ISSO-info 40_xtralowres by Stichting ISSO

nummer

s e p t e m b e r 20 0 9

special

beurs Elektrotechniek Jubileumbijeenkomst ISSO 35 jaar:

Feest met een vrolijke boodschap

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • 3 4 5 6 8 9

10 10 11

12 13 14

16 19

20 20 21

23 24

ISSO-info nummer 40 Energie-efficiënte verlichting ‘Duurzaam beheer en onderhoud van klimaatinstallaties’ Herzien ISSO-publicatie 79 Kennis voor installateurs in IT-wereld Leergang Warmtepompen Actieplan ‘Gezonde ventilatie in woningen’ ISSO-publicatie 67 ‘Kleintje Ventilatie’ en ‘Kleintje Meetmethoden Elektrotechniek’ ISSO-publicatie 51 Een nieuwe markt met nieuwe kansen Toepassen ventilatievoorschriften Nieuwe regels voor gebouwriolering Docentendagen leidingwaterinstallaties ISSO-seminar opent de ogen ISSO ook ‘in-company’ Nieuwe ISSO-uitgaven Agenda ISSO-digitaal Sponsormogelijkheden Vacature technisch projectcoördinator

I S S O i n f o 4 0

Terugblikken, even stilstaan, maar vooral vooruitkijken naar prachtige perspectieven voor de installatiesector. Dat was het motto van de geslaagde en goed bezochte jubileumbijeenkomst ter gelegenheid van het 35-jarig bestaan van ISSO op 21 april. In de prachtige ambiance van de Schiecentrale Studio’s genoten de aanwezigen van een inhoudelijk deel en een feestelijk deel met een diner dansant. Directeur Jaap Hogeling, in 1978 aangesteld

ook op de kwaliteit waar ISSO voor staat.

als eerste en destijds enige betaalde mede-

“Goede installaties is geen nieuws, maar als

werker van ISSO, keek na zijn welkomstwoord

er iets misgaat staat het wel in de kranten.

met gepaste trots terug op wat er in samen-

Wij moeten gewoon zorgen dat we kwaliteit

werking met ‘de markt’ in 35 jaar is bereikt.

blijven leveren.”

“Mede dankzij onze partners, die allemaal

ISSO is vanaf 1974 uitgegroeid tot een gekend

hebben bijgedragen aan onze successen, zijn

en erkend instituut, maar het betekent niet

we erin geslaagd om ISSO duidelijk zichtbaar

dat de organisatie met twintig medewerkers

en voelbaar te maken.” Die successen zijn niet nu ‘klaar’ is, betoogde Hogeling. Hij verwierp alleen af te lezen aan de ruim 100 publica-

de suggestie dat de organisatie kan volstaan

ties die ISSO inmiddels op haar naam heeft

met ‘onderhouden’ als alles eenmaal op

staan. De organisatie is er, met altijd oog

papier staat. “De laatste jaren zijn onze ter-

voor het motto ‘van innovatie naar praktijk’

reinen verbreed, maar ook in de traditionele

steeds in geslaagd om op het juiste moment

velden zijn er voortdurend vernieuwingen

met z’n tijd mee te gaan, of het nu ging om

die ons op nationaal en internationaal niveau

legionella, ventilatie, integraal ontwerp of

en samen met de bouwsector, alert moeten

energiezuinig bouwen. Hogeling hamerde

houden.”

september 2009

Onderhoudende film

denvol werk oplevert. “Want in de Arabische

gebied steeds breder.” Dat laatste betekent,

Om de boodschap van de directeur kracht

wereld hebben ze nu nog volop olie, maar

bijvoorbeeld op het gebied van telecom, wel

bij te zetten, kregen de aanwezigen een

vergeet niet dat ze daar nog geen stopcon-

dat duidelijk moet zijn wie de regie neemt en

onderhoudende film over 35 jaar ISSO te zien.

tact zelf kunnen maken.”

wie welke rollen moet vervullen.

Die illustreerde niet alleen hoe snel de ver-

Naast alle mogelijkheden ziet de voorzitter

anderingen elkaar zijn opgevolgd (de eerste

Feest

ook bedreigingen. “In het verleden konden

publicaties werden nog in lood gezet), maar

Ook het veranderende klimaat helpt de instal-

we geld verdienen met onze papieren publi-

er bleek ook uit hoe het imago van ISSO is

latiesector een handje, aldus Van Rossem.

caties. Door internet wordt dat moeilijker,

gegroeid en dat de organisatie als onafhan-

“Als de opwarming van de aarde doorgaat, zit

want alles wat digitaal beschikbaar is, is

kelijk kennisinstituut uniek is in Europa. Ook

u snor omdat er steeds meer moet worden

goedkoop, redeneren klanten.” Voor ISSO

de medewerkers die aan het woord kwamen,

gekoeld”, voorspelde Van Rossem zijn gehoor.

mag dat laatste echter geen reden meer zijn

hamerden op de objectiviteit en onafhan-

“Gaat dat feest niet door, dan zit u ook goed,

om te tornen aan de maatstaven. “Wij staan

kelijkheid, die sterke wapens waren en nog

want dan moet er toch, ook voor honderden

voor kwaliteit en daarbij houden we een

steeds zijn.

miljoenen Chinezen en Indiërs die de komen-

rechte rug. Wij gaan niet marchanderen, want

de jaren een graantje willen meepikken van

wij kijken niet alleen naar morgen. Over 35

Van Rossem

de welvaart, worden verwarmd.”

jaar zullen wij er nog zijn.”

De genodigden met partner - “veel aanwe-

Van Rossem pleitte ook voor het behoud van

zigen hebben ISSO in hun privétijd gehol-

overheidsbemoeienis en voor publieke voor-

Geweldige perspectieven

pen, daarom wilden we ook iets terugdoen

zieningen. “Na privatisering wordt de dienst-

Hoe ISSO er over 35 jaar uitziet, weet ook Van

voor de partners” - kregen vervolgens nog

verlening doorgaans minder, het product

Laarhoven niet, maar hij ziet wel volop uitda-

meer over onafhankelijkheid te horen, maar

wordt duurder en de enige die er op vooruit

gingen. “Zo moeten we ons afvragen of onze

dan van de eigengereide gastspreker en

gaat is de directeur die tien keer zoveel gaat

manier van communiceren wel juist is als het

Amerika-deskundige Maarten van Rossem.

verdienen.” Hij voorspelde dat er wereldwijd

gaat om de installatiesector. Brengen we wel

Hij was naar eigen zeggen niet voor de ISSO-

compleet nieuwe elektriciteitsvoorzieningen

voldoende naar voren hoe leuk ons vak is?

jubileumbijeenkomst uitgenodigd vanwege

en netwerken moeten worden aangelegd,

Dat is lastig, omdat ons werk vaak achter pla-

zijn kennis van de installatietechniek. “Ik wijs

wat voor het welvarende en kennisintensieve

fonds zit, maar ik denk dat we vooral moeten

er gemakshalve op dat in 2007 in Nederland

Nederland ongekende mogelijkheden ople-

uitleggen aan ouders van jongens en vooral

28 mensen zijn omgekomen bij het zelf klus-

vert. “We zeuren hier wel veel, maar we zijn

meisjes, op scholen en op markten, dat er

sen. Ik doe daarom vooral een beroep op

ongelooflijk rijk”, besloot hij.

ook voor onze kinderen geweldige perspec-

mensen om iemand te laten komen die er

tieven zijn in de installatietechniek en dat het

verstand van heeft.” Wel schetste Van Rossem Vizier op de toekomst

terrein heel breed is. Zeker als we duidelijke

via soms hilarische omwegen een gouden

Voorzitter Cees van Laarhoven mocht ver-

keuzes blijven maken, is er een grote toe-

toekomst voor de installatiesector. Hij merkte

volgens het inhoudelijke gedeelte van de

komst voor de installatietechniek.” En met die

na een frisse duik in de wereldgeschiedenis

feestdag afsluiten. Dat deed hij vooral met

opwekkende woorden luidde Van Laarhoven

fijntjes op dat “we nu wel zo’n beetje in de

het vizier op de toekomst. “Het vakgebied

het feestelijke gedeelte van de bijeenkomst

eindfase zitten van de fossiele brandstoffen”,

verandert, bijvoorbeeld met de aansturing

in: het diner dansant, dat uitdraaide op een

wat de inventieve mens ongetwijfeld weer op en uitlezen op afstand met behulp van hoogprachtige ideeën brengt en installateurs han-

I S S O i n f o 4 0

waardige apparatuur. Verder wordt het vak-

gezellige avond én geslaagde netwerkbijeenkomst.

september 2009

Project Energie-efficiënte verlichting ISSO-publicatie 90 Een van de documenten die ISSO ontwikkelt, is ISSO-publicatie 90 ‘Energieefficiënte verlichting in

ontworpen moet worden om aan de functionele

eisen te kunnen voldoen

UTILITEITSBO

een verlichtingsinstallatie

bij een zo beperkt mogelijk energiegebruik. De functionele eisen zijn vooral afgestemd op de visuele taak en de periode waarin deze uitgevoerd moet worden. Ook andere factoren zijn mede

publicatie

KENNISINS TITU U T V O O R DE INSTAL L ATIESEC T OR

publicatie beschrijft hoe

GE VERLICHTI NG

de utiliteit’. Deze ISSO-

ENERGIEZUINI

ISSO gaat in opdracht van SenterNovem en Uneto-VNI een ISSO-publicatie maken over energie-efficiënte verlichting in de utiliteitssector. De aanleiding hiervoor is de Taskforce Verlichting. Deze is op 19 december 2007 ingesteld door minister van VROM Jacqueline Cramer. De Taskforce kreeg de opdracht mee om met voorstellen en ideeën te komen waarmee energiezuinige verlichting in Nederland gemeengoed kan worden. In het actieplan ‘Groen licht voor energiebesparing’ heeft de Taskforce voor elke verlichtingssector een strategie geadviseerd. Utiliteit

bepalend voor prestatie,

Voor de utiliteitsgebouwen adviseert de

veiligheid, welzijn en

Taskforce Verlichting om via aanscherping en

gezondheid. Deze kun-

handhaving van regelgeving energiezuinige

nen soms leiden tot een

verlichting verplicht te stellen. In deze sector

hoger energiegebruik.

werkt verleiding meestal niet. Enerzijds niet

Er worden echter juist

omdat de partij die investeert, niet de partij

steeds meer eisen

is die de lagere energierekening ontvangt en

gesteld aan de verlichting met

anderzijds omdat de energiekosten voor ver-

betrekking tot beperking van het

lichting relatief laag zijn ten opzichte van de

energiegebruik.

Energiezuinige V erlichting Utiliteitsbouw

overige kosten. Voor regelgeving kan er worden aangesloten bij bestaande en al bekende

Het energiegebruik kan beperkt worden door

verlichtingsinstallaties. De doelgroepen die

regelgeving, zoals de Wet milieubeheer en

in het ontwerp energie-efficiënte lichtbron-

aan bod komen zijn: kantoren, detailhandel,

het Bouwbesluit. Er moeten afspraken komen

nen met een zo hoog mogelijk rendement

industrie, onderwijs en zorg. De brochures

met gemeenten en provincies over adequate

toe te passen, eventueel in combinatie met

zullen in het najaar gereed zijn. SenterNovem

handhaving van de regelgeving. Informatie en benodigde voorschakelapparaten en verlichcommunicatie moeten dit alles ondersteunen.

zorgt voor de verspreiding ervan.

tingsarmaturen. Andere manieren om het energiegebruik zoveel mogelijk te beperken

Met het oog op de informatie en communi-

zijn het schakelen en regelen van de verlich-

catie starten SenterNovem en Uneto-VNI een

ting. Dit kan op basis van aanwezigheid maar

voorlichtingscampagne. Om deze campagne

ook op basis van daglicht. De ISSO-publicatie

te ondersteunen ontwikkelt ISSO kennisdo-

bevat een aantal uitvoeringsvoorbeelden.

cumenten op het gebied van energiezuinige

Deze publicatie zal naar verwachting eind

verlichting. De verschillende documenten

2009 verschijnen.

verstrekken uitgebreide informatie over lichtbronnen, armaturen, lichtregel- en lichtma-

Brochures

nagementsystemen. Er wordt een algemeen

Naast de publicatie zal ISSO voor verschil-

overzicht gegeven van de besparingsmoge-

lende doelgroepen een aantal brochures

lijkheden voor bestaande bouw en nieuw-

maken. Deze brochures hebben tot doel

bouw. Een en ander wordt verduidelijkt met

gebouweigenaren bewust te maken van de

voorbeelden uit de praktijk.

besparingsmogelijkheden met betrekking tot

I S S O i n f o 4 0

september 2009

Project ‘Duurzaam beheer en onderhoud van klimaatinstallaties’ Uit quick-scans en pilots, die zijn uitgevoerd bij installaties van verschillende opdrachtgevers, is aangetoond dat 70 procent van de klimaatinstallaties niet naar behoren functioneert. Eén van de voornaamste oorzaken hiervan is dat het preventief en correctief onderhoud van de installaties vaak wel georganiseerd is maar dat functioneel onderhoud van de klimaatinstallatie, toegesneden op de actuele indeling en het gebruik van het gebouw, slechts zeer zelden plaatsvindt. Dit resulteert in een matige kwaliteit van het binnenmilieu en een te hoog energiegebruik.

kers verhoogd. Deze pilots hebben tot doel: - verbeteren van de kwaliteit in de gebouwen (belang voor marktpartij); - vergroten van het inzicht (geeft informatie voor de publicaties). De kennis en ervaringen die beschikbaar komen, vormen vervolgens de basis voor de richtlijnen die worden opgesteld voor het opleveren van klimaatinstallaties in nieuw-

Daarom is ISSO van start gegaan met het

belangrijke voorwaarde voor goed beheer en

bouwprojecten. Bij het starten van een nieuw

project ‘Duurzaam beheer en onderhoud van

onderhoud is een goede uitgangssituatie. Dit

project zal in de programmafase een commis-

klimaatinstallaties’. Doel van het project is het

is mogelijk door een installatie op te leveren

sioningplan moeten worden opgesteld. Het

realiseren van een serie ISSO-publicaties die

conform nog op te stellen richtlijnen en door

beste is wanneer dit plan is opgezet conform

opdrachtgevers, gebouwbeheerders, advi-

het vastleggen van de uitgangspunten.

de MKK-structuur. Het commissioningplan

seurs en installateurs de benodigde handvat-

legt vast welke documenten aan het eind van

ten geven om technisch inhoudelijk en con-

Het is van belang dat de kennis die in de

iedere fase aanwezig moeten zijn en welke

tractueel duurzaam beheer en onderhoud

toekomstige ISSO-publicaties beschikbaar

van deze documenten men aan het einde

van klimaatinstallaties operationeel te maken. komt ook daadwerkelijk zal worden benut.

van het project moet archiveren. De ople-

Deze serie ISSO-publicaties zal technische en

Hiervoor zal een kennisoverdrachttraject wor- veringsdocumenten zullen dienst doen als

organisatorische richtlijnen bevatten voor

den opgesteld. Dit zal enerzijds bestaan uit

nulmeting voor het beheren van de klimaat-

bestaande en nieuwe utiliteitsgebouwen.

workshops. Anderzijds zal er een opleiding-

installatie. Vervolgens moeten er technische

traject worden ontwikkeld voor adviseurs en

en organisatorische richtlijnen komen voor

Andere benadering

installatiebedrijven. Deze opleidingen zullen

het duurzaam beheren en onderhouden van

Doordat er de laatste jaren minder wordt

het gehele werkveld omvatten. Om uitein-

deze nieuwe gebouwen.

gebouwd, zal de bestaande gebouwenvoor-

delijk de kwaliteit van beheer en onderhoud

raad langer in stand moeten worden gehou-

te bewaken, wordt in samenwerking met KBI

den. Hiermee wordt het belang van goed

een certificeringrichtlijn ontwikkeld.

Platform Duurzaam Onderhoud en Beheer Bij het veranderingsproces naar duurzaam

beheer en onderhoud belangrijker. Er zal een andere benadering in het bouwen onder-

Pilotprojecten

beheer is een groot aantal partijen betrokken.

houdsproces nodig zijn om te zorgen dat kli-

Als onderdeel van het totale project is een

Voor een goede afstemming en samenwer-

maatinstallaties ook gedurende de levensduur aantal pilots uitgevoerd. Bij deze pilotpro-

king is er besloten om een landelijk Platform

van het gebouw functioneel optimaal blijven

jecten zijn in diverse gebouwen inspecties

Duurzaam Onderhoud en Beheer op te rich-

presteren. De ISSO-publicaties zullen beschrij-

uitgevoerd om de kwaliteit in die gebouwen

ten. Het Platform zal optreden als intermedi-

ven wat nodig is om duurzaam beheer van

met betrekking tot comfort en gezondheid in

air tussen de partijen die de overdracht van

klimaatinstallaties mogelijk te maken. De

kaart te brengen. Vervolgens kan de kwaliteit

kennis moeten bevorderen. De uitdaging die

publicaties worden ontwikkeld in nauw

worden verbeterd, het energiegebruik ver-

er ligt, is de gebouweigenaren en technische

overleg met verschillende marktpartijen. Een

laagd en de productiviteit van de medewer-

aanbieders bij elkaar te brengen en op die

Binnen dit project ontwikkelt ISSO de volgende publicaties: Benaming

ISSO Kontaktgroep

ISSO-brochures

Het rendement van duurzaam beheerde gebouwen (voor bestaande en nieuwbouw)

KG99.00

ISSO-publicatie 100

Hoe duurzaam zijn bestaande gebouwen

KG99.01

ISSO-publicatie 101

Termen en definities voor beheer en onderhoud van gebouwinstallaties

KG99.02

ISSO-publicatie 102

Prestatie-indicatoren voor beheer en onderhoud

KG99.03

ISSO-publicatie 103

Monitoren van installaties. Van gegevens naar informatie voor beheer en onderhoud

KG99.04

ISSO-publicatie 104

Stappenplan hoe duurzaam beheer en onderhoud te realiseren

KG99.05

ISSO-publicatie 105

Energetisch beheer van koelinstallaties

KG99.06

ISSO-publicatie 106

Technische inspectiemethoden met nulmeting voor duurzaam beheer en onderhoud (bestaande gebouwen) KG99.07

ISSO-publicatie 107

Opleveringsprocedure met nulmeting (nieuwbouw)

KG99.08

ISSO-publicatie 108

Technische inspectiemethoden voor duurzaam beheer en onderhoud

KG99.09

I S S O i n f o 4 0

september 2009

manier ervoor te zorgen dat een daadwerke-

zorgen, is daartoe een eerste aanzet. Het stre-

lijk duurzaam beheer van gebouwen van de

ven is om de beschikbare kennis en ontwik-

grond komt. Het uiteindelijke resultaat moet

kelingen, zoals commissioning, op dit gebied

zijn een optimaal presterend gebouw binnen

bij elkaar te brengen en samen met de

zijn mogelijkheden.

betrokken brancheorganisaties deze transitie

Het scheppen van een kader, waarvoor de

te doorlopen.

ISSO-publicatiereeks Duurzaam Beheer zal

Herzien ISSO-publicatie 79 ‘Inspectie en Onderhoud van Noodverlichtingsinstallaties’

publicatie

ESECTOR O O R D E I N S TA L L AT I KENNISINSTITUUT V

nieuwe bouwregelgeving. Uneto-VNI,

2010

NVFN, OTIB en ISSO hebben daarom

Het Bouwbesluit wijst de gebouwen en

besloten ISSO-publicatie 79 ‘Inspectie en

ruimten aan waarin een noodverlichtingsin-

Onderhoud voor noodverlichting’ te her-

stallatie moet worden aangelegd. Per januari

zien.

2010 zal het Bouwbesluit op enkele punten wijzigen. Het Bouwbesluit gaat uit van mini-

INSPECTIE EN ONDERHOUD VAN S NOODVERLICHTINGSINSTALLATIE

van noodverlichting nederlandse vereniging van fabrikanten

vakgroep Beheer en Inspectie

Vanaf 1 november 2008 gelden landelijke regels voor het brandveilig gebruik van gebouwen. Op dat moment is het ‘Besluit brandveilig gebruik bouwwerken’, kortweg het Gebruiksbesluit in werking getreden. Met de inwerkingtreding zijn de regels landelijk geüniformeerd en komt er een eind aan onnodige verschillen tussen plaatselijke bouwverordeningen.

Voor de samenwerkende platvormen en

Geen aanvullende eisen

male voorschriften en veiligheidsniveau. In de

Vóór 1 november 2008 was de brand-

huidige vorm is noodverlichting enkel gericht

weerinspectie het orgaan dat een pakket

op een veiligheidsverlichting bij uitval van de

eisen opstelde die binnen de desbetref-

netspanning.

fende gemeenten door de aanvrager

Naast het Bouwbesluit wordt ook verwezen

moest worden uitgevoerd om tot een

naar de Europese norm voor noodverlichting

goedkeuring van de bouwvergunning

NEN-EN 1838. Deze norm is in het Bouwbesluit

te komen. Dit heeft in het verleden tot

niet aangewezen. Omdat NEN-EN1838 op

onduidelijkheden geleid, want wat in

een aantal aspecten verder gaat dan het

de ene gemeente goed was, werd in

Bouwbesluit wordt vanuit zorgplicht en de

een andere gemeente afgekeurd en

verhouding werkgever en werknemer deze

andersom. Architecten, adviseurs en

norm vaak door de gebruiker als vangnet

installateurs waren dus sterk afhankelijk

opgesteld om aan het Arbobesluit te voldoen.

van de plaatselijke brandweerinspecties.

Na overleg met de diverse Europese norm-

Deze wetswijziging betekent dat de

commissies is besloten de NEN 1838 dit jaar

brandweerinspecties tijdens de behandeling

te herschrijven waarbij ook nieuwe onder-

van de bouwvergunning geen aanvullende

werpen zoals rookontwikkeling aan de orde

eisen bovenop de bouwregelgeving kunnen

komen.

stellen.

Nieuwe publicatie Het Gebruiksbesluit vervangt de gemeente-

Na het herzien van ISSO-publicatie 79 zal

lijke bouwverordening en gebruiksvergun-

ISSO een nieuwe publicatie ontwikkelen die

ning maar gaat wat noodverlichting betreft

beschrijft hoe een noodverlichtingsinstal-

alleen over vluchtwegsignalering. Kijkt men

latie ontworpen moet worden. Deze nieuwe

naar het nieuwe Gebruiksbesluit dan is dui-

publicatie zal vanzelfsprekend uitgaan van

delijk dat voor de meeste gebouwen een

de nieuwe normen. En tenslotte zal, door

gebruiksvergunning niet langer verplicht is.

de gewijzigde normen en ISSO-publicaties,

Deze vergunningsplicht is komen te vervallen

ook het ‘Instructieboek Noodverlichting’

voor cafés, restaurants, kantoren, scholen,

aangepast moeten worden. Het updaten van

winkels en publieksgebouwen. Voor deze

ISSO-publicatie 79 wordt gefinancierd door

gebouwen bestaat wel een meldingsplicht bij

Uneto-VNI en OTIB. Een ISSO Kontaktgroep,

brancheorganisaties is het van belang actuele een verwacht aantal aanwezigen van vijftig

waarin alle betrokkenen uit het werkgebied

documenten te ontwikkelen of documenten

of meer. Deze meldingsplicht geldt ook voor

vertegenwoordigd zijn, zal de werkzaamhe-

aan te passen zodat ze aansluiten op deze

kamerverhuur.

den begeleiden.

I S S O i n f o 4 0

september 2009

Alarm over IP is duidelijke installatietrend

Kennis voor installateurs in IT-wereld Een (beveiligings)installateur is geen IT'er. Maar het aanleggen van een alarminstallatie is wel weer het werk van een installateur. Steeds vaker werken alarmeringen via IP. De installateur krijgt dus meer en meer te maken met IT. Om die reden is ISSO ook het projectplan ‘IP-netwerken voor non-ict advies- en installatiebedrijven gestart. Een van deze ontwikkelingen is Alarm over IP (AoIP), die de installateur nog meer zal betrekken in de IT-wereld. “Een beetje goed ingevoerde installateur weet waar hij aan toe is. En zolang de traditionele infrastructuur beschikbaar blijft, dan zijn er geen problemen”, zegt Piet de Haan. Hij is Adviseur vakgroep Beveiliging van Uneto-VNI en deskundig op het gebied van alarminstallaties.

richt: http://www.aoipsupport.nl/forum/. “Hier kunnen de installateurs terecht voor vragen en worden oplossingen geboden. Ervaringen uitwisselen helpt de installateur om voor zijn klanten de meest optimale, en met name, toekomstvaste oplossingen te vinden.”

IT-kennis nodig voor IP Kortom, er kleeft nogal wat IT-kennis aan IP. En het werken met IP is niet de natuur van de (beveiligings)installateur. Bovendien heeft de IT-sector een voorkeur voor afkortingen, die

Vooralsnog is de traditionele infrastructuur

agreement) met de klant worden afgesloten.

voor veel installateurs nog wel enige uitleg

binnen de alarminstallaties ruim overver-

Dat is een soort contract tussen klant en tele-

behoeven. De meest relevante is de afkorting

tegenwoordigd. Volgens gegevens van de

comleverancier. Ook moeten er congestiebe-

IP, het zogenoemde Internetprotocol. Dit is

branchevereniging voor beveiligingsbedrij-

perkende maatregelen worden genomen.”

een deel van het systeem dat men gebruikt

ven zijn er in Nederland ongeveer 450.000

om computernetwerken met elkaar te laten

alarminstallaties die zijn aangesloten op 26

Haken en ogen

communiceren op netwerken, zoals het

gecertificeerde meldkamers. Het overgrote

“Gebruikt men sec een internetverbinding

internet.

deel verstuurt daarvan het alarm over een

dan is dat toegestaan maar dan wel met een

Het internetprotocol (IP) zorgt dat de verbin-

PSTN- of ISDN-lijn. En de opvolger - alarm

backup-mogelijkheid voor het geval dat de

ding tussen twee partijen tot stand komt. Dit

over IP - zal nog niet dit jaar doorbreken,

internetverbinding niet beschikbaar is”, zegt

gebeurt meestal in combinatie met het Trans

denkt De Haan. “Vooral veel relatief kleine

De Haan. “Als de klant reeds beschikt over een

mission Control Protocol. Een ander veelge-

beveiligingsinstallateurs zijn afwachtend

(zakelijke) breedbandverbinding waarover al

bruikt protocol dat men samen met IP kan

of beschikken niet over voldoende kennis.

IP-diensten worden afgenomen, dus als er ook

gebruiken, is het User Datagram Protocol. De

Echter, techniek via IP is op dit moment nogal

sprake is van een beheerde router en onder-

rol van UDP is het ‘uitstrooien’ van berichten

kostbaar voor de klant. Dat blijft de drempel

steuning (SLA), dan zijn de meerkosten voor

over alle aangesloten communicatiepartijen.

om over te schakelen voor veel gebruikers. Je

toevoeging van de dienst AoIP gering en goed

TCP en UDP zijn beiden protocollen die

kunt nu nog met bijvoorbeeld een belbud-

verdedigbaar. Echter bij veel (particuliere) klan- 'bovenop' IP werken, vandaar TCP/IP en

get-lijntje van 100 euro per jaar je alarmin-

ten is de toevoeging van de dienst AoIP op

stallatie op orde hebben.” En de installateur?

een ‘simpele’ ADSL-aansluiting wat complexer.

Kan die wel overweg met IP-techniek? De

Niet alle providers leveren die toevoeging aan

Subnetten

Haan: “Een beetje goed ingevoerde installa-

particuliere klanten en vragen dan aanmerke-

Een subnet is een deelnetwerk in een net-

teur weet heel goed waar hij aan toe is. Vaak

lijke extra eenmalige en abonnementskosten

werk, dat werkt volgens het IP. Het werk-

genoeg heeft men, naast inbraaksignalering,

voor de beheerde router en het supportcon-

woord subnetten betekent het opdelen

ook datanetwerken geïnstalleerd en camera-

tract (SLA). In die situatie zijn de kosten voor

van een set opvolgende IP-nummers (een

systemen op basis van IP in het leveringspak-

de alarmtransmissie in vergelijking met wat de

IP-range) voor adressering op verschillende

ket. En anders is de kennis best te vergaren.”

klant nu betaalt voor zijn analoge aansluiting

fysieke netwerken. Een switch is, net als een

Wat De Haan betreft hoeft de installateur ook

nog niet erg aantrekkelijk.”

hub, een apparaat in de infrastructuur van

niet voorop te lopen in de muziek. Ten eerste

Bovendien meldt De Haan dat in de situaties

een computernetwerk. In tegenstelling tot

is de overgang op alarm over IP nog relatief

waarbij het analoge signaal moet worden

een hub stuurt een switch een datapakket

kostbaar. Daarnaast is het nog niet duidelijk

omgezet naar IP, men ook een conversieap-

alleen naar de specifieke poort waarnaar

wat de Europese richtlijnen zullen worden.

paraat moet installeren en een back-uptraject

het pakketje geadresseerd is. Een hub stuurt

“Vooralsnog lijkt het erop dat men bij lage

moet verzorgen. Ook voor deze back-up, via

elk pakket naar alle poorten. In het verleden

alarmrisico's via internet een doormelding

bijvoorbeeld een draadloos netwerk, moet

kon een hub niet omgaan met verschillende

mag maken, maar het advies is om dat nog

men rekening houden met een extra kosten-

snelheden en een switch wel, maar ook hubs

niet te doen. “Primair over internet mag wel,

post en noodstroomfaciliteiten. Om het voor

kunnen tegenwoordig omgaan met twee

mits men over een AoIP-geschikte verbinding

de beveiligingsinstallateurs wat inzichtelijker

snelheden.

beschikt. Ook moet er een SLA (service level

te maken heeft de branche een website inge-

Om twee hubs of switches met elkaar te ver-

I S S O i n f o 4 0

UDP/IP.

september 2009

Nuchter bekijken Terug naar beveiliging over IP. Het is duidelijk dat technisch gezien alarm over IP geen enkel probleem vormt. Toch is er een lacune tussen de geldende norm en de praktijk. De NEN-normcommissie NEC 79 Alarmsystemen werkt op dit moment aan het opstellen van een praktijkrichtlijn. NEC 79 heeft als taak om zowel op nationaal niveau als op Europees Router met en Cat6-kabel

niveau de ontwikkelingen, zoals die van de alarmtransmissie over IP netwerken, nauw-

binden zijn er de volgende mogelijkheden:

aansluiten moet men een signaal en de bij-

gezet te volgen en te voorkomen dat markt-

men kan een RJ-45-crossoverkabel gebrui-

behorende ‘retour’ telkens op een aderpaar

partijen of overheden gebruiks- en installa-

ken. Er is dus een afwijkend type kabel nodig.

zetten zodat de twist haar werk naar behoren

tierichtlijnen opstellen die strijdig zijn met de

Een tweede optie werkt als volgt: Om het

kan doen. De aderparen kan men in de regel

geldende norm(en). Over de normen wordt

probleem met verschillende kabels te ver-

herkennen aan de bij elkaar passende kleuren in Europa nog flink gesteggeld. Waarschijnlijk

mijden, hebben sommige hubs een 'uplink'-

van de isolatie. Blauw met blauw/wit, oranje

aansluiting (of een aansluiting die men kan

met oranje/wit, groen met groen/wit en bruin norm er is. Piet de Haan blijft daarom nuchter.

omschakelen naar 'uplink'). Men gebruikt

met bruin/wit.

“Zoals ik al zei: IP hoeft geen probleem te zijn.

dan een standaardkabel tussen een normale aansluiting van de ene hub en de uplink-aan-

duurt het nog wel een paar jaar voordat de

Je moet als installateur bijblijven in je vak.

Connectoren

En als richtlijnen en voorschriften over IP vol-

sluiting van de ander hub. De derde mogelijk- In de installatiewereld is de zogenoemde

strekt duidelijk zijn, is het voor de installateur

heid vormen moderne switches die vanzelf

RJ-45 waarschijnlijk een van de bekendste

een interessante uitbreiding van zijn aanbod.”

detecteren wat voor kabel er is aangesloten,

connectoren. Een RJ-45 connector (RJ =

In dat kader moet men ook het ISSO-

zodat dit probleem zich helemaal niet meer

Registered Jack, geregistreerde insteekplug)

projectplan ‘IP-netwerken voor non-ict

voordoet.

is een 8-polige modulaire connector die men

advies- en installatiebedrijven’ zien, dat

vooral gebruikt voor twisted pair ethernet-

recentelijk is opgestart. Het is duidelijk dat

Uiteenlopende kabels

verbindingen en ISDN-telefonie, maar ook

IP-technologie een blijvend karaker heeft.

De bekendste kabel in de IT is de UTP-kabel.

voor RS-232. Afhankelijk van de toepassing is

Steeds vaker zullen klanten vragen aan de

UTP betekent Unshielded Twisted Pair.

een andere benaming 8P8C (8 positions/posi-

huisinstallateur, of hem zelfs dwingen om het

Twisted pair is een veel voorkomende kabel

ties, 8 conductors/geleiders), 8P6C of 8P4C

IP-netwerk te gebruiken. Met dit project wil

waarbij de draden per paar rond elkaar zijn

(bijvoorbeeld ISDN).

ISSO daarom voldoende kennis beschikbaar

gewonden met de bedoeling om elektro-

Formeel is een Registered Jack alleen

stellen aan non-ict-bedrijven om toch met

magnetische interferentie ("overspraak") te

bedoeld voor telefonie. De veel genoemde

succes IP-netwerken en – protocollen toe te

vermijden. De werking van een getwist paar

RJ-45 connector is ook niet symmetrisch in

passen, zonder meteen van deze bedrijven

berust op het principe dat een dergelijke

het vooraanzicht, maar heeft aan één zijde

ict-bedrijven te maken. Ook wil ISSO met dit

kabel in een (homogeen) elektromagnetisch

een extra uitstulping (in het Engels; key). De

project duidelijk maken waar de grenzen

stoorveld gemiddeld geen lusoppervlakte

veel gebruikte, modulaire connectoren voor

liggen. Met andere woorden; wat kan men

heeft en het stoorveld dus geen stoorspan-

gebruik, anders dan voor telefonie, zijn geen

zelf doen en wanneer moet men de samen-

ning kan induceren. De inductiespanning die

van alle geregistreerd en kan men daarom

werking zoeken met een echte IT-specialist.

in één lus wordt opgewekt, wordt tegenge-

ook nooit RJ-xy noemen.

De kennis die uit dit project voortkomt, in

werkt door die van de volgende halve win-

Een moderne switch detecteert zelf wat voor

welke vorm dan ook, zal zich voornamelijk

ding, waar de aders precies andersom liggen.

kabel er is aangesloten, en in dat geval is

richten op die advies- en installatiebedrijven

Ook wordt het signaal vaak differentieel ver-

het niet meer van belang welke kabel men

die bij het creëren van installaties gebruik

stuurd, zodat ook capacitieve storing wordt

gebruikt. Voor een netwerkverbinding op

maken van producten die communiceren met

geëlimineerd. Het aantal windingen per

100 Megabit of minder zijn twee paren van

het IP-protocol en die aangesloten moeten

meter maakt deel uit van de specificaties van

belang: groen-wit/groen op pennen 3-6 en

worden op een ethernetnetwerk. Kortom

een type kabel. Hoe groter het aantal win-

oranje-wit/oranje op pennen 1-2. Voor ISDN

een ruime gedefinieerde doelgroep die de

dingen, hoe minder men last heeft van ‘over-

gebruikt men een standaardkabel en wor-

komende jaren met alle nieuwe ontwikkelin-

spraak’. UTP-kabels voor computernetwerken

den alleen de pennen 3-6 en 4-5 gebruikt.

gen alleen maar in omvang zal toenemen.

hebben meestal vier aderparen en zijn onder- In beide gevallen kan men dus volstaan met verdeeld in genummerde categorieën (CAT5,

een vieraderige kabel. Voor Gigabit Ethernet

(Een uitgebreide versie van dit artikel vindt u

CAT7) die de kwaliteit aangeven. Bij het

worden alle acht pennen gebruikt.

in het ISSO Jaarboek 2009-2010).

I S S O i n f o 4 0

september 2009

Leergang Warmtepompen Met de toenemende vraag naar duurzaam verwarmen en koelen groeit ook de vraag naar warmtepompen. Om de kennisbehoefte op het gebied van het ontwerpen en installeren van warmtepompsystemen adequaat in te vullen, ontwikkelt ISSO de leergang Warmtepompen.

Examens In aansluiting op de cursussen binnen de leergang warmtepompen heeft ISSO in samenwerking met CITO examens ontwikkeld. Elke specialistische cursus kan worden afgesloten met een examen. De volgende

Het project is een initiatief van OTIB en ge-

• IB wplu ‘Ontwerpen en installeren van lucht/ examens zijn ontwikkeld:

beurt in samenwerking met DWA Installatie-

lucht-warmtepompsystemen voor utiliteits-

en Energieadvies, Uneto-VNI, Kenteq en

gebouwen’.

• Ontwerpen van individuele en kleine warmtepompsystemen voor woningen;

de Stichting Warmtepompen. De leergang

• Integraal ontwerpen van collectieve installa-

bestaat uit zes cursussen die samen in de

Voor monteurs en aspirant-ontwerpers zijn

kennisbehoefte voorzien, zowel voor een eer-

instructieboeken ontwikkeld die het mogelijk

ste kennismaking als verdere specialisatie.

maken om kennis te maken met warmtepompen. Bij beide boeken ligt de nadruk

ties met warmtepompen in woningbouw; • Integraal ontwerpen van warmtepompinstallaties voor utiliteitsgebouwen; • Ontwerpen en installeren van lucht/lucht-

Binnen de leergang warmtepompen zijn zes

op de aspecten die belangrijk zijn voor de

warmtepompsystemen voor utiliteitsgebou-

ISSO-instructieboeken ontwikkeld:

betreffende doelgroep. Daarnaast zijn er drie

wen.

• IB wpbm ‘Warmtepompen, de basis voor

instructieboeken ontwikkeld die aanvullend

monteurs’; • IB wpao ‘Warmtepompen, de basis voor aspirant-ontwerpers’;

zijn aan bestaande ISSO-publicaties. Deze

Elk examen bestaat uit een schriftelijke toets

instructieboeken bevatten opdrachten om

met 40 meerkeuzevragen. De kandidaat

de geboden theorie in de ISSO-publicaties

heeft 120 minuten de tijd om het examen te

• IB wpiw ‘Ontwerpen van individuele en klei-

toe te passen in veelvoorkomende praktijk-

maken. Wanneer een kandidaat het examen

ne warmtepompsystemen voor woningen’

cases. Het instructieboek op het gebied van

met een voldoende heeft afgerond, kan deze

(werkboek bij ISSO-publicatie 72);

lucht/lucht-warmtepompsystemen geeft

SEI-erkenning verkrijgen. Via deze erken-

• IB wpcw ‘Integraal ontwerpen van collectieve

een compleet beeld over de wijze waarop

ningsregeling tonen de opgenomen installa-

installaties met warmtepompen in woning

deze systemen ontworpen en geïnstalleerd

tiebedrijven dat er voldoende vakbekwaam-

bouw’ (werkboek bij ISSO-publicatie 80);

moeten worden, aangevuld met theorie-,

heid aanwezig is.

• IB wpgu ‘Integraal ontwerpen van warmte-

inzichten rekenvragen. De instructieboeken

pompinstallaties voor utiliteitsgebouwen’

zijn naar verwachting vanaf medio september Vanaf 9 september is het mogelijk om deel te

(werkboek bij ISSO-publicatie 81);

beschikbaar.

nemen aan de examens. U kunt zich hiervoor aanmelden via het aanmeldingsformulier op de website van CITO (www.cito.nl). Tevens vindt u op deze website meer informatie over de examens. Voor elk examen bedraagt het

SEI-erkenning

examengeld € 275,-. Voor meer informatie kunt u onze website

Diploma

www.isso.nl raadplegen.

Individuele warmtepompen in woningen (ISSO-publicatie 72)

I S S O i n f o 4 0

Lucht/lucht warmtepompen in utiliteit

Collectieve warmtepompen voor woningen (ISSO-publicatie 80)

Warmtepompen basis voor monteurs

Warmtepompen basis voor aspirant ontwerpers

Grondgebonden warmtepompen in utiliteit (ISSO-publicatie 81)

HBO-niveau

MBO-niveau

CITO-examen

Eigen verworven kennis

september 2009

Update: Actieplan ‘Gezonde ventilatie in woningen’

K L E I N TJ E

Hoe zat het ook alweer?

regionale instructiebijeenkomsten

Het actieplan heeft tot doel de technische

georganiseerd.

te verbeteren en de vakbekwaamheid van

Het meest recent verschenen

de medewerkers, werkzaam in de sector, te

kennisproduct is het nieuwe zak-

verhogen. De ontwikkeling en overdracht van boekje ‘Kleintje Ventilatie’ (2009). (ontbrekende) kennis staat daarbij centraal.

Het is een goed toegankelijk zak-

V E N T I L AT I E

kwaliteit van ventilatie- en gasvoorzieningen

boekje dat ingaat op de belangIn hoofdzaak voorziet het plan in:

rijkste punten uit de wetgeving

• de ontwikkeling van twee nieuwe ISSO-

en dat richtlijnen geeft voor het

publicaties (91 en 92) t.a.v. ontwerp, instal-

goed ontwerpen, uitvoeren en

latie en beheer van (innovatieve) decentrale

beheren van ventilatiesystemen

ventilatieconcepten;

in woningen en woongebouwen.

• de herziening van twee bestaande ISSO-

Daarnaast is ISSO onlangs gestart

publicaties (61 en 62) t.a.v. systeemkeuze

met de organisatie van een serie

(61) en ontwerp, installatie en beheer van

instructiebijeenkomsten. Meer

centraal gebalanceerde ventilatie met wtw

informatie hierover vindt u elders

(62). Ook wordt er, na oplevering van alle Opleidings- en

in deze ISSO Info.

ISSO-publicaties, voorzien in een informav o o r h e t Te c h n i s c h

Verder staat voor dit jaar de ople-

Installatiebedrijf tieve brochure die op een toegankelijke

vering gepland van de nieuwe

manier uitlegt welke (innovatieve) ventilaISBN- 978-90-5044-175-9

ISSO-publicaties 91 en 92. Ook is

tiesystemen er zijn en hoe deze op de juiste

er gestart met de herziening van

wijze geselecteerd kunnen worden;

de ISSO-publicaties 61 en 62 die in

• de ontwikkeling van een nieuwe ISSO-

de loop van volgend jaar worden

ontwikkelingsfonds

publicatie (63) specifiek gericht op het

K E N N I S I N S T I T U U T V O O R D E I N S TA L L AT I E S E C TO R

In de vakbladen en in eerdere nummers van ISSO Info schreven wij reeds over het actieplan ‘Gezonde ventilatie in woningen’. Het plan dat is gestart in 2008 loopt tot en met 2010. Inmiddels rollen de eerste nieuwe ISSO-producten van de band. Het actieplan, dat is opgebouwd uit verschillende deelprojecten, ligt daarmee goed op schema.

KLEINTJE

Ventilatie

verwacht.

Voortgang certificatiesystemen

beheer en onderhoud van ventilatiesysteMet de komst van nieuwe kennisproducten,

Het KOMO-Instal-procescertificaat volgens

• de ontwikkeling van laagdrempelige ken-

zoals ISSO-publicaties, zijn de ontwerpende

BRL6000-10 ‘Ventilatievoorzieningen in

nisproducten zoals de ISSO-zakboekjes

en installerende partijen die werkzaam zijn

woningen’ is helaas in de afgelopen jaren

‘Kleintje Ventilatie’ en ‘Kleintje Gas’ en de

in de sector echter nog niet opgeleid: er is

nog niet operationeel geworden. Onder

verspreiding ervan via o.a. instructiebijeen-

op dit moment een voorstel in ontwikkeling

coördinatie van ISSO wordt daar met verschil-

komsten;

voor een ‘Leergang ventilatie in woningen’

lende belanghebbende partijen zoals KBI

men in woningen;

• de actualisatie en implementatie van certifi- mede op basis van een inventarisatie van catiesystemen voor ventilatie in woningen;

(Kwaliteitsborging Installatiesector), de CI’s

bestaande cursussen en behoeften vanuit de

(Certificerende Instellingen) en een groep van

sector.

toekomstige certificaathouders inmiddels

en uit te voeren) leergang woonhuisventi-

Onder voorbehoud van financiering kan deze

hard aan gewerkt.

latie.

leergang naar verwachting in de loop van

Onlangs is de BRL8010 ‘Beoordelen ventila-

volgend jaar ontwikkeld en uitgevoerd gaan

tievoorzieningen in woningen’ verschenen,

Wat is er gedaan en wat volgt?

worden. Via deze leergang kunnen deelne-

ook bekend als ‘Ventilatie Prestatie Keuring’.

In 2008 zijn opgeleverd ISSO-publicatie 63

mers in een modulaire opbouw aan de hand

Hierdoor wordt het op termijn ook mogelijk

‘Beheer en onderhoud ventilatiesystemen

van de nieuwe en herziene ISSO-publicaties

voor bedrijven om onder certificatie een

in woningen en woongebouwen’ en het

opleidingstrajecten doorlopen. Het traject

opleveringsbeoordeling (nieuwbouw) of

zakboekje ‘Kleintje Gas’. Tevens hebben we

wordt dusdanig opgezet dat dit aansluit bij

prestatiebeoordeling (bestaande bouw) van

aan de hand van dit zakboekje een aantal

geldende certificatiesystemen.

het ventilatiesysteem uit te gaan voeren.

• een voorstel voor een (nog te ontwikkelen

I S S O i n f o 4 0

september 2009

ISSO-publicatie 67 ‘PvE elektrotechnische veiligheid & bedrijfszekerheid’ Aan de orde komen:

De nieuwe ISSO-publicatie 67 ‘PvE elektrogeeft het proces weer hoe en waarmee een ganiseerd kan worden. Het PvE biedt aan het inspecterende bedrijf én de klant de zekerheid dat alle afspraken over omvang, diep-

67.1

KE NNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR

Programma van Eisen (PvE) adequaat geor-

• formulieren met overzichten van de te regi-

publicatie

PV E O N D E R ZO E K O N D E R H O U D B E H O E F T E

technische veiligheid & bedrijfszekerheid’

gang, methodiek en reikwijdte van een uit te voeren inspectie vooraf duidelijk kunnen worden vastgelegd. Tevens worden er voorbeeldformulieren verstrekt waarmee gegevens van het object en de contactgegevens van relevante betrokkenen kunnen worden opgenomen.

streren arbeidsmiddelen, installaties en de te geven instructies, alle met betrekking tot de risicoanalyse; • de te stellen eisen aan de omvang van instructieactiviteiten; • rapportages en aanwijsbeleid. Het PvE geeft naast de (verplichte) basisactiviteiten, een aantal optionele (vrijwillige) aanvullende activiteiten aan. Een adequaat

PVE ONDERZOEK ONDERHOUDBEHOEFTE

ingevuld PvE biedt de basis voor een goed inhoudelijk inspectiebestek.

- Elektrotechnische arbeidsmiddelen - Elektrotechnische installaties - Elektrotechnische bedrijfsvoering

Bestellen De publicatie kost €40,00 (ex. BTW en incl. verzendkosten) en is te bestellen via de ISSO-winkel op www.isso.nl.

ISSO heeft er twee Kleintjes bij

ma van eisen, via ontwerp, dimensionering en

of inspecteur.

Ventilatie is noodzakelijk voor een gezonde en

realisatie tot en met beheer en onderhoud.

Dit ‘Kleintje’

comfortabele woning. Tegelijkertijd kost het

MEETMETHODEN ELEK TROTECHNIEK

Kleintje Ventilatie

richt zich zowel

ventileren van een woning energie. Om het

‘Kleintje Ventilatie’ vormt een onderdeel van

op nieuw- als

energiegebruik ten gevolge van ventilatie te

het actieplan. Het zakboekje geeft richtlijnen

bestaande

beperken is er een behoorlijk aantal verschil-

voor ventilatiesystemen in woningen en woon-

bouw. De

lende ventilatiesystemen op de markt. Zowel

gebouwen. Dit kleintje is een goed toeganke-

meetmethoden

voor nieuwbouw als situaties in de bestaande

lijke handleiding dat ingaat op de belangrijkste

worden stap-

Opleidings- en

ontwikkelingsfonds

bouw.

punten uit de wetgeving en waarin richtlijnen

voor-stap in een

In de praktijk blijkt dat er toch regelmatig

gegeven worden voor het goed ontwerpen,

algemene opzet

v o o r h e t Te c h n i s c h Installatiebedrijf

ISBN- 978-90-5044-174-2

problemen zijn met ventilatie in woningen.

uitvoeren en beheren van ventilatiesystemen

Kritische punten zijn meestal het ervaren van

in woningen en woongebouwen.

tocht, het installatiegeluid en te weinig lucht-

K E N N I S I N S T I T U U T V O O R D E I N S TA L L AT I E S E C TO R

K L E I N TJ E

‘Kleintje Ventilatie’ en ‘Kleintje Meetmethoden Elektrotechniek’

KLEINTJE

Meetmethoden Elektrotechniek Elektrotechnische installaties en Arbeidsmiddelen

beschreven. Het ‘Kleintje’ behandelt de volgende onderdelen:

installatie en onderhoud zijn deze problemen

Kleintje Meetmethoden Elektrotechniek

te voorkomen. Een aantal problemen met ven-

Het doel van ‘Kleintje Meetmethoden

• (elektriciteit)leer betreffende meetinstru-

verversing. Bij een goed uitgevoerd ontwerp,

tilatie in woningen is in de media uitvoerig aan Elektrotechniek’ is duidelijk weer te geven

• eisen aan meetapparatuur; menten;

de orde gekomen. Dit heeft uiteindelijk geleid

hoe metingen in elektrische installaties in

tot Kamervragen. Naar aanleiding hiervan is

het kader van de normen NEN 1010 en NEN

door ISSO het actieplan ‘Gezonde ventilatie in

3140 uitgevoerd moeten worden. De uitgave

Meer informatie

woningen’ ontwikkeld. Dit actieplan voorziet

biedt de helpende hand bij het uitvoeren van

De ISSO-Kleintjes kosten €35,00 per stuk (ex.

in een aantal publicaties met eisen en oplos-

metingen en geeft antwoorden op veel prak-

BTW). De zakboekjes zijn te bestellen via de

singsrichtingen voor ventilatiesystemen in

tijkvragen. Het zakboekje kan bijdragen aan

ISSO-Winkel op www.isso.nl.

woningen en woongebouwen. Van program-

de parate meetkennis van iedere monteur

I S S O i n f o 4 0

• veiligheidsactiviteiten en de meting.

september 2009

Herziene uitgave

ISSO-publicatie 51 ‘Warmteverliesberekening voor woningen en woongebouwen’

de berekeningsmethode voor het bepalen van het per vertrek te installeren verwarmingsvermogen en gaat nader in op het aan-

bestaat uit een drietal bijdragen: • het transmissiewarmteverlies;

publicatie

• het warmteverlies door buitenluchttoetre-

KE NNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR

Deze herziene versie van publicatie 51 bevat

Het in een vertrek op te stellen vermogen

WA R M T E V E R L I E S B E R E K E N I N G VO O R W O N I N G E N E N W O O N G E B O U W E N

Onlangs is de herziene uitgave van de ISSO-publicatie 51 ‘Warmteverliesberekening voor woningen en woongebouwen’ verschenen. Gewijzigde wetgeving, nieuwe inzichten en voortschrijdende technische ontwikkelingen op het gebied van verwarmingsinstallaties binnen woningen en woongebouwen, maakte het noodzakelijk om de ISSO-publicatie 51 van 2000 te actualiseren.

ding; • de toe te rekenen toeslag voor opwarming na eventuele nachtverlaging of bedrijfsbeperking.

Warmteverliesberekening voor woningen en woongebouwen

De methode is conform de norm NEN-EN

bepaling benodigd vermogen per vertrek en totaal

12831. De nieuwe methode houdt rekening met LTV-systemen. Wat betreft terminologie en maatvoering sluit deze publicatie zoveel mogelijk aan bij het Bouwbesluit zoals dat sinds januari 2003 van toepassing is. De verschillende ventilatiesystemen die in de woningbouw gebruikt worden, komen uitgebreid aan de orde. De methodiek wordt

sluitvermogen c.q. de bijdrage aan een col-

toegelicht aan de hand van een aantal voor-

lectieve bron. De berekeningsmethode maakt onderscheid in woningen/woongebouwen

beelden. • een verkorte methode voor het bepalen

die voldoen aan de (nieuwbouw)eisen van

van het aansluitvermogen op basis van het

Bestel nu

het Bouwbesluit en bestaande woningen/

schilverlies;

De herziene uitgave ISSO-publicatie 51

woongebouwen die er niet aan voldoen.

• een methode voor het bepalen van het per

Voor beide typen woningen/woongebouwen

‘Warmteverliesberekening voor woningen en woongebouwen’ kost slechts € 95,00 (excl.

vertrek op te stellen vermogen;

BTW en incl. verzendkosten). U kunt de publi-

• een methode voor de bepaling van het

zijn de volgende berekeningsmethoden

aansluitvermogen c.q. de bijdrage aan een

catie bestellen via de ISSO-winkel op www.

opgenomen:

collectieve warmteopwekker.

isso.nl.

Vergaderstukken via ‘MijnISSO’ Van de leden van de kontakt- en project-

delen: Leden en Groepen. Binnen

groepen heeft ISSO in het verleden regel-

het onderdeel ‘Leden’ kan men

matig het verzoek gekregen om de verga-

algemene informatie vinden over

derstukken digitaal beschikbaar te stellen.

ISSO, de werkwijze van kontakt-

Vanuit deze wens is ISSO gestart met

groepen of documentatie voor

de ontwikkeling van de webapplicatie

rapporteurs. Het hoofdonderdeel

‘MijnISSO’. Dit systeem maakt het moge-

van de applicatie zijn de groepen.

lijk om vergaderstukken digitaal te ver-

Binnen dit onderdeel krijgt de

spreiden. Met MijnISSO kunnen bestuurs-,

gebruiker een overzicht van alle

kontakt- en/of projectgroepleden zowel

projecten waarbij hij/zij is betrokken.

thuis als op kantoor de vergaderstukken

Door op één van deze groepen te klik-

Binnen enkele maanden ontvangen

inzien. Met een eigen gebruikersnaam en

ken, komen de vergaderstukken van deze

bestuurs-, kontakt- en/of projectgroep-

wachtwoord kunnen de relaties van ISSO

groep naar voren. Ook is het mogelijk

leden een brief met daarin hun eigen

vergaderstukken van alle projecten waar-

om via de zoekfunctie in één keer door

gebruikersnaam en wachtwoord.

bij men betrokken is inzien.

alle groepen te zoeken om het proces te

Het digitale systeem is te bereiken via

De webapplicatie is opgebouwd uit twee

versnellen.

http://mijn.isso.nl.

I S S O i n f o 4 0

september 2009

Cursussen Power Quality

Een nieuwe markt met nieuwe kansen De cursussen Power Quality zijn in volle gang. In opdracht van OTIB en met steun van de vakgroep Electro Installateur van Uneto-VNI heeft ISSO voor de installatiesector een speciale cursus ontwikkeld rond Power Quality. De deelnemers aan de cursus gaan in op de problemen die zich op dit terrein kunnen voordoen en er wordt uitgebreid aandacht besteed aan de oplossingen die de installateur kan bieden. Deze interessante cursus is onontbeerlijk voor bedrijven die zich willen begeven op de markt van Power Quality (PQ).

Cursusinformatie De cursus is op voorhand bedoeld voor installatiebedrijven die bij de brancheorganisatie Uneto-VNI zijn aangesloten en/of bij het Opleidingsfonds voor de Technische Installatie Branche (OTIB) zijn geregistreerd. Voor bovengenoemde installatiebedrijven worden de deelnamekosten grotendeels door OTIB voor haar rekening genomen. Er

Waarom een cursus Power Quality?

Europese Unie een jaarlijkse kostenpost op

De afhankelijkheid van elektriciteit is de laat-

behoeft men slechts een kleine 5 procent van

De cursusduur is 4 dagen (1 dag per week).

ste tientallen jaren enorm toegenomen en de

dit bedrag te investeren. PQ betekent een

Ieder dag bestaat uit een theoriedeel en een

elektrische energie is de levensader van han-

nieuwe markt met nieuwe omzetkansen voor

practicumdeel. Met name de practicum-

del, dienstverlening en industrie geworden.

de installatiesector. De installateur is immers

modellen die verschillende oplossingmetho-

Bedrijfsprocessen zijn daardoor steeds meer

het eerste aanspreekpunt als het gaat om de

dieken behandelen, bieden u een schat aan

afhankelijk van de kwaliteit van de geleverde

elektrische installaties. Door zich goed voor-

informatie.

elektriciteit en de kwaliteit van de eigen

bereid op de PQ-markt te begeven, heeft hij

Dag 1

installaties en apparatuur. We hebben het

zijn klanten bovendien wat te bieden. Goede

afstemmen van het niveau van de deelne-

dan over Power Quality en over de overname

Power Quality zorgt voor een toename van

mersgroep. Behandeling van het hoofdstuk

van de zorg hiervan door de installateur. De

de bedrijfszekerheid van apparatuur en

‘Waarnemingen’, herkenning van de Power

geldt slechts een eigen bijdrage van € 350,-.

van 10 miljard euro. Om dit te voorkomen

cursus is ontwikkeld om de installateur kennis installaties, voorkomt onnodige slijtage en

Opfrissen van de basiskennis en

Quality-problemen. Dag 2

aan te bieden om de problemen te herken-

zorgt daardoor voor meer installatieren-

nen en te kunnen oplossen.

dement en lagere kosten voor de klant. En

waarnemingen en het in beeld brengen

ook een niet te verwaarlozen argument: de

van de fenomenen die deze Power Quality-

Wat houdt Power Quality in?

elektriciteitsnota kan aanzienlijk omlaag. In

waarnemingen kunnen veroorzaken en

Storingen in elektrische installaties kunnen

de praktijk zijn besparingen tot wel 8 procent

behandeling van de meetmethoden.

worden doorgegeven via de elektrische

mogelijk gebleken.

Dag 3

Onderzoek van de op dag 1 gedane

Op deze dag staan de analyse en

voeding. In die gevallen betreft het Power

oorzaken centraal. De interpretatie van de

Quality. Als deze storingen bijvoor-

meetgegevens en de link naar de oorzaken

beeld via aardingen, inputs en outputs

komen hier aan bod.

straling de correcte werking van appaover elektromagnetische comptabiliteit (EMC). PQ en EMC lijken moeilijke begrippen, maar als we weten dat ze ook thema’s als harmonischen en condensatorbatterijen, aardingen en nulgeleiderregimes en overspanningen en spanningsonderbrekingen omvatten, worden ze al veel duidelijker.

Een nieuwe markt met nieuwe kansen Onderzoek in Europa heeft uitgewezen dat de helft van de bedrijven met energie-intensieve toepassingen of taakkritische kantoren te maken krijgt

Dag 4

De afrondende dag waarbij alle

Power Quality-theorie, waarnemingen,

Instructieboek

KE NNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR

ratuur wordt belemmerd, spreken we

I NSTRUC TIE BO E K POWE R QUALIT Y

worden doorgegeven of wanneer door

fenomenen en oorzaken integraal met elkaar worden verbonden. Vanzelfsprekend staan de oplossingen daarbij centraal.

Power Quality

Het aantal deelnemers per cursus is gemaximeerd op 15 personen. Hiermee is veel persoonlijke aandacht en interactie mogelijk.

Cursusdata en locaties Woerden 1 en 8 december 2009 en 15 en 22 januari 2010. Voor 2010 zijn er nieuwe data gepland. Meer informatie over de cursusinhoud, aanmelden en dergelijke kunt u vinden op onze site www.isso.nl of de site

met problemen met Power Quality.

www.power-quality.nl.

Naar schatting leveren die problemen in de I S S O i n f o 4 0

september 2009

Instructie bijeenkomst

Toepassen ventilatievoorschriften woningen met ‘Kleintje Ventilatie’ Werkt u veel met ventilatiesystemen in de praktijk en heeft u behoefte aan praktische hulpmiddelen zodat u de geldende weten regelgeving ten aanzien van ventilatie in woningen probleemloos kunt toepassen? Kom dan naar de regionale instructiebijeenkomsten die ISSO in september, oktober en november organiseert. Tijdens deze bijeenkomst brengen wij uw kennisniveau op peil en krijgt u beter inzicht in het toepassen van de ventilatievoorschriften in de praktijk.

• medewerkers van technische diensten van woningbouwverenigingen; • docenten installatietechnisch onderwijs; • overige geïnteresseerden.

Uw investering De deelnameprijs bedraagt € 95,- (ex. BTW). Om deel te nemen aan de instructiebijeen-

K L E I N TJ E V E N T I L AT I E

K E N N I S I N S T I T U U T V O O R D E I N S TA L L AT I E S E C TO R

KLEINTJE

Raadgevende Ingenieurs veel ruimte voor het

komst moet u in het bezit zijn van ‘Kleintje

behandelen van praktijkcases.

Ventilatie’. Deze kunt u bestellen via de ISSOwinkel op www.isso.nl.

Inhoud van de instructie: • wetgeving volgend uit het Bouwbesluit, normen, voorschriften, certificering; • de laatste en komende belangrijke wijzigin-

Wij kiezen locaties verspreid over het land zodat wij zo dicht mogelijk in de buurt van uw vestigingsplaats komen. De instructie

gen in de normen;

Ventilatie

Aanmelden

• structuur en opzet van ‘Kleintje Ventilatie’;

begint om 16.00 uur en eindigt om 21.00 uur.

• praktijkcases en het gebruik van ‘Kleintje

Voor een maaltijd wordt gezorgd. U kunt zich aanmelden via de website www.isso.nl.

Ventilatie’; • evaluatie en afsluiting.

Data De instructie is gericht op:

29 september 2009

Dordrecht

• installatieadviseurs;

8 oktober 2009

Alkmaar

• installateurs en (service-) monteurs;

15 oktober 2009

Zwolle

Rode draad bij deze instructiebijeenkomst is

• projectleiders / werkvoorbereiders;

3 november 2009

Eindhoven

het onlangs verschenen ‘Kleintje Ventilatie’

• medewerkers van gemeentelijke diensten

17 november 2009

Bunnik

19 november 2009

Venlo

(2009), een praktisch zakboekje dat de ver-

o.a. Bouw- en Woningtoezicht;

binding legt tussen uw dagelijkse praktijk en de verplichtingen ten aanzien van de voorschriften. In de bijeenkomst behandelen wij de eisen aan nieuwe en bestaande ventilatiesystemen in woningen en woongebouwen.

Subsidie op energieadvies voor woningeigenaren

Extra aandacht gaat hierbij uit naar nieuwe, Particuliere woningeigenaren kunnen vanaf

een verlaging van de maandelijkse energie-

1 juli 2009 een vergoeding krijgen van

Doelstelling

kosten, meer wooncomfort en minder CO2-

maximaal 200 euro voor een maatwerkad-

uitstoot. De subsidie maakt deel uit van een

Het doel van de bijeenkomst is onder meer

vies over energiebesparende maatregelen

pakket van tijdelijke stimuleringsmaatregelen

om u snel en adequaat op de hoogte te bren-

in hun woning. Minister Van der Laan van

van het kabinet en helpt consumenten om

gen van:

Wonen, Wijken en Integratie (WWI) reser-

energie te besparen.

• de geldende wetgeving ten aanzien van

veerde budget voor ongeveer 50.000 maat-

innovatieve ventilatiesystemen.

ventilatiesystemen; • belangrijke, laatste wijzigingen in de ventilatievoorschriften;

werkadviezen. De regeling loopt zo lang de

Aanvragen

voorraad strekt, en uiterlijk tot en met 31

Woningeigenaren, die tussen 1 juli 2009 en

december 2010.

31 december 2010 een maatwerkadvies afnemen van een gecertificeerde adviseur, komen

• toepassing van deze voorschriften in uw Een maatwerkadvies biedt direct inzicht

eenmalig in aanmerking voor een subsidie

in energiebesparende maatregelen die

van maximaal 200 euro. Een maatwerkadvies

effectief zijn voor een woning, wat deze

kost circa 200 – 350 euro. Meer informatie is

Tijdens de instructiebijeenkomst reser-

kosten en welke besparing dit oplevert.

vanaf 1 juli beschikbaar via

veren de docenten van Cauberg Huygen

Energiebesparende maatregelen leiden tot

www.senternovem.nl/maatwerkadvies.

praktijk met behulp van ‘Kleintje Ventilatie’; • veelvoorkomende praktijksituaties en oplossingen.

I S S O i n f o 4 0

september 2009

regionale instructiedagen

Nieuwe regels voor gebouwriolering Om u op de hoogte te brengen van de nieuwe regels voor gebouwriolering organiseert ISSO in oktober en november regionale instructiebijeenkomsten. In 2008 is de nieuwe NTR 3216 ‘Binnenriolering richtlijn voor ontwerp en uitvoering’ verschenen. Kort daarvoor was de herziene NEN 3215 beschikbaar. Beide bevatten nieuwe voorschriften voor het ontwerpen van standleidingen, terugstuwbeveiligingen en gecombineerde leidingsystemen in vuilwaterafvoersystemen. Daarnaast zijn er ook nieuw voorschriften voor hemelwaterafvoer opgenomen, zoals het UV-systemen, ontlastvoorzieningen en een eenvoudige testmethode van de dichtheid.

Voor wie? • Installateurs, projectleiders, technici, werkvoorbereiders en tekenaars die zich bezighouden met het ontwerpen en controleren van het ontwerp van binnenen terreinriolering • Aannemers, opzichters • Toezichthouders van gemeenten en waterschappen • Docenten installatietechniek

Uw investering In NTR 3216 is dit verder uitgewerkt in prakti-

gebruiken, vast te houden en/of te infiltreren

De deelnameprijs bedraagt € 395,- (ex. BTW).

sche richtlijnen met voorbeelden. Daarnaast

doet zijn intrede. Het ontwerp van de terrein-

Om deel te nemen aan de instructiebijeen-

zijn in de NTR 3216 zaken opgenomen over

riolering wordt steeds interessanter.

komst dient u in het bezit te zijn van de NTR

het beperken van geluidshinder, brandvrije

3216 ‘Binnenriolering richtlijn voor ontwerp

doorvoeren, warmteterugwinning uit dou-

Inhoud van de instructie:

chewater, terreinriolering, noodafvoeren en

• Nieuwe lozingsvoorschriften

kleine compacte pompinstallaties in wonin-

• Wat zijn de wijzigingen in NEN 3215 en NTR

re gelijkwaardigheid aan NEN 3215 toegelicht. • Hoe ontwerp je de gebouwriolering (vuilwater- en hemelwaterafvoer)?

Parallel is het programma SoundspotSim

Locaties en data Wij kiezen locaties verspreid over het land

3216

gen (broyeurs). Daarnaast wordt de procedu-

en uitvoering’.

zodat wij zo dicht mogelijk in de buurt van uw vestigingsplaats komen. De instructie

geactualiseerd. Met deze softwaretool kunt u

• Hoe ga je hinder van stromingsgeluid tegen?

begint om 9.30 uur en eindigt om 16.30 uur.

het geluidsniveau buiten een leidingschacht

• Welke brandveilige oplossingen zijn er bij

Voor een lunch wordt gezorgd.

wand- en vloerdoorvoeringen?

met daarin een standleiding voorspellen.

Data: 29 oktober

- Rotterdam

• Hoe selecteer je een afscheider?

5 november - Zwolle

Ook buiten het gebouw zijn er zaken

• Hoe ontwerp je de buitenriolering?

12 november - Bunnik

gewijzigd. Dat heeft meer te maken met

• Hoe koppel je hemelwater af en hoe kun je

17 november - Eindhoven

het infiltreren?

de nieuwe wet milieubeheer en wet op de waterhuishouding. De zorgplicht om binnen

• Hoe bepaal je de leidingdiameters?

Aanmelden

de perceelgrens zoveel mogelijk hemelwater

• Praktijkvoorbeelden

U kunt zich aanmelden via www.isso.nl.

ISSO-toezendservice Altijd op de hoogte zijn van de laatste technische kennis? Dat kan met de ISSO-toezendservice. Inmiddels maken vele installatiebedrijven, adviesbureaus, overheden e.d. gebruik van deze dienst. De toezendservice is bedoeld om ISSO-relaties als eersten en met een aantrekkelijke korting te laten beschikken over nieuwe ISSO-publicaties.

I S S O i n f o 4 0

De ISSO-publicaties zijn te verdelen in de vol-

de vakgebieden zal deze nieuwe uitgave als

gende vakgebieden:

eerste aan de abonneehouder worden toege-

• verwarming;

zonden. De publicatie wordt vervolgens met

• luchtbehandeling;

15 procent korting aangeschaft. Bij inschrij-

• water en gas;

ving voor 3 of meer vakgebieden ontvangt

• energie en milieu;

de abonneehouder maar liefst 30 procent

• elektro & ICT.

korting op de aankoopprijs. De korting geldt ook voor de reguliere bestellingen bij ISSO. Mede met het oog op, onder andere, certificering hebben de meeste abonnees gekozen

De toezendservice werkt als volgt: de abon-

voor toezending van alle nieuwe ISSO-

nementhouder kan naar keuze één of meer-

publicaties, zodat ze ervan verzekerd zijn dat

dere gewenste vakgebieden opgeven waar

hun technische bibliotheek altijd up-to-date

zijn/haar bedrijfsvoering voordeel van heeft.

is. Meer informatie over deze service is te vin-

Na verschijning van een publicatie in één van

den op onze website www.isso.nl.

september 2009

3014 DB Rotterdam Postbus 577

3000 AN Rotterdam tel. 010 206 59 69

fax 010 213 03 84 www.isso.nl info@isso.nl

De afgelopen 5 jaar hebben zich ontzettend veel ontwikkelingen voorgedaan op het gebied van het veilig ontwerpen en uitvoeren van leidingwaterinstallaties. Docenten van reguliere opleidingen installatietechniek en cursussen installatietechniek moeten op de hoogte zijn van de laatste ontwikkelingen. Vandaar dat ISSO, ondersteund door brancheorganisatie Uneto-VNI, het initiatief heeft genomen om docentenbijeenkomsten te organiseren. ISBN-978-90-5044-153-7

11 of 16 juni jl. bijeenkomsten georganiseerd. Voor deze bijeenkomst zijn alle docenten uit het installatietechnisch onderwijs uitgeno-

Legionellapreventie

publicatie

30.5

KE NNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR

ISSO heeft om de docenten bij te praten op

K E N N I S I N S T I T U U T V O O R D E I N S TA L L AT I E S E C TO R

K L E I N TJ E L E G I O N E L L A P R E V E N T I E

Docentendagen veilig aanleggen van leidingwaterinstallaties Kruisplein 25

KLEINTJE

- Onderhoud en beheer van leidingwaterinstallaties; - Hotspotvrij ontwerpen, bouwen en installeren.

digd. De bijeenkomsten waren een succes. gehanteerd moeten worden door installatie-

enorme impact op hoe cv- en drinkwa-

bedrijven en hun personeel (tekenaars, werk-

terinstallaties moeten worden aangelegd

voorbereiders en monteurs). Waterleidingen

zonder dat er onbedoelde opwarming van

moeten veel meer dan vroeger voldoen aan

drinkwater optreedt. Een speerpunt van het

allerlei eisen. Wellicht komt het keuren van

ministerie van VROM en Uneto-VNI is dat de

waterleidinginstallaties weer terug.

richtlijnen omtrent veilige leidingwaterinstallaties worden opgevolgd en bekend raken tot

Uit onderzoek van RIVM is gebleken dat een

Nieuwe bijeenkomst

nog veel te groot percentage van de opge-

ISSO is voornemens om in de toekomst

leverde installaties niet voldoet aan die tech-

een landelijke docentendag te organiseren.

nische richtlijnen met betrekking tot tegen-

Hierop werd door de aanwezige docenten

gaan van terugstroming en voorkomen van

zeer positief gereageerd. Deze bijeenkomst

legionellagroei. Brancheorganisatie Uneto-

zal zich dan niet alleen richten op veilige

VNI heeft de hand in eigen boezem gesto-

leidingwaterinstallaties. Er zullen ook andere

ken en heeft het initiatief genomen tot het

onderwerpen aan de orde komen, zoals ener-

‘Actieplan Veilige Leidingwaterinstallaties’.

gie en milieu, verwarming, luchtbehandeling

ISBN 978-90-5044-172-8

en elektro en ICT. Onder dit actieplan zijn door de installatie-

Wilt u op de hoogte gehouden worden

sector en met medewerking van het oplei-

van deze bijeenkomst? Meldt u dan aan bij

dingsfonds OTIB de volgende zaken tot stand

Susanne Suvaal, s.suvaal@isso.nl. Voor meer

gebracht:

informatie kunt u onze website www.isso.nl

• ISSO-zakboekje ‘Kleintje

raadplegen.

LegionellaCode voor woninginstallaties

Alternatieve technieken voor Legionellapreventie in collectieve leidingwaterinstallaties publicatie

55.5

KE NNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR

op elke werkvloer in de bouw.

55.4

B E H E E R E N O N D E R H O U D CO L L E C T I E V E L E I D I N G WAT E R I N S TA L L AT I E S

Actieplan Veilige Leidingwaterinstallaties

publicatie

KE NNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR

Met name de laatste publicatie heeft een

A LT E R N AT I E V E T E C H N I E K E N VO O R L E G I O N E L L A P R E V E N T I E I N CO L L E C T I E V E L E I D I N G WAT E R I N S TA L L AT I E S

Er zijn technische richtlijnen verschenen die

herziene versie

Richtlijnen voor het beheer en onderhoud van drink- en warmtapwaterinstallaties in de gebouwde omgeving.

Beheer en onderhoud collectieve leidingwaterinstallaties

Legionellapreventie’ is gratis verspreid onder alle watertechnisch installateurs in Nederland; • er zijn instructiebijeenkomsten ‘Veilige leidingwaterinstallaties’ gehouden in het land; • er is een erkende opleiding ‘Deskundige veilige leidingwaterinstallaties’ ontwikkeld; • er zijn vier ISSO-publicaties verschenen: - LegionellaCode voor woninginstallaties; - Alternatieve technieken legionellapreventie; I S S O i n f o 4 0

Reserveer in uw agenda

19 maart 2010 landelijke docentendag 15

september 2009

ISSO-seminar over legionellaveilig beheer klimaatinstallaties opent de ogen Er moet nog veel gebeuren voordat alle koeltorens in klimaatinstallaties in Nederland legionellaveilig en milieuverantwoord worden beheerd. Dat was de algemene conclusie van het ISSO-seminar ‘Legionellaveilig en milieuverantwoord beheren van klimaatinstallaties’ op 14 mei jongstleden. Er is een ontwikkeling de goede kant op, maar onverschilligheid, gebrek aan kennis, middelen, organisatievermogen en ondersteunende wetgeving leiden nog steeds tot risicovolle situaties.

Voor luchtbehandelingsinstallaties met

natte koeltorens in de hoofdstad. Zij zijn heel

waterbevochtiging lijkt de situatie gunstiger.

ver met hun maatwerkvoorschriften en hun

De leveranciers van luchtbevochtigingssyste-

bezoeken aan de diverse koeltoreninstallaties

men hebben deze inmiddels zodanig verbe-

hebben veel effect. Men is zeer bereidwil-

terd dat het legionellarisico tot vrijwel nul is

lig om de gevonden gebreken te herstellen.

gereduceerd.

Zelfs in Amsterdam, waar men zich veel inspanningen getroost, zijn ze er nog steeds

Politiek

niet zeker van dat alle koeltorens in beeld

Jan Boelhouwer, lid van de vaste Tweede

zijn. DMB Amsterdam vindt het een goede

Kamercommissie voor VROM namens de

zaak dat er een meldingsplicht komt voor

PvdA, zou het openingswoord verrichten. Hij

nieuwe koeltoreninstallaties. Maar gemeen-

moest helaas verstek laten gaan omdat hij

ten zijn nog veel meer gebaat bij een mel-

onverwacht in de Tweede Kamer moest aan-

dingsplicht voor bestaande koelinstallaties,

treden. Dagvoorzitter Walter van der Schee

want daar zijn er veel meer van. De schattin-

van Wolter & Dros las zijn openingswoord

gen over het aantal koeltorens in Nederland

voor, met nadruk op de zin: “Zorg ervoor dat

lopen sterk uiteen. Sommigen spreken over

de uitkomsten en aanbevelingen ook bij de

1500, anderen over 15.000.

Een incident zoals in de zomer van 2006

politiek terechtkomen, en ik kan me nauwe-

bij de koeltoreninstallatie van het Post-CS

lijks voorstellen dat wij die adviezen en waar-

ISSO 55.3 geeft verbetering

gebouw in Amsterdam, waarbij drie doden te

devolle suggesties in de wind slaan”.

Oscar Nuijten van ISSO lichtte het maken van een risicoanalyse en beheersplan met ISSO-

betreuren waren, kan zo weer plaatsvinden in Nederland. Het lijkt erop dat er nog veel meer Meldingsplicht voor alle

publicatie 55.3 toe en legde daarbij vooral de

slecht onderhouden natte koeltorens her en

koeltorens

nadruk op de organisatie rondom het beheer

der aanwezig zijn. Onder gunstige omstan-

Els Joosten en Jos Vonk van de Dienst Milieu-

van de koeltoreninstallatie, de analyse van

digheden (warme zomer) zal zich daarin de

en Bouwtoezicht Amsterdam gaven de

de hele installatieketen en de automatische

gevaarlijke legionellasoort Pneumophila,

aanwezigen een inkijkje in het houden van

signalering van het disfunctioneren van de

serotype 1 kunnen ontwikkelen.

toezicht op het registreren en beheren van

waterbehandeling. Op dit moment is ISSO, in

Koeltoreninstallatie

I S S O i n f o 4 0

september 2009

opdracht van de Rijksgebouwendienst, bezig met het ontwikkelen van een modelbeheersplan voor legionellapreventie in koeltorens klimaatinstallaties’.

Snelle detectiemethoden voldoen goed Frank Oesterholt van KWR Watercycle Research Institute maakte de resultaten bekend van een recent vergelijkingsonderzoek naar legionelladetectiemethoden bij 15 koeltorens, als onderdeel van het onderzoeksprogramma Industrie & Water. De belangrijkste conclusie van het onderzoek is dat de Q-PCR-techniek goed blijkt te voldoen als snelle testmethode in aanvulling op de genormaliseerde kweekmethoden volgens NEN 6265 en ISO-11731.

Zwakste schakel Rob van Roon, technisch adviseur van Rijks gebouwendienst Haarlem, presenteerde zijn ervaringen met het beheer van koeltoreninstallaties bij rijksgebouwen. Zijn conclusie is dat er vaak erg veel partijen betrokken zijn bij het beheer en onderhoud. De zwakste scha-

publicatie

55.3

KE NNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR

LEG I O N E LL APR E V E N T I E I N K LI M A AT I N S TALL AT I E S

op basis van ISSO 55.3 ‘Legionellapreventie in

Legionellapreventie in klimaatinstallaties

kel blijkt de organisatie van het beheer. “Wie doet wat, wanneer, waarom en hoe?” In twee pilotprojecten heeft de Rijksgebouwendienst

Kenmerken en praktijkervaringen van che-

• Wijs één analysemethode aan in Nederland

dat proberen te verbeteren door het aangaan

mische technieken, evenals de chemievrije

die geschikt is voor analyseren van legio-

van een prestatiecontract met de leverancier

methodes werden gepresenteerd. Tijs Mekel

nella in proceswater en introduceer daar-

van de waterbehandelingstechniek.

van Polacel en Kees van Haperen van Carrier

naast het gebruik van een snelle indicatieve

Holland gaven een deskundige presentatie

analysemethode.

Spui met biociden niet lozen

over het legionellaveilig ontwerpen van

George Stobbelaar van Infomil SenterNovem

koeltoren- respectievelijk luchtbehandelings-

expliciet verplicht via het Activiteitenbesluit

gaf een kijkje in het nieuwe Activiteitenbesluit

installaties.

2010.

met het oog op het lozen van spuiwater van

• Stel regelmatige monstername legionella

• Zorg dat er een verplichte registratie komt

de koeltoren. Over de toegestane concentra-

Conclusies en aanbevelingen

van niet alleen de nieuwe maar ook de

ties biociden en dergelijke is naar zijn zeggen

Tot slot werd er plenair discussie gevoerd.

bestaande koeltoreninstallaties. Organiseer

geen specifieke richtlijn opgenomen. Er geldt

Daaruit kwamen de volgende aanbevelingen

eventueel een landelijke campagne om

zorgplicht. De gemeente is verantwoordelijk

naar voren:

ALLE natte koeltoreninstallaties in kaart te

voor de handhaving van de zorgplicht. Het

• Zorg dat er een verplichte periodieke

brengen.

komt er normaal gesproken op neer dat spui-

inspectie van de koeltoreninstallaties komt,

water met biociden niet geloosd mag worden

vergelijkbaar met die voor stookinstallaties

vaardbare concentraties van chemicaliën in

op het riool.

(SCIOS-regeling), gepaard gaande met een

spuiwater van koeltorens.

• Doe onderzoek naar de maximaal aan-

certificatieregeling voor het uitvoeren van

Waterbehandeling en legionellapreventie In de parallelsessies kregen de fabrikanten van de verschillende soorten installaties en

het legionellaveilig, milieuverantwoord en

Walter van der Schee sloot het seminar af

energiezuinig beheren van koeltoreninstal-

met een dankwoord aan de presentatoren

laties met daarin opleidingseisen.

en de ISSO-organisatie en vroeg ISSO om de

• Laat de laboratoria legionella-overschrij-

politiek (Jan Boelhouwer) en het Landelijk

waterbehandelingstechnieken de tijd om hun

dingen verplicht melden aan een centraal

Overleg Preventie Legionella te informeren

legionellaveilige aanpak te demonstreren.

meldpunt (geanonimiseerd).

over deze aanbevelingen.

I S S O i n f o 4 0

september 2009

6AKBEURS VOOR INSTALLATEUR EN INDUSTRIE PL AN NU N I G A D N EE DA N E G A W U

28 september t/m 2 oktober

28 SEPTEMBER - 2 OKTOBER 2009

JAARBEURS UTRECHT

VOOR MEER INFORMATIE: WWW.ELEKTROTECHNIEK-ONLINE.NL

ISSO ook ‘in-company’ ISSO verzorgt ook in-company trainingen. Ook meerdaagse trainingen behoren tot de mogelijkheid. Onderwerpen waaruit

IN- COMPANY INSTRUCTIES EN TRAININGEN

u kunt kiezen zijn: Energie & Milieu

K ENNISINS T IT UU T

• EnergiePrestatieCertificaat Woningen • EP Maatwerk Woningen • EnergiePrestatieCertificaat Utiliteit • EP Maatwerk Utiliteit • EPA-W Examentraining • EPA-U Examentraining Sanitaire Technieken • Veilige Leidingwaterinstallaties • CITO Examen en training (Veilig water) • Gasvoorschriften, Kleintje Gas en de Praktijk • Praktijkinstructie over toepassing en controle van

een kleine investering voor veel rendement

VOOR

Keerkleppen • Instructie Sanitaire Installaties • Hotspotvrij Bouwen en Installeren in de Praktijk

Verwarming & Koeling • Warmtepompsystemen voor woningen, verlaging EPC en

INS TALL ATIESEC TOR

GIW Garantiebepalen eisen meer ontwerpkennis • Meer comfort en rendement met inregelen • Nieuwe warmteverliesberekening Utiliteits- en bedrijfs gebouwen • Ontwerp en Realisatie van verticale Bodemwarmtewisselaars • Collectieve warmtepompinstallaties voor woningen • Hydraulische schakelingen voor verwarmen en koelen • Individuele warmtepompen in Woningen • Waterzijdig Inregelen Woninginstallaties • Waterzijdig Inregelen Verwarmingsinstallaties U-Bouw • Warmtepompinstallaties in Utiliteitsgebouwen Algemene Technieken

Energie & Milieu Sanitaire Technieken Verwarming & Koeling Algemene Technieken Luchtbehandeling Elektrotechniek

• Brand- en Rookveilige Doorvoeringen • GIW/ISSO Garantie-eisen voor Bouwondernemingen • GIW/ISSO Garantie-eisen voor Installateurs Luchtbehandeling

In-company trainingen

• Toepassen ventilatievoorschriften woningen ‘Kleintje

Aan de hand van bovenstaande onderwerpen kunnen wij in overleg met

Ventilatie’ • Binnenklimaat Scholen

u een programma voor één of meerdere dagdelen samenstellen. Staat het onderwerp dat u zoekt er niet bij, maar is hierover wel een ISSOpublicatie dan kunnen wij over dit onderwerp ook een training verzor-

Elektrotechniek

gen. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Susanne Suvaal,

• Power Quality

s.suvaal@isso.nl. De brochure 'In-company instructies en trainingen'

• Noodverlichtingsdeskundige

wordt u (binnenkort) toegezonden.

Voor meer informatie kunt u onze website www.isso.nl raadplegen. I S S O i n f o 4 0

september 2009

Nieuwe ISSO-uitgaven

woongebouwen (herziene versie) ISSO-publicatie 52 Luchtzijdig inregelen van klimaatinstallaties ISSO-publicatie 75.1 Handleiding Energieprestatie-Advies Utiliteitsgebouwen ‘’Energieprestatiecertificaat’’ (herziene versie) ISSO-publicatie 82.1 Handleiding Energieprestatie-Advies Woningen ‘’Energieprestatiecertificaat’’ (herziene versie) Kleintje

Ventilatie

Kleintje

Meetmethoden Elektrotechnische Installaties

IBemodm Instructieboek Elektromechanisch Onderhoud Module 1 Draaistroommotoren Instructieboek Warmtepompen Basiscursus monteurs

IBwpao

Instructieboek Warmtepompen Aspirant ontwerpers

Luchtzijdig inregelen van klimaatinstallaties

IBwpiw Instructieboek Warmtepompen Ontwerpen van individuele warmtepompsystemen in woningen IBwpcw Instructieboek Warmtepompen Ontwerpen van collectieve warmtepompsystemen in woningen IBwpwu Instructieboek Warmtepompen Ontwerpen van warmtepompsystemen voor utiliteitsgebouwen IBwplu Instructieboek Warmtepompen Ontwerpen van warmtepompsystemen (lucht – lucht) voor utiliteitsgebouwen Meer informatie over de publicaties vindt u in de ISSO-winkel op www.isso.nl

KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALLATIESECTOR

INSTRUCTIEBOEK ELEKTROMECHANISCH ONDERHOUD DEEL 1 DRAAISTROOMMOTOREN

IBwpbm

KE NNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR

ISSO-publicatie 51 Warmteverliesberekening voor woningen en

LU CH T Z I J D I G I N R EG E LE N VAN K LI M A AT I N S TALL AT I E S

Onderstaande uitgaven zijn (binnenkort) beschikbaar:

publicatie

INSTRUCTIEBOEK ELEKTROMECHANISCH ONDERHOUD

1 Draaistroommotoren

Agenda 2009 Wanneer Wat Waar Maandelijks september/oktober/november

Cursus ‘Power Quality’

Regionaal

Instructiebijeenkomsten

Regionaal

'Toepassen ventilatievoorschriften woningen'

28 september t/m 2 oktober oktober/november

Vakbeurs Elektrotechniek 2009 Instructiebijeenkomsten

Utrecht Regionaal

'Nieuwe regels voor gebouwriolering'

Instructiebijeenkomsten Op basis van ISSO-publicaties verzorgen wij regelmatig instructiebijeenkomsten. Het is ook mogelijk om dit in uw bedrijf te verzorgen (In-Company trainingen) Voor meer informatie kunt u onze website www.isso.nl raadplegen. I S S O i n f o 4 0

september 2009

ISSO-digitaal ISSO-digitaal is de digitale bibliotheek waarin de ISSO-publicaties meteen online beschikbaar zijn. Geen gezoek meer in uw boekenkast, de publicatie is nu met één druk op de knop beschikbaar. Met ISSOdigitaal heeft u bovendien de meest recente versie van de publicatie tot uw beschikking, waarin eventuele aanvullingen of aanpassingen continu worden verwerkt. Tevens kunt u, via trefwoorden, gemakkelijk in meerdere ISSO-publicaties tegelijk zoeken.

op een voordelige wijze al hun afdelingen toegang geven tot de online publicaties. Tevens kunnen zulke bedrijven ISSO-digitaal via een intranettoepassing raadplegen. Voor meer informatie hierover kunt u met ISSO contact opnemen.

Interactief met XML Verder kunt u met ISSO-digitaal interactief

programma is op basis van de gegevens uit

De digitale ISSO-publicaties, de normen

andere documenten raadplegen, zoals

ISSO-publicatie 72 ‘Individuele warmtepomp

en het Bouwbesluit zijn nadrukkelijk geen

NEN-normen. Deze normen worden via Bris

installaties’ en ISSO-publicatie 80 ‘Collectieve

pdf-bestanden, maar worden volledig aan-

Warenhuis ontsloten. Tevens hebben gebrui-

warmtepomp installaties’ ontwikkeld. Het pro- geboden in een webapplicatie. Binnen deze

kers van de rekenprogramma’s van Bink en

gramma bevat 2 werkbladen: ‘Warmtepomp’

webapplicatie wordt gebruikt gemaakt van

VABI de mogelijkheid om de kennis in ISSO-

en ‘Energiegebruik warmtepomp’. Met het

XML. Deze structuur zorgt ervoor dat ISSO

digitaal als naslagsysteem te benutten. Wij

blad ‘Warmtepomp’ dimensioneert u verwar-

extra informatie aan de teksten kan koppelen

hebben gekozen voor een modulair systeem.

mingsinstallaties met warmtepomp en kunt

en het biedt ook meer interactieve mogelijk-

Op deze wijze kunt u uw eigen maatwerkpak-

u in ontwerpsituaties in het processchema

heden.

ket samenstellen.

de deellastsituaties bekijken. Met het blad ‘Energiegebruik warmtepomp’ berekent u op

Vrijblijvend kennismaken

Abonnement op ISSO-digitaal

basis van de ontwerpsituatie het energiege-

Wilt u kennismaken met ISSO-digitaal dan is

Een licentie bestaat uit twee componenten.

bruik en de kosten voor energie.

het mogelijk om voor een bepaalde periode

Allereerst sluit u een basislicentie af, deze

vrijblijvend een proeflicentie aan te vragen. Met een wachtwoord krijgt u toegang tot

digitale publicaties die u wenst aanschaf-

ISSO-digitaal ook voor uw collega’s

fen. Hieronder is de abonnementsprocedure

Een ieder die een basislicentie afsluit, kan

gens enkele publicaties bekijken, maar ook

schematisch weergegeven:

naar behoeve gebruik maken van ISSO-

het Bouwbesluit en de Toolshop raadplegen.

digitaal. Om toegang tot de publicaties te

Tevens krijgt u een beeld van de interactivi-

krijgen, betaalt u een eenmalige toegangs-

teit van de publicaties en is het mogelijk om

prijs en een jaarlijks, relatief laag bedrag voor

vanuit de ISSO-publicatie door te linken naar

het gebruik en onderhoud ervan. U kunt

de normen waarnaar deze publicatie verwijst.

ervoor kiezen om de ISSO-publicatie voor

Via www.isso.nl/isso-digitaal/ kunt u een

één gebruiker (single-user) aan te schaffen,

proeflicentie aanvragen.

maar ook voor multi-users. Daarbij maken wij

Na het afsluiten van een basislicentie kunt u

onderscheid tussen maximaal 5, 10, 15, 20 of

digitale ISSO-publicaties bestellen. Een over-

meer gebruikers. Juist grote organisaties, met

zicht van de digitale publicaties vindt u op

meerdere vestigingen in het land, kunnen zo

www.isso.nl/isso-digitaal/.

kost €100,00 per jaar. Vervolgens kunt u de

Stap 1: Basislicentie €100,– per jaar

Basislicentie geeft toegang tot: - Toolshop - Aanschaffen digitale publicaties

Stap 2: Uw maatwerkpakket van digitale publicatie samenstellen (zie prijsoverzicht)

ISSO-digitaal. Op ISSO-digitaal kunt u vervol-

Rekenen was nooit zo gemakkelijk De ISSO Toolshop bevat een aantal verschillende hulpmiddelen. Zo bevat de Toolshop diverse tabellen en rekenprogramma’s die aansluiten bij informatie uit de ISSOpublicaties of die gewoon praktisch zijn bij het dagelijks werk van ontwerpers en installateurs. Een ander voorbeeld uit de Toolshop is de rekentool ‘Warmtepompen’. Dit I S S O i n f o 4 0

september 2009

V R A AG N U U W TO E G A N G S K AART A A N! WWW.VSK.N L

09.30  18.00 UUR GA VOOR HET COMPLETE PROGRAMMA NAAR WWW.VSK.NL • DUURZAME ENERGIEOPLOSSINGEN • NVKL� PAVILJOEN • KENNISPLEIN • KLIMAATTHEATER DUURZAAM SCOREN • CONGRESSEN EN SYMPOSIA I S S O i n f o 4 0

september 2009

Sponsormogelijkheden ISSO algemeen wordt erkend als onafhankelijk

Wat kunnen wij begunstigers bieden

en breed gedragen kennisinstituut van de

Vanzelfsprekend is er een wederzijds en

Nederlandse installatiesector. Met het eendui-

gemeenschappelijk belang. Zo zijn de voor

dig vastleggen van de technische kennis en

delen voor de begunstiger:

richtlijnen en het toegankelijk maken ervan,

• ter profilering van het imago verkrijgt men

Recent onderzoek bevestigde nog eens dat

draagt ISSO bij aan de versterking van de installatietechniek in de bouwkolom. Met de

het recht van het gebruik van het ‘ISSOBegunstigers logo’;

bevordering van de eenduidigheid en realisa-

• vermelding in het nieuwsbulletin ISSO Info;

tie van normatieve richtlijnen wordt boven-

• opname op de begunstigerspagina op de

dien de kwaliteit van installaties inzichtelijk

ISSO-website;

en bespreekbaar gemaakt. ISSO zorgt voor de

• single-user licentie op ISSO-digitaal;

daarvoor benodigde kennisontwikkeling en

• abonnement op de technische brochure

kennisverzameling en voor het draagvlak van de richtlijnen en het technische kader voor certificatiesystemen. ISSO kent meerdere sponsormogelijkheden.

ThemaTech; • abonnement op het nieuwsbulletin ISSO Info; • de mogelijkheid om bij onderzoeken en

Onderstaand vindt u meer informatie over

studies die relevant zijn voor de begunstiger,

begunstigers, webvertisers en sponsors.

als corresponderend of actief lid te partici peren in een begeleidende kontaktgroep;

Webvertiser en sponsors op www.isso.nl

• jaarlijks een gratis advertentiepagina in een

Wilt u een link op ISSO.nl dan heeft u de keuze

• bij aanschaf van meerdere en eerder ver-

nieuw te verschijnen ISSO-publicatie;

uit de volgende mogelijkheden:

schenen publicaties (indien voor eigen

• Sponsorpagina: een eigen pagina met

gebruik) een korting van 30 procent op de

bedrijfsomschrijving, logo en websitelink • Opname van een websitelink

Wie kunnen begunstiger zijn

Kosten: eenmalige entreekosten € 45,00 (excl.

• toeleverende industrie;

BTW), kosten per klik op de hyperlink € 0,45

• groothandels installatietechniek;

(excl. BTW), met een maximum van €113,45

• brancheorganisaties van toeleverende bedrijven; • dienstverlenende organisaties in de

Wilt u meer informatie, vul dan uw gegevens in op www.isso.nl/algemeen/sponsors/. Wij

Voor installatietechniek, bouwfysica en bouwbesluitberekeningen Dordrecht

www.binksoftware.nl Installatiebedrijf

Kwekel BV 's Hertogenbosch

www.kwekel.nl

bruto verkoopprijs.

Kosten: € 85,00 (ex BTW) per kalenderjaar

(excl. BTW)

Bink Software BV

Euro-index Meetinstrumenten, kalibraties en C.V.-componenten Capelle a/d IJssel

installatiesector; • energiebedrijven.

www.euro-index.nl

nemen z.s.m. contact met u op.

Wanneer bent u begunstiger ISSO begunstigers

De minimale jaarbijdrage van een begunstiger

Jaarlijks ontvangt ISSO van de deelnemende

is in overleg vast te stellen. De overeenkomst

organisaties structurele financiering voor

duurt minimaal 3 jaar.

onder andere de financiering van de algemene technische belangenbehartiging, zoals bij-

Met de ondersteuning van ISSO draagt u bij

voorbeeld bij de realisatie van de Nederlandse

aan een kennisverbreding en -verdieping van

en Europese regelgeving. Om die algemene

de installatiesector, elementen die de kwali-

activiteiten zo compleet mogelijk te kunnen

teit van de installaties en installatieprocessen

blijven doen, kent ISSO ook bijdragen van

zeker ten goede zullen komen.

begunstigers. ISSO doet via die begunstigerregeling een beroep op marktpartijen, die

Voor meer informatie over het begunstiger

zich kunnen identificeren met het algemeen

schap kunt u www.isso.nl raadplegen.

KEMA business & technische concultancy operationele diensten metingen & inspecties testen & certificatie

www.kema.com

belang van ISSO voor de installatiesector, om ISSO financieel te ondersteunen. I S S O i n f o 4 0

september 2009

ISSO zoekt een

Co lo fo n

TECHNISCH PROJECTCOÖRDINATOR

Wat zijn jouw kwaliteiten? Wij komen graag in contact met kandidaten die tenminste een HBO diploma hebben binnen de elektrotechniek, installatietechniek, werktuigbouw of energietechniek en verder: • Minimaal 5 jaar werkervaring met de installatiesector in de gebouwde omgeving • Ervaring met projectmatig werken • Goede schriftelijke en mondelinge beheersing van de Nederlandse taal • Zelfstandig, initiatiefrijk, gemotiveerd • Enthousiast, open en positief • Goed in teamverband kunnen werken, goede sociale vaardigheden • Nauwkeurig en doelgericht • Verantwoordelijkheidsgevoel, stressbestendig en flexibel Wat bieden wij jou? Bij ISSO werk je altijd met de nieuwste technologie. Hierdoor en door onze opleidingsmogelijkheden kun je jezelf blijven ontwikkelen. Daarnaast bieden wij: • Een boeiende en afwisselende functie in een kleine dynamische organisatie; • Vrijheid voor ontplooiing van persoonlijke creativiteit en inventiviteit; • Het salaris is afhankelijk van opleiding en werkervaring; • Goede secundaire arbeidsvoorwaarden. Interesse? Graag ontvangen wij een motivatiebrief met een uitgebreide Curriculum Vitae per e-mail naar sollicitatie@isso.nl Voor meer informatie over ISSO: www.isso.nl Acquisitie n.a.v. deze advertentie wordt niet op prijs gesteld

E-nieuws Naast deze nieuwsbrief, de ISSO Info, wil ISSO u ook via e-mail op de hoogte houden van nieuwe producten en diensten. Via www.isso.nl kunt u zich opgeven voor deze nieuwe service. Na aanmelding wordt u automatisch op de hoogte gehouden.

I S S O i n f o 4 0

ISSO Info is een uitgave van

k e n n isi n stit u u t v oo r de i n sta l l atiese c to r

Wat kun je in deze functie verwachten? Het coördineren van en leiding geven aan de uitvoering van onze elektro en ict projecten. Naast het bijdragen aan het relatiebeheer en het verwerven van opdrachten (inclusief financiering) behoren tevens de volgende werkzaamheden tot het takenpakket: • Inhoudelijk begeleiden van projecten; • Beheren van projecten op basis van contract, budget en tijdschema; • Redactioneel begeleiden van de te realiseren publicaties; • Beoordelen van de voor ISSO door derden opgestelde technische rapportages • Geven van presentaties in workshops en instructiebijeenkomsten • Vertegenwoordiging van ISSO in externe commissies • Communicatie met opdrachtgevers

Bezoekadres Kruisplein 25 (Weenapointgebouw B) 3014 DB Rotterdam

Postadres Postbus 577

3000 AN Rotterdam Tel.

010 - 206 59 69

Fax

010 - 213 03 84

E-mail

info@isso.nl

Internet

www.isso.nl

Wat is ISSO ISSO, het kennisinstituut van de installatiesector, houdt zich bezig met het identificeren van kennisvragen binnen de installatiesector, het ontsluiten en toegankelijk maken van deze kennis in de vorm van praktische ISSO-publicaties en het bevorderen van het gebruik van ISSO publicaties als normstellende richtlijnen.

Op 29 april 1974 werd ISSO

opgericht door de volgende organisaties: TVVL Nederlandse Technische Vereniging voor Installaties in Gebouwen Uneto -Vni Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandel PIT Stichting Promotie Installatietechniek

in een later stadium traden de volgende organisaties toe:

ONRI Organisatie van Nederlandse

Vabi Vereniging voor Automatisering in de

Raadgevende Ingenieursbureaus Bouw en Installatietechniek

Vormgeving

Redactie

Stijlmeesters P.P.H. 't Lam

A.B. van Kleven-Pijpers

Stijlmeesters

september 2009