ISSO-publicatie 55.1 2012

publicatie

KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALLATIESECTOR

HANDLEIDINg LEgIONELLAPREVENTIE IN LEIDINgWATER

ISBN 978-90-5044-233-6

55.1

HANDLEIDINg

LEgIONELLAPREVENTIE IN LEIDINgWATER Richtlijnen voor prioritaire installaties herziene versie 2012

ISSO Kruisplein 25 3014 DB Rotterdam Postbus 577 3000 AN Rotterdam Tel. 010 20 65 969 Fax 010 21 30 384 E-mail: isso@isso.nl

Kennisinstituut voor de Installatiesector ISSO houdt zich bezig met het identificeren van kennisvragen binnen de installatiesector, het ontsluiten en toegankelijk maken van deze kennis in de vorm van praktische ISSO-publicaties en het bevorderen van het gebruiken van ISSO-publicaties als normstellende richtlijnen.

De in ISSO deelnemende organisaties zijn: NLingenieurs: Organisatie van advies- en ingenieursbureaus PIT: Stichting Promotie Installatietechniek TVVL: Nederlandse Technische Vereniging voor Installaties in Gebouwen UNETO-VNI: Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandel De werkzaamheden worden begeleid door de Raad van Begeleiding, welke ten tijde van het tot stand komen van deze publicatie als volgt was samengesteld: De heer W.J.H. Scheffer De heer ir. R.D. van Bergen De heer ir. J. Schonewille De heer ing. H. Besselink De heer ing. R. Steine Mevrouw prof.dr.ir. P.M. Bluyssen De heer ir. P.A.L. Stoelinga De heer ing. W.F.G. Hooijkaas De heer ing. A.A.L. Traversari MBA De heer H.M.A. Janssen Groesbeek De heer ir. E.J. Wagenaar De heer T. Klinkenberg De heer ir. T.M.E. Zaal De heer ir. P.H.H. Leijendeckers prof.em.

De heer prof. ir. W. Zeiler De heer ir. W. Plokker De heer ir. W.G. Ram De realisatie van de herziene ISSO-publicatie 55.1 werd verzorgd door de ISSO-projectgroep, die als volgt was samengesteld: De heer F.H. Balster (rapporteur) VIBADOS De heer B. Bekkers Hydreco B.V. De heer ing. E. van der Blom UNETO-VNI De heer Ing. M.T.B.H. Boerboom Berkhof Boerboom B.V. De heer K.F. Cheung Kiwa Nederland B.V. De heer ing. R.H. Doldersum Rada Sanitairtechniek B.V. De heer A.G.J. Eilander NVTG De heer A.J. Kordes Kordes Advies/Waterbehandeling De heer L.J. Koster Rijksgebouwendienst De heer C. Kuijer Vugt De heer O. Kuipers Kuipers Drinkwater Security De heer E. Leiting Kalsbeek B.V. De heer W. van der Lugt Van der Lugt B.V. De heer ing. O.W.W. Nuijten (projectcoordinator) ISSO De heer F. Oesterholt KWR Water B.V. De heer H. Peelen HydroScope B.V. De heer W.F.E. Reinhold Ministerie Infrastructuur en Milieu De heer H.J. Rijneveld Hoogendoorn Sanitair Installaties B.V. De heer J. Rullens InfoMil De heer M.G. Ruyg Mul B.V. Ontwerp en Adviesbureau De heer ing. W.G. van der Schee Wolter & Dros B.V. De heer W.J.H. Scheffer De heer ir. B.J.R. Veldhuis DVD Directie Noord De heer J. van Vliet Vitens Friesland N.V. De heer ir. J. van Wolferen (rapporteur) TNO Bouw en Ondergrond De ontwikkeling van ISSO-publicatie 55.1 is mede tot stand gekomen door een financiële bijdrage van:

ISSO-uitgaven Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben medegewerkt, hebben een zo groot mogelijke zorgvuldigheid betracht bij zowel het verzamelen als bij het verwerken en opstellen van de in deze publicatie vervatte gegevens. Nochtans moet niet worden uitgesloten, dat deze publicatie onvolledig is of dat zij onjuistheden of onvolkomenheden bevat. Degene die van deze publicatie en de daarin vermelde gegevens gebruik maakt, aanvaardt dan ook daarvoor zelf het risico.

Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben medegewerkt sluiten iedere aansprakelijkheid uit voor zowel schade die mocht voortvloeien uit het gebruik van de publicatie als schade die zou kunnen ontstaan als gevolg van eventuele (druk-)fouten, onvolledigheden en onvolkomenheden van deze publicatie.

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze publicatie mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het bestuur van Stichting ISSO. Voorzover het maken van kopieën uit deze publicatie is toegestaan op grond van artikel 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo het Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp).

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the written permission of the foundation ISSO. Op alle publicaties van Stichting ISSO zijn de Algemene Leveringsvoorwaarden van toepassing. Deze kunt u lezen op www.isso.nl of opvragen bij Stichting ISSO Aanvullingen en eventuele errata zijn te raadplegen via onze website: www.isso.nl Eventuele opmerkingen en vragen kunnen doorgegeven worden aan ISSO, Postbus 577 3000 AN Rotterdam e-mail: isso@isso.nl © Stichting ISSO – Eerste versie - februari 2001 Herziene versie - augustus 2012

ISSO-PUBLICATIES

70.3 Grijswater binnen de perceelgrens (2002)

7

Grondleidingen voor warmte- en koudetransport (2012)

71

11

Warmteterugwinning (1982)

72 Ontwerpen van individuele en klein elektrische warmtepompsystemen

12

Verkort referentiejaar voor buitencondities (1986H)

17 Kwaliteitseisen voor luchtkanaalsystemen in woning- en utiliteitsbouw (2012)

(2005) 73

Leidingnetberekeningen (2012)

19

Thermisch binnenklimaat, aanbevelingen (1991)

20

Energiegebruik in kantoorgebouwen (1987)

gebouwen (2004)

21 Berekening van het energiegebruik voor klimatisering en verlichting van

75 Handleiding Energieprestatie-Advies Utiliteitsgebouwen 75.1 (2011) – 75.2 (2007) – 75.3 (2011) 76 Montage- en materiaalspecificaties voor warmwater-verwarmings­

kantoorgebouwen (1994)

installaties (2005)

Energiegebruik in schoolgebouwen (1987)

23

Correctieprocedure referentiejaar naar actueel jaar (1988)

24

Installatiegeluid (1990)

77 Installaties voor Levensloopbestendig Wonen: functie, ontwerp en uitvoering (2004) 79

25 Leidingisolatie – berekening van de economisch optimale dikte en dikte

pompen in de woningbouw (2007) 81 Handboek integraal ontwerpen van warmtepompinstallaties voor utiliteits-

corrosie in verwarmings- en luchttechnische installatie (1990) Luchtfilters (1991)

Inspectie en Onderhoud van Noodverlichtingsinstallaties (2010)

80 Handboek integraal ontwerpen van collectieve installaties met warmte-

ter voorkoming van condensatie (1991) 26 Uitwendige corrosie: aanbevelingen ter voorkoming van uitwendige 27

Ontwerp en Uitvoering van Verticale Bodemwarmtewisselaars (2005)

74 Thermisch behaaglijkheid - eisen voor de binnen temperatuur in

18

22

Selectie van energetisch optimale warmte opwekkingsinstallaties (2003)

gebouwen (2007) 82 Handleiding Energieprestatie-Advies Woningen 82.1 (2011) – 82.2 (2007) –

29

Stralingsverwarming in hoge ruimten, indirect systeem (1992)

30

Leidingwaterinstallaties in woningen (2004)

82.3 (2011) – 82.4 (2010) 83

Een helder licht op werkplekverlichting (2006)

30.4 ISSO-publicatie Warmteterugwinning uit douchewater (2008)

84

Elektrische installaties in wijkgebonden medische behandelruimte (2011)

30.5 ISSO-publicatie LegionellaCode Woninginstallaties (2008)

85

Thermisch actieve vloeren, betonkernactivering (2011)

31

Meetpunten en meetmethoden voor klimaatinstallaties (1995)

86 Kwaliteitseisen voor warmtetechnische en CO2-installaties in tuinbouw­

32

Uitgangspunten temperatuursimulatieberekeningen (2011)

34

Stralingsverwarming in hoge ruimten, direct systeem (1994)

87

Kwaliteitseisen voor watertechnische installaties in tuinbouwkassen (2007)

36

Standaard vraagspecificatie voor installaties in gebouwen (2010)

88

Kwaliteitseisen voor de constructie van tuinbouwkassen (2007)

37

Energiewijzer kantoren (1995)

89

Binnenklimaat scholen (2008)

39

Langetermijnkoudeopslag in de bodem (1997)

90

Energie-efficiënte verlichting in en rondom gebouwen (2011)

42

Ontwerpen en installeren van sprinklerinstallaties (2011)

91 Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning

43

Concepten voor klimaatinstallaties (1998)

44

Het ontwerp van hydraulische schakelingen voor verwarmen (1998)

kassen (2007)

in woningen en woongebouwen (2009) 92 Ventilatiesystemen met decentrale toevoer en centrale afvoer in woningen

46 Ontwerp van individuele hydraulische schakelingen voor verwarmen van 47

94

Ontwerp van hydraulische schakelingen voor koelen (2005)

100 Duurzaam beheer en onderhoud gebouwen. Feiten en voordelen op een rij

48 Klimaatplafonds/Koelconvectoren: richtlijnen voor ontwerp en uitvoering 49

en woongebouwen (2009)

eengezinswoningen (2000)

Regeltechniek voor klimaatinstallaties en warmtapwaterbereiding (2010) (2010)

(2008)

101 Onderhoud en onderhoudscontracten (2012)

Vloer-/wandverwarming; vloer-/wandkoeling (2005)

104 Stappenplan duurzaam beheer en onderhoud (2010)

50 Ontwerptechnische kwaliteitseisen voor warmwaterverwarmings­

106 Functionele inspectiemethode duurzaam beheer en onderhoud (2010)

installaties (2008) 51

Warmteverliesberekening voor woningen en woongebouwen (2012)

DIVERSEN (voor overige producten zie www.isso.nl)

52

Luchtzijdig inregelen van klimaatinstallaties (2009)

NTR 3216 Riolering in bouwwerken (2012)

53

Warmteverliesberekening voor U-bouw (2002)

HBi

Handboek Installatietechniek (2002) + addendum (2012)

55

Tapwaterinstallaties in woon- en utiliteitsgebouwen (2001)

HBz

Handboek Zonnestraling en Zontoetreding (2010)

55.1 Handleiding legionellapreventie in leidingwater (2012)

HBze

Handboek Zonne-energie (2012)

55.2 Handleiding zorgplicht legionellapreventie (2005)

Rapport 111 Geluid van individuele woninginstallaties (2012)

55.3 Legionellapreventie in klimaatinstallaties (2008) 55.4 Handleiding alternatieve technieken in collectieve leidingwaterinstallaties (2008)

ISSO-kleintjes Kleintje

Koellast (2010)

Kleintje

Ventilatie (2012)

Kleintje

Meetmethoden verlichting (2012)

Kleintje

Meetmethoden elektrotechniek (2009)

installaties in woningen (2003)

Kleintje

Water (2003)

57

Warmteverliesberekening voor ruimten hoger dan 5 m

Kleintje

Stooklijnoptimalisatie (2008)

58

Kwaliteitseisen voor luchtverwarmingsinstallaties in woningen (2004)

Kleintje

Inregelen (2004)

60

U- en R- Waarden (2005)

Kleintje

GAS (2008)

61

Kwaliteitseisen ventilatiesystemen woningen en woongebouwen (2010)

Kleintje

Warmteverlies voor woningen (2005)

62 Centrale gebalanceerde ventilatiesystemen met warmteterugwinning in

Kleintje

Cv (2006)

Kleintje

Binnenklimaat (2006)

55.5 Handleiding beheer en onderhoud in collectieve leidingwaterinstallaties (2008) 56 Inregelen van ontwerpvolumestromen in individuele verwarmings­

woningen en woongebouwen (2010)

63 Beheer en Onderhoud ventilatiesystemen in woningen en woongebouwen Kleintje (2008) Kleintje

Vloerverwarming (2005)

64

Kleintje

U- en Rc-waarden (2007)

Kleintje

Legionellapreventie (2008)

Kwaliteitseisen isoleren (2002)

65 Inregelen van ontwerpvolumestromen in warmwaterverwarmingsinstallaties (2004)

Riolering ( 2008)

66 Vermogen van radiatoren en convectoren in praktijksituaties (2001)

INSTRUCTIEMATERAAL

(Herziening ISSO 1)

IBnv

Instructieboek Noodverlichting (2012)

67

PvE Elektrotechnische veiligheid & bedrijfszekerheid (2007)

IBemo

Instructieboek EMO, module 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 en 8

68

Energetisch optimale stook- en koellijnen (2002)

IBhs

Instructieboek Ontwerpen van sanitaire installaties (2008) 69 Model voor de beschrijving van de werking van een klimaatinstallatie (2002) IBmkls Instructieboek Montage- en verwerkingsrichtlijn kunststof leidingsy70.1 Omgaan met hemelwater binnen de perceelgrens (2011) stemen sanitair (2008) 70.2 Individuele behandeling van afvalwater (IBA) (2000)

VOOR MEER INFORMATIE KIJK OP WWW.ISSO.NL

ISSO-publicatie 55.1

Handleiding legionellapreventie in leidingwater Richtlijnen voor prioritaire installaties

ISBN: 978-90-5044-233-6

INHOUDSOPGAVE

1

2

3

4

Samenvatting

5

Summary

5

Begrippenlijst

7

Inleiding

11

1.1

Doelstelling

11

1.2

Wettelijk kader, normen en richtlijnen

11

1.2.1

Wet- en regelgeving t.a.v. leidingwater in Nederland

11

1.2.2

Verantwoordelijkheid van de eigenaar

12

1.2.3

Overzicht categorieĂŤn collectieve installaties waarvoor risicoanalyse en beheersplan verplicht zijn

12

1.2.4

Soorten legionellabacteriĂŤn

13

1.2.5

Zorgplicht voor overige collectieve installaties

13

1.3

Leeswijzer

13

1.4

Samenhang met andere publicaties

13

1.5

Overzicht wetgeving legionellapreventie in Nederland

Werkwijze 2.1

Algemeen

17

2.2

Keuze beperkte of uitgebreide risicoanalyse

18

2.3

Installatiemaatregelen met weinig aerosolvormende tappunten

18

2.4

Huishoudwater

20

Beperkte risicoanalyse

23

3.1

Inleiding

23

3.2

Aerosolvorming aan tappunten

23

3.3

Inventarisatie gegevens tappunten

24

3.4

Preventieve maatregelen bij aerosolvormende tappunten

24

3.5

Vastleggen resultaten risicoanalyse

24

Uitgebreide risicoanalyse

27

4.1

Inleiding

27

4.2

Uitgangspunten

27

4.2.1

Risicofactoren

27

4.2.2

Grenswaarde, detectiegrens en risico's

27

4.2.3

Thermisch beheersconcept

27

4.2.4

Alternatieve beheersmaatregelen en desinfectiemethoden

28

4.2.5

Hoofdfuncties

29

4.2.6

Risicobeschouwing

29

4.3

4.4

ISSO-publicatie 55.1

15 17

Inventarisatie gegevens leidingwaterinstallatie

30

4.3.1

Werkwijze

30

4.3.2

Installatiegegevens

32

4.3.3

Water en -omgevingstemperaturen

32

4.3.4

Gebruiksgegevens

33

4.3.5

Afgeleide gegevens

33

Risicobeschouwing

33

4.4.1

Inleiding

33

4.4.2

Opsplitsen in componenten

33

4.4.3

Risicobeschouwing per component

36

4.4.4

Risicobeschouwing per hoofdfunctie en voor de gehele installatie

36

3

Handleiding legionellapreventie in leidingwater

4.5

4.6 5

Eliminatie van risico's

36

4.5.1

Inleiding

36

4.5.2

Aanpassingen installatie

37

4.5.3

Verbrandingsrisico

38

4.5.4

Drinkwatertemperatuur aan het leveringspunt

38

4.5.5

Beheersmaatregelen

38

4.5.6

Correctieve maatregelen

38

Vastleggen resultaten risicoanalyse

39

Beheersplan

41

5.1

41

Algemeen

5.2

Oplevering en ingebruikstelling

41

5.3

Monstername legionella

41

5.4

Acties na constateren van overschrijding

42

Bijlage A

Wet- en regelgeving m.b.t. legionellapreventie in leidingwater

43

Bijlage B

LegionellabacteriĂŤn: eigenschappen, aanwezigheid in waterinstallaties en beheersmaatregelen

68

Bijlage C

Beperkte risicoanalyse

74

Bijlage D

Automatisering beheersmaatregelen

77

Bijlage E

Checklist beoordeling leidingwaterinstallatie

84

Bijlage F

Componentbeschrijving en -beoordeling

96

Bijlage G

Checklist hotspots waterleidingen in wanden, vloeren, plafonds en schachten

133

Bijlage H

HygiĂŤnisch in gebruik nemen van de dienstleiding/leidingwaterinstallatie

150

Bijlage I

Monstername en detectiemethode

151

Bijlage J

Rapportage legionellapreventie leidingwaterinstallatie

155

Bijlage K

Toepassingsgebieden ISSO-publicaties legionellapreventie

172

Literatuurlijst

173

ISSO-kennispartners

174

Organisaties die ISSO ondersteunen

176

ISSO-publicatie 55.1

4

Handleiding legionellapreventie in leidingwater

SAMENVATTING

SUMMARY

Om besmetting met legionellabacteriĂŤn te voorkomen heeft de overheid regels opgesteld ten aanzien van leidingwaterinstallaties. Het Drinkwaterbesluit en de bijbehorende regelingen hebben het Waterleidingbesluit van 2004 met ingang van juli 2011 vervangen.

De gewijzigde regels, nieuwe inzichten, resultaten van diverse onderzoeken, nieuwe benamingen en de behoefte aan nog meer praktische werkvoorschriften hebben een herziening van deze handleiding noodzakelijk gemaakt.

In order to prevent infections with the Legionella bacteria the Dutch government has drawn up regulations with respect to water systems. The new Drinking Water Decree and the accompanying regulations have replaced the Ministerial Decree of water supply 2004 with effect from July 2011.

In December 2004 new rules for Legionella prevention are put into effect by an adaption of the Ministerial Decree of water supply. Before that the rules were defined in the Temporary Directive for Legionella in water systems. The changed rules, new understandings, results of various investigations and the need for more practical guidelines made a revision of this manual necessary.

De handleiding geeft een uitwerking voor de risicoanalyse van collectieve leidingwaterinstallaties en geeft voorstellen voor installatieaanpassingen en regels voor het opstellen van een beheersplan.

Nieuw in deze herziene versie zijn onder andere de uitgebreide informatie over praktische oplossingen voor het tegengaan van ongewenste opwarming van waterleidingen en een nieuwe kijk op de toepassing van alternatieve beheerstechnieken. Ook is er meer duidelijkheid geschapen over het al dan niet clusteren van elementen tot ĂŠĂŠn component om de risicoanalyse verantwoord te kunnen vereenvoudigen.

New in the revision of the manual are the extensive information about practical solutions for preventing undesirable heating of water and a new perspective on the application of alternative legionella management techniques. Also there is more clarity on the clustering of different elements to one component to simplify the risk analysis in a responsible way.

Voor de risicoanalyse van een collectieve leidingwaterinstallatie kan gekozen worden tussen een beperkte en een uitgebreide analyse. Hoewel de wetgeving alleen spreekt van een risicoanalyse en de beperkte en uitgebreide analyse niet meer noemt, is ervoor gekozen om het onderscheid in de handleiding te handhaven. Het is namelijk praktisch om eerst de beperkte analyse (voornamelijk bestaande uit een inventarisatie van de aerosolvormende tappunten) uit te voeren om te bepalen of met eenvoudige maatregelen kan worden volstaan.

The manual gives an elaboration on the on the risk analysis of collective drinking water systems and gives proposals of adapt ion of the system and rules for drawing up the management plan for such systems.

New in this revised manual are among other things, the solutions for large water systems with a small amount of aerosol producing tap points, model working instructions, information about the automation of control measures, alternative control measures and alternatives detection methods. The reportage of the control measures is also renewed.

There are two options for the risk analysis of a collective water system, i.q. a) a limited analysis or b) an extensive analysis. Although the new rules only speak of a risk analyses and does not mention the limited and extensive risk analyses any more, one has chosen to maintain the distinction in the manual. It is namely practical to carry out the limited analysis at first (mainly consisting of an inventory of the aerosol producing tap points) to determine whether simple measures are sufficient.

Voor beide benaderingen worden de resultaten van de risicoanalyse vastgelegd. Als beheersmaatregelen vereist zijn wordt hiervoor een beheersplan opgesteld.

De uitvoering hiervan wordt in een logboek vastgelegd.

In both approaches, the results of the risk analysis are recorded. If control measures need to be taken on a regular basis, a management plan to this extent will be drawn up. Its implementation will be recorded in a logbook.

ISSO-publicatie 55.1

5

Handleiding legionellapreventie in leidingwater