ISSO-instructieboek Noodverlichting

K E N N ISINS TITUUT VO O R

INSTRUCTIEBOEK NOODVERLICHTING

D E

ontwikkelingsfonds v o o r h e t Te c h n i s c h Installatiebedrijf

ISBN 978-90-5044-230-5

I NS TALL ATI ESEC TO R

Opleidings- en

INSTRUCTIEBOEK

ISSO

Kennisinstituut voor de Installatiesector

Kruisplein 25 3014 DB Rotterdam Postbus 577 3000 AN Rotterdam Tel. 010-2065969 Fax 010-2130384 E-mail: isso@isso.nl

ISSO houdt zich bezig met het identificeren van kennisvragen binnen de installatiesector, het ontsluiten en toegankelijk maken van deze kennis in de vorm van praktische ISSO-publicaties en het bevorderen van het gebruiken van ISSO-publicaties als normstellende richtlijnen.

De in ISSO deelnemende organisaties zijn: NLingenieurs: Organisatie van advies- en ingenieursbureaus PIT: Stichting Promotie Installatietechniek TVVL: Nederlandse Technische Vereniging voor Installaties in Gebouwen UNETO-VNI: Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandel De realisatie van het herziene Instructieboek Noodverlichting werd verzorgd door: Ing. J. Warries, Rapporteur Ing. A.H.P. Derksen, eindredactie Feedback is gegeven door: M. van Dort J. Houwers Ing. H.J.J. Meutzner J. Schaap

Kension BV Famostar Emergency Lighting Meutzner Licht Opleidingen (MLO) Van Lien Noodverlichting

Beeldmateriaal werd ter beschikking gesteld door: Famostar Emergency Lighting Van Lien Noodverlichting De ontwikkeling van het Instructieboek Noodverlichting is mede tot stand gekomen door een financiële bijdrage van: Opleidings- en ontwikkelingsfonds v o o r h e t Te c h n i s c h Installatiebedrijf

Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben medegewerkt, hebben een zo groot mogelijke zorgvuldigheid betracht bij zowel het verzamelen als bij het verwerken en opstellen van de in deze publicatie vervatte gegevens. Nochtans moet niet worden uitgesloten, dat deze publicatie onvolledig is of dat zij onjuistheden of onvolkomenheden bevat. Degene die van deze publicatie en de daarin vermelde gegevens gebruik maakt, aanvaardt dan ook daarvoor zelf het risico.

Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben medegewerkt sluiten iedere aansprakelijkheid uit voor zowel schade die mocht voortvloeien uit het gebruik van de publicatie als schade die zou kunnen ontstaan als gevolg van eventuele (druk-)fouten, onvolledigheden en onvolkomenheden van deze publicatie.

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze publicatie mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het bestuur van Stichting ISSO. Voorzover het maken van kopieën uit deze publicatie is toegestaan op grond van artikel 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo het Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp).

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the written permission of the foundation ISSO. Op alle publicaties van Stichting ISSO zijn de Algemene Leveringsvoorwaarden van toepassing. Deze kunt u lezen op www.isso.nl of opvragen bij Stichting ISSO. Aanvullingen en eventuele errata zijn te raadplegen via onze website: www.isso.nl Eventuele opmerkingen en vragen kunnen doorgegeven worden aan ISSO, Postbus 577, 3000 AN Rotterdam, e-mail: isso@isso.nl © Stichting ISSO - Rotterdam, Augustus 2012

ISSO-uitgaven ISSO-PUBLICATIES 7 Grondleidingen voor warmtetransport (1979) 11 Warmteterugwinning (1982) 12 Verkort referentiejaar voor buitencondities (1986H) 17 Kwaliteitseisen voor luchtkanaalsystemen in woning- en utiliteitsbouw (2012) 18 Leidingnetberekeningen (2012) 19 Thermisch binnenklimaat, aanbevelingen (1991) 20 Energiegebruik in kantoorgebouwen (1987) 21 Berekening van het energiegebruik voor klimatisering en verlichting van kantoorgebouwen (1994) 22 Energiegebruik in schoolgebouwen (1987) 23 Correctieprocedure referentiejaar naar actueel jaar (1988) 24 Installatiegeluid (1990) 25 Leidingisolatie – berekening van de economisch optimale dikte en dikte ter voorkoming van condensatie (1991) 26 Uitwendige corrosie: aanbevelingen ter voorkoming van uitwendige corrosie in verwarmings- en luchttechnische installatie (1990) 27 Luchtfilters (1991) 29 Stralingsverwarming in hoge ruimten, indirect systeem (1992) 30 Leidingwaterinstallaties in woningen (2004) 30.4 ISSO-publicatie Warmteterugwinning uit douchewater (2008) 30.5 ISSO-publicatie LegionellaCode Woninginstallaties (2008) 31 Meetpunten en meetmethoden voor klimaatinstallaties (1995) 32 Uitgangspunten temperatuursimulatieberekeningen (2011) 34 Stralingsverwarming in hoge ruimten, direct systeem (1994) 36 Standaard vraagspecificatie voor installaties in gebouwen (2010) 37 Energiewijzer kantoren (1995) 39 Langetermijnkoudeopslag in de bodem (1997) 42 Ontwerpen en installeren van sprinklerinstallaties (2011) 43 Concepten voor klimaatinstallaties (1998) 44 Het ontwerp van hydraulische schakelingen voor verwarmen (1998) 46 Ontwerp van individuele hydraulische schakelingen voor verwarmen van eengezinswoningen (2000) 47 Ontwerp van hydraulische schakelingen voor koelen (2005) 48 Klimaatplafonds/Koelconvectoren: richtlijnen voor ontwerp en uitvoering (2008) 49 Vloer-/wandverwarming; vloer-/wandkoeling (2005) 50 Ontwerptechnische kwaliteitseisen voor warmwaterverwarmings­ installaties (2008) 51 Warmteverliesberekening voor woningen en woongebouwen (2009) 52 Luchtzijdig inregelen van klimaatinstallaties (2009) 53 Dimensionering verwarmingsinstallaties U-bouw (2002) 55 Tapwaterinstallaties in woon- en utiliteitsgebouwen (2001) 55.1 Handleiding legionellapreventie in leidingwater (2005) 55.2 Handleiding zorglicht legionellapreventie (2005) 55.3 Legionellapreventie in klimaatinstallaties (2008) 55.4 Handleiding alternatieve technieken in collectieve leidingwaterinstallaties (2008) 55.5 Handleiding beheer en onderhoud in collectieve leidingwaterinstallaties (2008) 56 Inregelen van ontwerpvolumestromen in individuele verwarmingsinstallaties in woningen (2003) 57 Warmteverliesberekening voor ruimten hoger dan 5 m 58 Kwaliteitseisen voor luchtverwarmingsinstallaties in woningen (2004) 60 U- en R- Waarden (2005) 61 Kwaliteitseisen ventilatiesystemen woningen en woongebouwen (2010) 62 Centrale gebalanceerde ventilatiesystemen met warmteterugwinning in woningen en woongebouwen (2010) 63 Beheer en Onderhoud ventilatiesystemen in woningen en woongebouwen (2008) 64 Kwaliteitseisen isoleren (2002) 65 Inregelen van ontwerpvolumestromen in warmwaterverwarmings­ installaties (2004) 66 Vermogen van radiatoren en convectoren in praktijksituaties (2001) (Herziening ISSO 1) 67 PvE Elektrotechnische veiligheid & bedrijfszekerheid (2007) 68 Energetisch optimale stook- en koellijnen (2002) 69 Model voor de beschrijving van de werking van een klimaatinstallatie (2002) 70.1 Omgaan met hemelwater binnen de perceelgrens (2011)

70.2 Individuele behandeling van afvalwater (IBA) (2000) 70.3 Grijswater binnen de perceelgrens (2002) 71 Optimale warmte opwekkingsinstallaties (2003) 72 Ontwerpen van individuele en klein elektrische warmtepompsystemen (2005) 73 Ontwerp en Uitvoering van Verticale Bodemwarmtewisselaars (2005) 74 Thermisch behaaglijkheid - eisen voor de binnen temperatuur in gebouwen (2004) 75 Handleiding Energieprestatie-Advies Utiliteitsgebouwen 75.1 (2011) – 75.2 (2007) – 75.3 (2011) 76 Montage- en materiaalspecificaties voor warmwater-verwarmings­ installaties (2005) 77 Installaties voor Levensloopbestendig Wonen: functie, ontwerp en uitvoering (2004) 79 Inspectie en Onderhoud van Noodverlichtingsinstallaties (2010) 80 Handboek integraal ontwerpen van collectieve installaties met warmtepompen in de woningbouw (2007) 81 Handboek integraal ontwerpen van warmtepompinstallaties voor utiliteitsgebouwen (2007) 82 Handleiding Energieprestatie-Advies Woningen 82.1 (2011) – 82.2 (2007) – 82.3 (2011) – 82.4 (2010) 83 Een helder licht op werkplekverlichting (2006) 84 Elektrische installaties in wijk gebonden medische behandelruimte (2011) 85 Thermisch actieve vloeren, betonkernactivering (2011) 86 Kwaliteitseisen voor warmtetechnische en CO2-installaties in tuinbouw­ kassen (2007) 87 Kwaliteitseisen voor watertechnische installaties in tuinbouwkassen (2007) 88 Kwaliteitseisen voor de constructie van tuinbouwkassen (2007) 89 Binnenklimaat scholen (2008) 90 Energie-efficiënte verlichting in en rondom gebouwen (2011) 91 Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen en woongebouwen (2009) 92 Ventilatiesystemen met decentrale toevoer en centrale afvoer in woningen en woongebouwen (2009) 94 Regeltechniek voor klimaatinstallaties en warmtapwaterbereiding (2010) 100 Duurzaam beheer en onderhoud gebouwen. Feiten en voordelen op een rij (2010) 101 Onderhoud en onderhoudscontracten (2012) 104 Stappenplan duurzaam beheer en onderhoud (2010) 106 Functionele inspectiemethode duurzaam beheer en onderhoud (2010)

DIVERSEN (voor overige producten zie www.isso.nl) NTR 3216 Riolering in bouwwerken (2012) HBi Handboek Installatietechniek (2002) HBz Handboek Zonnestraling en Zontoetreding (2010) HBze Handboek Zonne-energie (2012) Rapport 111 Geluid van individuele woninginstallaties (2012)

ISSO-kleintjes Kleintje Koellast (2010) Kleintje Ventilatie (2012) Kleintje Meetmethoden verlichting (2012) Kleintje Meetmethoden elektrotechniek (2009) Kleintje Water (2003) Kleintje Stooklijnoptimalisatie (2008) Kleintje Inregelen (2004) Kleintje GAS (2008) Kleintje Warmteverlies voor woningen (2005) Kleintje Cv (2006) Kleintje Binnenklimaat (2006) Kleintje Vloerverwarming (2005) Kleintje Riolering ( 2008) Kleintje U- en Rc-waarden (2007) Kleintje Legionellapreventie (2008)

INSTRUCTIEMATERAAL IBnv Instructieboek Noodverlichting (2012) IBemo Instructieboek EMO, module 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 en 8 IBhs Instructieboek Ontwerpen van sanitaire installaties (2008) IBmkls Instructieboek Montage- en verwerkingsrichtlijn kunststof leidingsystemen sanitair (2008)

VOOR MEER INFORMATIE KIJK OP WWW.ISSO.NL

ISSO-instructieboek IBnv

Noodverlichting

978-90-5044-230-5

INHOUDSOPGAVE

1

Inleiding 1.1 Het instructieboek 1.2 Wat is noodverlichting 1.3 Doel 1.4 Leerwijzer

2

Wetten, Normen en Aanbevelingen 2.1 Wetten 2.1.1 Wet Algemene Bepalingen Omgevingswet 2.1.2 Bouwbesluit 2.1.3 Arbeidsomstandighedenwet 2.1.4 Wet hygiĂŤne en veiligheid badinrichtingen en zwemgelegenheden (WHVBZ) 2.2 Normen 2.2.1 Algemeen 2.2.2 Normen die betrekking hebben op noodverlichting 2.3 Aanbevelingen 2.3.1 Algemeen 2.3.2 ISSO-publicaties 2.3.3 NVBR Hoofdstuk 11 2.3.4 NVFN 2.4 Vragen en opdrachten

3

5 5 5 5 6 7 7 7 8 10 11 11 11 13 14 14 14 17 17 17

Projecteren volgens de wetgeving 3.1 Het Bouwbesluit 3.1.1 Aansturingstabel 6.1 3.1.2 Artikel 6.3: Noodverlichting 3.1.3 De Projectering 3.1.4 Afstandstabellen 3.1.5 Nieuwbouw en bestaande bouw 3.1.6 Vluchtrouteaanduidingen 3.2 Arbeidsomstandighedenwetgeving 3.2.1 Arbowet 3.2.2 Arbobesluit 3.2.3 Arboregeling 3.3 Wet hygiĂŤne en veiligheid badinrichtingen en zwemgelegenheden (WHVBZ) 3.4 Vragen en opdrachten 3.5 Casus

19 19 19 21 21 35 38 38 49 49 49 53

4

Projecteren volgens de normen 4.1 NEN-EN 1838 4.1.1 Termen en definities 4.1.2 Nieuwe termen 4.2 NEN 1010 4.3 Vragen en opdrachten

65 65 65 65 82 84

5

Uitvoeringsvormen 5.1 Keuze van uitvoeringsvorm 5.2 Centrale Systemen 5.2.1 Kenmerken van centrale systemen 5.3 Decentrale systemen 5.3.1 Decentrale noodverlichtingsarmaturen 5.3.2 Decentrale noodunits 5.4 Vragen en opdrachten

85 85 87 88 92 92 94 98

ISSO-instructieboek IBnv

3

54 54 55

Noodverlichting

6

Lichtkennis 6.1 Zichtbaar licht 6.1.1 Verblinding 6.1.2 Reflectiefactoren 6.2 Waarnemingspsychologie 6.2.1 Gebruikerspsychologie 6.3 Lichttechnische begrippen 6.3.1 Lichtsterkte, I eenheid: candela [cd] 6.3.2 Lichtstroom, Ό eenheid: lumen [lm] 6.3.3 Verlichtingssterkte, E eenheid: lux [lx] 6.3.4 Luminantie, L eenheid: [cd/m2] 6.3.5 Lichtrendement, Ρ eenheid: [lm/W] 6.3.6 Behoudfactor d [0 tot 1] 6.4 Vragen en opdrachten

99 99 100 100 103 103 104 104 106 108 111 113 115 116

7

Onderhoud en Inspectie 7.1 Onderhoud 7.1.1 Algemeen 7.1.2 Logboek 7.1.3 Onderhoudswerkzaamheden 7.2 Inspectie 7.2.1 Algemeen 7.2.2 Visuele inspectie, testen en meten 7.2.3 Voldoet wel/voldoet niet 7.3 Vragen en opdrachten

117 117 117 117 119 123 123 124 126 126

Bijlage A

Leerdoelen en Eindtermen van de cursus Noodverlichtings-deskundige

127

Bijlage B

Begripsbepalingen Bouwbesluit 2012

134

Bijlage C

Gebruiksfuncties

137

Bijlage D

Bouwbesluit artikel 2.102 t/m 2.106

142

Bijlage E

Termen en definities NEN 6088

147

Bijlage F

Bijlage C uit NEN 6088

149

Bijlage G

Arbowet

152

Bijlage H

NEN 1010

153

Bijlage I

Lichtkennis

162

Bijlage J

Beoordelingscriteria noodverlichtingsarmaturen conform NEN-EN-IEC 60598-2-22

165

Nummerlijst t.b.v. Logboek

168

Bijlage K Bijlage L

Concept Hoofdstuk 11 uit NVBR Handboek: brandbeveiliginginstallaties ISSO-kennispartners Organisaties die ISSO ondersteunen

ISSO-instructieboek IBnv

4

169 182 183

Noodverlichting

1

INLEIDING

1.1

HET INSTRUCTIEBOEK

Voor je ligt het instructieboek noodverlichtingsdeskundige.

Dit instructieboek is bedoeld om te gebruiken in de opleiding tot noodverlichtingsdeskundige.

Om noodverlichtingsdeskundige te worden dien je het onafhankelijke examen 'noodverlichtingsdeskundige' af te leggen.

De onderwijsprogrammering en examinering van de opleiding tot noodverlichtingsdeskundige is op het niveau WEB-niveau 4 (Wet Educatie en Beroepsonderwijs).

De Leerdoelen en Eindtermen van de cursus Noodverlichtingsdeskundige vind je in Bijlage A achter in dit boek.

1.2

WAT IS NOODVERLICHTING

Noodverlichting is de verzamelnaam voor verschillende soorten verlichting die beschikbaar zijn wanneer de netspanning voor de normale verlichting in gebreke blijft, of bij calamiteiten bewust wordt uitgezet.

Noodverlichting kan dan voor voldoende verlichting zorgen, om mensen in staat te stellen om zich te kunnen oriĂŤnteren tijdens vluchten, om een bepaalde handeling af te kunnen sluiten, om hulp te kunnen bieden of een storing te kunnen herstellen.

Maar noodverlichting kan ook meehelpen om te voorkomen dat er paniek ontstaat bij het uitvallen van de normale verlichting.

Zo heeft noodverlichting vele toepassingen. Wat kenmerkend is voor noodverlichting is dat het gevoed wordt door een bron die onafhankelijk is van de bron die de normale verlichting voedt.

1.3

DOEL

Het doel van het instructieboek is het bij elkaar brengen, ontrafelen en leren toepassen van alle relevante wet- en regelgeving die bij het projecteren, installeren, inspecteren en onderhouden van noodverlichting nodig is.

Het gaat hierbij specifiek om noodverlichting in en aan de in het Bouwbesluit genoemde bouwwerken.

Het doel van de persoonscertificatie is om de deskundigheid en vakbekwaamheid met betrekking tot noodverlichting zichtbaar te maken en te waarborgen.

ISSO-instructieboek IBnv

5

Noodverlichting

1.4

LEERWIJZER

Elk hoofdstuk heeft dezelfde opbouw met de volgende elementen: 1. Inleiding; 2. Doelstelling; 3. Tekst; 4. Beheersingstoets.

Om de leerstof goed tot je te nemen wordt aangeraden steeds de volgende punten te doorlopen: 1. Controleer of je de volgende leermiddelen bij je hebt: boek, liniaal of geodriehoek, pen, een blauw en een rood potlood/pen/stift, aantekenpapier en een rekenmachine; 2. Als je lessen volgt, bestudeer thuis de leerstof die behandeld is in de les; 3. Lees bij het bestuderen van een hoofdstuk altijd eerst de doelstelling door. De doelstelling geeft namelijk aan wat belangrijk is in de leerstof; 4. Maak na het bestuderen van de leerstof vervolgens de opdrachten. Ook als de opdrachten al in de les zijn behandeld wordt aangeraden deze, zonder gebruik te maken van de antwoorden van de cursusleider, nogmaals te maken; 5. Als je het hele hoofdstuk bestudeerd hebt maak dan een samenvatting van het hoofdstuk. Verwerk ook de vragen met antwoorden in je samenvatting; 6. Raadpleeg regelmatig de termen, begrippen en definities die zijn opgenomen in de woordenlijst achterin het boek. Als je dezelfde 'taal' spreekt zul je de stof makkelijker en sneller begrijpen; 7. Tijdens de lessen wordt gebruik gemaakt van NEN normen. Veel van de inhoud van deze normen is opgenomen in de tekst en de bijlagen van dit boek.

Het is wettelijk niet toegestaan om de volledige tekst uit een norm in een cursusboek op te nemen. Indien je de volledige tekst van de normen tot je beschikking wilt hebben tijdens de lessen dien je daar zelf voor te zorgen.

ISSO-instructieboek IBnv

6

Noodverlichting