van de hoofdcomponenten

180

25.3.1 Voorlopig uitgangspunt temperatuursprong TSA

181

25.3.2 Temperatuurtrajecten en debieten warmtepomp

181

25.3.3 Dimensionering droge koeler en selectie van het debiet warme bron

183

25.3.4 Afstemming minimale debieten warmtepomp met brondebieten

186

25.3.5 Minimum deellast koude ontladen

191

25.3.6 Dimensionering TSA

192

25.4

Evaluatie energiecentrale als geheel

194

25.5

Uit te wisselen ontwerpgegevens ondergrondse installatie

195

Bijlage A

Frequenties buitentemperaturen klimaatjaren

199

Bijlage B

Thermische massa en zonbelasting: casus en indicatoren

201

Bijlage C

Vereenvoudigd rekenmodel koude laden met LBK

205

Bijlage D

Begripsomschrijving COP, EER, SPF en PER

206

Bijlage E

Quasi- steady state simulaties energiecentrales

209

Bijlage F

Defaultlijst met instellingen en setpoints ondergrondse installatie

213

Bijlage G

Kerndocument gebouwtechniek

214

Bijlage H

Vorstbestendige batterijen

216

Bijlage I

Temperatuurverschillen laden / ontladen: praktijkmetingen

218

Bijlage J

Regeling bronpompen: op gelijk debiet of op temperatuur?

219

Literatuurlijst

225

ISSO-publicatie 39

7

Ontwerp, realisatie en beheer van een Energiecentrale met WKO

SAMENVATTING Warmte Koude Opslag (WKO) is een methode om energie in de vorm van warmte of koude op te slaan in de bodem. De techniek wordt gebruikt om gebouwen en processen te verwarmen en/of te koelen Doordat er gebruik gemaakt wordt van opslag van thermische energie is een andere ontwerpaanpak benodigd dan gebruikelijk voor conventionele installaties zoals ketels en koelmachines. Naast het ontwerpen op basis van benodigde capaciteiten is het noodzakelijk mede te ontwerpen op basis van energiestromen. Doordat er sprake is van gebruik van energie uit grondwater worden er wettelijke eisen gesteld aan de optredende energiestromen.

Deze ISSO-publicatie biedt ontwerpprocedures voor werktuigkundig ontwerpers van het bovengrondse deel van energiecentrales met WKO (open systemen).

Het ontwerp van het ondergrondse gedeelte vormt een aparte discipline en wordt behandeld in een aparte publicatie (SIKB-protocol 11001).

De energiecentrales met WKO dienen in samenhang met de gebouwinstallaties ontworpen te worden (distributie en gebruikers). Het ontwerp van de gebouwinstallatie zelf valt buiten het bestek van deze ISSO-publicatie, evenals het ontwerp van de automatiseringsinstallatie. Deze ISSO-publicatie biedt communicatiemodellen ten behoeve van samenwerking met de disciplines ontwerp ondergrondse installatie, gebouwinstallatie en automatiseringsinstallatie.

De ontwerpprocedures en communicatiemodellen hebben betrekking op de volgende fases: ď Ž Ontwerp; ď Ž Realisatie; ď Ž Onderhoud en beheer.

ISSO-publicatie 39

9

Ontwerp, realisatie en beheer van een Energiecentrale met WKO

ISSO Kruisplein 25 3014 DB Rotterdam Postbus 577 3000 AN Rotterdam Tel. 010 20 65 969 Fax 010 21 30 384 E-mail: isso@isso.nl

Kennisinstituut voor de Installatiesector ISSO houdt zich bezig met het identificeren van kennisvragen binnen de installatiesector, het ontsluiten en toegankelijk maken van deze kennis in de vorm van praktische ISSO-publicaties en het bevorderen van het gebruiken van ISSO-publicaties als normstellende richtlijnen.

De in ISSO deelnemende organisaties zijn: NLingenieurs: Organisatie van advies- en ingenieursbureaus PIT: Stichting Promotie Installatietechniek TVVL: Nederlandse Technische Vereniging voor Installaties in Gebouwen UNETO-VNI: Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandel De werkzaamheden worden begeleid door de Raad van Begeleiding, welke ten tijde van het tot stand komen van deze publicatie als volgt was samengesteld: De heer W.J.H. Scheffer De heer ir. R.D. van Bergen De heer ir. J. Schonewille De heer ing. H. Besselink De heer ing. R. Steine Mevrouw prof.dr.ir. P.M. Bluyssen De heer ir. P.A.L. Stoelinga De heer ing. W.F.G. Hooijkaas De heer ing. A.A.L. Traversari MBA De heer H.M.A. Janssen Groesbeek De heer ir. E.J. Wagenaar De heer T. Klinkenberg De heer ir. T.M.E. Zaal De heer ir. P.H.H. Leijendeckers prof.em.

De heer prof. ir. W. Zeiler De heer ir. W. Plokker De heer ir. W.G. Ram De realisatie van de ISSO-publicatie 39 werd verzorgd door de ISSO-kontaktgroep 88, die als volgt was samengesteld: De heer ir. M. van Aarssen IF Technology B.V. De heer ing. J.C. Aerts (coördinator) ISSO De heer ir. G. Bakema (corresponderend lid*) IF Technology B.V. De heer ir. H.J. Broekhuizen Installect Advies B.V. De heer ir. J.J. Buitenhuis (rapporteur) DWA Installatie- en Energieadvies De heer ing. P.M.J. Gerats Sweegers & de Bruijn B.V. De heer drs. A. de Groof Stichting Infrastructuur Kwaliteitsborging Bodembeheer (SIKB) De heer ing. A. van der Hilst Mampaey Installatietechniek B.V. De heer H.M.A. Janssen Groesbeek Ga- Consult De heer ing. B. Lankhoorn Schouten Techniek B.V. De heer Ing. H.C. Roel (voorzitter) Roel Consultants De heer A. Rook Priva B.V. De heer ing. A.W.F. Vlooswijk Ingenieursbureau Wolter & Dros B.V. De heer ing. W. van Voorst Vader ENECO Warmte B.V. De heer dr. ir. C.J. Wisse (rapporteur) DWA Installatie- en Energieadvies Mevrouw ir. M.H. Zwamborn (corresponderend lid*) KWA Bedrijfsadviseurs B.V. * rapporteurs protocol 11001 en BRL 11000 inzake ondergrondse systemen De ontwikkeling van ISSO-publicatie 39 is mede tot stand gekomen door een financiële bijdrage van:

Opleidings- en ontwikkelingsfonds v o o r h e t Te c h n i s c h Installatiebedrijf

ISSO-uitgaven Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben medegewerkt, hebben een zo groot mogelijke zorgvuldigheid betracht bij zowel het verzamelen als bij het verwerken en opstellen van de in deze publicatie vervatte gegevens. Nochtans moet niet worden uitgesloten, dat deze publicatie onvolledig is of dat zij onjuistheden of onvolkomenheden bevat. Degene die van deze publicatie en de daarin vermelde gegevens gebruik maakt, aanvaardt dan ook daarvoor zelf het risico.

Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben medegewerkt sluiten iedere aansprakelijkheid uit voor zowel schade die mocht voortvloeien uit het gebruik van de publicatie als schade die zou kunnen ontstaan als gevolg van eventuele (druk-)fouten, onvolledigheden en onvolkomenheden van deze publicatie.

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze publicatie mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het bestuur van Stichting ISSO. Voorzover het maken van kopieën uit deze publicatie is toegestaan op grond van artikel 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo het Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp).

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the written permission of the foundation ISSO. Op alle publicaties van Stichting ISSO zijn de Algemene Leveringsvoorwaarden van toepassing. Deze kunt u lezen op www.isso.nl of opvragen bij Stichting ISSO. Aanvullingen en eventuele errata zijn te raadplegen via onze website: www.isso.nl

ISSO-PUBLICATIES

70.3 Grijswater binnen de perceelgrens (2002)

7

Grondleidingen voor warmte- en koudetransport (2012)

71

11

Warmteterugwinning (1982)

72 Ontwerpen van individuele en klein elektrische warmtepompsystemen

12

Verkort referentiejaar voor buitencondities (1986H)

17 Kwaliteitseisen voor luchtkanaalsystemen in woning- en utiliteitsbouw (2012)

(2005) 73

Leidingnetberekeningen (2012)

19

Thermisch binnenklimaat, aanbevelingen (1991)

20

Energiegebruik in kantoorgebouwen (1987)

(2004)

21 Berekening van het energiegebruik voor klimatisering en verlichting van

75 Handleiding Energieprestatie-Advies Utiliteitsgebouwen 75.1 (2011) – 75.2 (2007) – 75.3 (2011) 76 Montage- en materiaalspecificaties voor warmwater-verwarmings­

kantoorgebouwen (1994)

installaties (2005)

Energiegebruik in schoolgebouwen (1987)

23

Correctieprocedure referentiejaar naar actueel jaar (1988)

24

Installatiegeluid (1990)

77 Installaties voor Levensloopbestendig Wonen: functie, ontwerp en uitvoering (2004) 79

25 Leidingisolatie – berekening van de economisch optimale dikte en dikte

pompen in de woningbouw (2007) 81 Handboek integraal ontwerpen van warmtepompinstallaties voor utiliteits-

corrosie in verwarmings- en luchttechnische installatie (1990) Luchtfilters (1991)

Inspectie en Onderhoud van Noodverlichtingsinstallaties (2010)

80 Handboek integraal ontwerpen van collectieve installaties met warmte-

ter voorkoming van condensatie (1991) 26 Uitwendige corrosie: aanbevelingen ter voorkoming van uitwendige 27

Ontwerp en Uitvoering van Verticale Bodemwarmtewisselaars (2005)

74 Thermisch behaaglijkheid - eisen voor de binnen temperatuur in gebouwen

18

22

Optimale warmte opwekkingsinstallaties (2003)

gebouwen (2007) 82 Handleiding Energieprestatie-Advies Woningen 82.1 (2011) – 82.2 (2007) –

29

Stralingsverwarming in hoge ruimten, indirect systeem (1992)

30

Leidingwaterinstallaties in woningen (2004)

82.3 (2011) – 82.4 (2010) 83

Een helder licht op werkplekverlichting (2006)

30.4 ISSO-publicatie Warmteterugwinning uit douchewater (2008)

84

Elektrische installaties in wijkgebonden medische behandelruimte (2011)

30.5 ISSO-publicatie LegionellaCode Woninginstallaties (2008)

85

Thermisch actieve vloeren, betonkernactivering (2011)

31

Meetpunten en meetmethoden voor klimaatinstallaties (1995)

86 Kwaliteitseisen voor warmtetechnische en CO2-installaties in tuinbou­w­

32

Uitgangspunten temperatuursimulatieberekeningen (2011)

34

Stralingsverwarming in hoge ruimten, direct systeem (1994)

87

Kwaliteitseisen voor watertechnische installaties in tuinbouwkassen (2007)

36

Standaard vraagspecificatie voor installaties in gebouwen (2010)

88

Kwaliteitseisen voor de constructie van tuinbouwkassen (2007)

37

Energiewijzer kantoren (1995)

89

Binnenklimaat scholen (2008)

90

Energie-efficiënte verlichting in en rondom gebouwen (2011)

39 Ontwerp, realisatie en beheer van een Energiecentrale met warmte en koude opslag (WKO) (2013)

91 Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning

42

Ontwerpen en installeren van sprinklerinstallaties (2011)

43

Concepten voor klimaatinstallaties (1998)

44

Het ontwerp van hydraulische schakelingen voor verwarmen (1998)

46 Ontwerp van individuele hydraulische schakelingen voor verwarmen van Ontwerp van hydraulische schakelingen voor koelen (2005)

48 Klimaatplafonds/Koelconvectoren: richtlijnen voor ontwerp en uitvoering 49

in woningen en woongebouwen (2009) 92 Ventilatiesystemen met decentrale toevoer en centrale afvoer in woningen en woongebouwen (2009) 94

Regeltechniek voor klimaatinstallaties en warmtapwaterbereiding (2010)

100 Duurzaam beheer en onderhoud gebouwen. Feiten en voordelen op een rij

eengezinswoningen (2000) 47

kassen (2007)

(2010) 101 Onderhoud en onderhoudscontracten (2012)

(2008)

104 Stappenplan duurzaam beheer en onderhoud (2010)

Vloer-/wandverwarming; vloer-/wandkoeling (2005)

106 Functionele inspectiemethode duurzaam beheer en onderhoud (2010)

50 Ontwerptechnische kwaliteitseisen voor warmwaterverwarmings­ installaties (2008)

DIVERSEN (voor overige producten zie www.isso.nl)

51

Warmteverliesberekening voor woningen en woongebouwen (2012)

NTR 3216 Riolering in bouwwerken (2012)

52

Luchtzijdig inregelen van klimaatinstallaties (2009)

HBi

Handboek Installatietechniek (2002) + addendum (2012)

53

Dimensionering verwarmingsinstallaties U-bouw (2002)

HBz

Handboek Zonnestraling en Zontoetreding (2010)

55

Tapwaterinstallaties in woon- en utiliteitsgebouwen (2001)

HBze

Handboek Zonne-energie (2012)

55.1 Handleiding legionellapreventie in leidingwater (2012)

Rapport 111 Geluid van individuele woninginstallaties (2012)

55.2 Handleiding zorgplicht legionellapreventie (2012) 55.3 Legionellapreventie in klimaatinstallaties (2008)

ISSO-kleintjes Kleintje

Koellast (2010)

Kleintje

Ventilatie (2012)

55.5 Beheer en onderhoud van collectieve leidingwaterinstallaties (2012)

Kleintje

Meetmethoden verlichting (2012)

56 Inregelen van ontwerpvolumestromen in individuele verwarmings­

Kleintje

Meetmethoden elektrotechniek (2009)

installaties in woningen (2003)

Kleintje

Water (2012)

57

Warmteverliesberekening voor ruimten hoger dan 5 m

Kleintje

Stooklijnoptimalisatie (2008)

58

Kwaliteitseisen voor luchtverwarmingsinstallaties in woningen (2004)

Kleintje

Inregelen (2004)

60

U- en R- Waarden (2005)

Kleintje

GAS (2008)

61

Kwaliteitseisen ventilatiesystemen woningen en woongebouwen (2010)

Kleintje

Warmteverlies voor woningen (2005)

62 Centrale gebalanceerde ventilatiesystemen met warmteterugwinning in

Kleintje

Cv (2006)

Kleintje

Binnenklimaat (2006)

55.4 Handleiding alternatieve technieken in collectieve leidingwaterinstallaties (2008)

woningen en woongebouwen (2010)

63 Beheer en Onderhoud ventilatiesystemen in woningen en woongebouwen Kleintje

Vloerverwarming (2013)

(2008)

Kleintje

Riolering ( 2008)

Kwaliteitseisen isoleren (2002)

Kleintje

U- en Rc-waarden (2007)

Kleintje

Legionellapreventie (2012)

Eventuele opmerkingen en vragen kunnen doorgegeven worden aan ISSO, Postbus 577, 3000 AN Rotterdam, e-mail: isso@isso.nl

64

INSTRUCTIEMATERAAL

© Stichting ISSO – Rotterdam, november 2012

66 Vermogen van radiatoren en convectoren in praktijksituaties (2001) (Herziening ISSO 1)

IBnv

Instructieboek Noodverlichting (2012)

67

PvE Elektrotechnische veiligheid & bedrijfszekerheid (2007)

IBemo

Instructieboek EMO, module 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 en 8

68

Energetisch optimale stook- en koellijnen (2002)

IBhs

Instructieboek Ontwerpen van sanitaire installaties (2008)

69

Model voor de beschrijving van de werking van een klimaatinstallatie (2002) IBmkls Instructieboek Montage- en verwerkingsrichtlijn kunststof leiding­

65 Inregelen van ontwerpvolumestromen in warmwaterverwarmings­

installaties (2004)

70.1 Omgaan met hemelwater binnen de perceelgrens (2011)

systemen sanitair (2008)

70.2 Individuele behandeling van afvalwater (IBA) (2000)

VOOR MEER INFORMATIE KIJK OP WWW.ISSO.NL