Isso pub 98 issu

publicatie

k e nnisins t i t u u t v o o r d e ins t a l l a t i e s e c t o r

98

lucht-waterwarmte足 pompen in woningen ontwerp, realisatie en beheer

ISSO

Kennisinstituut voor de Installatiesector

Kruisplein 25 3014 DB Rotterdam Postbus 577 3000 AN Rotterdam Tel. 010-2065969 Fax 010-2130384 E-mail: isso@isso.nl

ISSO houdt zich bezig met het identificeren van kennisvragen binnen de installatiesector, het ontsluiten en toegankelijk maken van deze kennis in de vorm van praktische ISSO-publicaties en het bevorderen van het gebruiken van ISSO-publicaties als normstellende richtlijnen.

De in ISSO deelnemende organisaties zijn: NLingenieurs: Organisatie van advies- en ingenieursbureaus PIT: Stichting Promotie Installatietechniek TVVL: Nederlandse Technische Vereniging voor Installaties in Gebouwen UNETO-VNI: Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandel De werkzaamheden worden begeleid door de Raad van Begeleiding, welke ten tijde van het tot stand komen van deze publicatie als volgt was samengesteld: De heer W.J.H. Scheffer De heer ir. R.D. van Bergen De heer ir. J. Schonewille De heer ing. H. Besselink De heer ing. R. Steine Mevrouw prof.dr.ir. P.M. Bluyssen De heer ir. P.A.L. Stoelinga De heer ing. W.F.G. Hooijkaas De heer ing. A.A.L. Traversari MBA De heer H.M.A. Janssen Groesbeek De heer ir. E.J. Wagenaar De heer T. Klinkenberg De heer ir. T.M.E. Zaal De heer ir. P.H.H. Leijendeckers prof.em.

De heer prof. ir. W. Zeiler De heer ir. W. Plokker De heer ir. W.G. Ram De realisatie van de ISSO-publicatie 98 werd verzorgd door de ISSO-kontaktgroep die als volgt was samengesteld: De heer ing. J.C. Aerts (coördinator en voorzitter) ISSO De heer ing. F. Boxebeld Assendorp Deventer De heer ing. P. van Dijk Itho Daalderop De heer ir. O. Kleefkens Agentschap NL De heer ing. H. Klein Danfoss De heer ing. T. Klok (rapporteur) DWA De heer ing. F. van Noordenburg Inventum B.V. De heer ing. S. Schreij (rapporteur) DWA De heer ing. J.N.E. Ubaghs Sjef Ubaghs Installatietechniek B.V. De ontwikkeling van ISSO-publicatie 98 is mede tot stand gekomen door financiële bijdragen van:

Opleidings- en ontwikkelingsfonds v o o r h e t Te c h n i s c h Installatiebedrijf

Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben medegewerkt, hebben een zo groot mogelijke zorgvuldigheid betracht bij zowel het verzamelen als bij het verwerken en opstellen van de in deze publicatie vervatte gegevens. Nochtans moet niet worden uitgesloten, dat deze publicatie onvolledig is of dat zij onjuistheden of onvolkomenheden bevat. Degene die van deze publicatie en de daarin vermelde gegevens gebruik maakt, aanvaardt dan ook daarvoor zelf het risico.

Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben medegewerkt sluiten iedere aansprakelijkheid uit voor zowel schade die mocht voortvloeien uit het gebruik van de publicatie als schade die zou kunnen ontstaan als gevolg van eventuele (druk-)fouten, onvolledigheden en onvolkomenheden van deze publicatie.

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze publicatie mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het bestuur van Stichting ISSO. Voorzover het maken van kopieën uit deze publicatie is toegestaan op grond van artikel 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo het Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp).

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the written permission of the foundation ISSO. Op alle publicaties van Stichting ISSO zijn de Algemene Leveringsvoorwaarden van toepassing. Deze kunt u lezen op www.isso.nl of opvragen bij Stichting ISSO. Aanvullingen en eventuele errata zijn te raadplegen via onze website: www.isso.nl Eventuele opmerkingen en vragen kunnen doorgegeven worden aan ISSO, Postbus 577, 3000 AN Rotterdam, e-mail: isso@isso.nl © Stichting ISSO – Rotterdam, januari 2013

ISSO-publicatie 98

Lucht-waterwarmtepompen in woningen Ontwerp, realisatie en beheer

ISBN: 978-90-5044-246-6

INHOUDSOPGAVE

1

2

Symbolenlijst

5

Begrippenlijst

7

Inleiding

9

1.1

Doel van de publicatie

9

1.2

Toepassingsgebied van de publicatie

9

1.3

Randvoorwaarden voor succesvolle toepassing

9

1.4

Opzet van de publicatie

9

1.5

Relevante normen en richtlijnen

11

2.1

Benodigde informatie over een woning en randvoorwaarden

11

2.2

Eisen met betrekking tot het afgiftesysteem

12

2.3

3

ISSO-publicatie 98

10

Programmafase project (I)

2.2.1

Ruimteverwarming

12

2.2.2

Ruimtekoeling

14

Eisen met betrekking tot het binnenmilieu

15

2.3.1

Ventilatiesystemen en het voorkomen van koudeval

15

2.3.2

Koeling

16

2.4

Eisen met betrekking tot de warmtapwaterinstallatie

16

2.5

Benodigde gegevens ventilatiesysteem

16

2.6

Installatieconcepten

17

2.6.1

Ontwerpfilosofie

17

2.6.2

Concepten

17

2.7

Technische haalbaarheid

37

2.8

Energetische en economische haalbaarheid

37

2.8.1

Stappenplan

37

2.8.2

Bepaling energiebehoefte

38

2.8.3

Bepaling energiefractie

41

2.8.4

Bepaling rendement

42

2.8.5

Bepaling energiegebruik warmtepomp-systeem

44

2.8.6

Exploitatiekosten en investeringskosten

46

2.9

Programma van eisen lucht-waterwarmtepompinstallatie

49

2.10

Aandachtspunten en risico's

51

2.10.1 Geluid

51

2.10.2 Aansluiting op het elektriciteitsnet

51

Ontwerpfase project (II)

53

3.1

Stappenplan

53

3.2

Bepalen van de vermogensbehoeften voor verwarmen en koelen

53

3.3

Selectie en dimensioneren van afgiftesysteem

54

3.4

Selectie distributiesysteem voor verwarmen

60

3.5

Selectie en dimensioneren warmtapwater

60

3.6

Bepaling aansluitvermogens energiecentrale

62

3.6.1

EĂŠn opwekker

62

3.6.2

Twee opwekkers

63

3.6.3

Schakelvat

63

3

Lucht-waterwarmtepompen in woningen

3.7

Hydraulisch ontwerp

65

3.7.1

Afgifte en distributie

65

3.7.2

Opwekking

67

3.7.3

Inregelen

70

3.8

Luchttechnisch ontwerp

70

3.9

Deellastgedrag bij lucht-waterwarmtepompen

70

3.10

Automatische werking van de installatie: regeling, besturing, beveiliging

70

3.10.1 Algemeen

70

3.11

4

5

6

3.10.2 Buitenlucht als bron

71

3.10.3 Buitenlucht en binnenlucht als bron

72

3.10.4 Binnenlucht

73

Randvoorwaarden opstellingsruimte

73

3.12

Documentatie van de ontwerpgegevens

76

3.13

Aandachtspunten en risico's

76

Uitwerkingsfase project (III)

77

4.1

Ontwerpgegevens en benodigde gegevens van de fabrikanten/leveranciers

77

4.2

Werkbescheiden lucht-waterwarmtepompinstallatie

77

4.3

Terugkoppeling met de ontwerpfase

77

4.4

Uitwerken monitoringssysteem energieprestaties

78

Realisatiefase project (IV)

81

5.1

Eisen voor montage van de installatie

81

5.2

Beproeven van de installatie

81

5.3

In bedrijf stellen van de installatie

82

5.4

Waterzijdig inregelen woninginstallatie

82

5.5

Opleveren van de installatie (opleverprotocol)

83

5.6

Revisiebescheiden

83

5.7

Gebruikshandleiding

84

5.8

Aandachtspunten en risico's

84

Beheerfase project (V)

85

6.1

Periodiek onderhoud aan de installatie

85

6.2

Energiemonitoren van de installatie

86

6.3

Aandachtspunten en risico's

86

Bijlage A

Aandachtspunten voor een goed ontwerp en realisatie

87

Bijlage B

Overzicht lucht-waterwarmtepompen voor woningen

88

Bijlage C

Definities en richtwaarden voor COP, SPF en PER

89

Bijlage D

Eenvoudige berekening energiegebruik en exploitatiekosten

91

Bijlage E

Enkele gerealiseerde projecten

100

Bijlage F

Checklist ontwerp en uitwerking

103

Bijlage G

Checklist oplevering installatie

105

Bijlage H

Checklist inspectie en onderhoud

106

Bijlage I

Uitleg werking warmtepomp

107

Bijlage J

wettelijke eisen en kwaliteitseisen

109

ISSO-publicatie 98

4

Lucht-waterwarmtepompen in woningen

SYMBOLENLIJST β (bèta)

vermogensfractie is een maat voor de bijdrage van de warmtepomp(en) aan het totale berekende warmtevermogen, ook wel β-factor genoemd

[-]

c

soortelijke warmte

[kJ/(kg·K)]

COP

prestatiecoëfficiënt van de warmtepomp bij warmtelevering

[-]

EER

Energie Efficiency Ratio: prestatiecoëfficiënt van een koelmachine of warmtepomp in koelbedrijf

[-]

Fverw

fractie: bijdrage aan de warmtelevering door de warmtepomp

[-]

Ftap

fractie: bijdrage aan warmtapwater door de warmtepomp

[-]

H

specifiek warmteverlies

[W/K]

h

hoogte

[m]

LI,A

toegestaan geluidsniveau ten gevolge van de installatie

[dB(A)]

P

elektrisch vermogen

[kW]

PER

primaire Energie Ratio

[-]

Δp

drukverlies van de kanalen en leidingen

[Pa]

p

druk

[kPa]

Q

thermische energie

[MJ]

qv

volumestroom

[m3/h]

Rc

warmteweerstand

[m2K/W]

SPF

Seasonal Performance Factor

[-]

t

tijd

[s]

V

volume van de boiler of schakelvat

[m3]

Vaard

volume aardgas

[m3]

Vnuttig

nuttig volume van het boilervat

[m3]

v

snelheid

[m/s]

W

elektrische energie (arbeid)

[kWh]

Φ

thermisch vermogen

[kW]

θa

aanvoertemperatuur

[°C]

θr

retourtemperatuur

[°C]

ρ

soortelijke massa

[kg/m3]

ISSO-publicatie 98

5

Lucht-waterwarmtepompen in woningen

BEGRIPPENLIJST Aansluitvermogen (thermisch) Het aansluitvermogen is het benodigde thermische vermogen om het warmteverlies voor ruimteverwarming en warmtapwater te dekken.

Bijstook Warmteopwekker(s) als onderdeel van de warmteopwekkingsinstallatie, niet zijnde de warmtepomp(en). In dit geval is er sprake van een bivalent systeem.

Afgewerkte lucht Binnenlucht die door de verdamper van een warmtepompsysteem stroomt en als energiebron fungeert.

Circulatiepompen

Afvoerlucht Binnenlucht die naar buiten wordt afgevoerd.

Afgiftepomp Pomp die vloeistof door de parallelle (schakel)buffer en het afgiftesysteem transporteert.

Bivalent warmtepompsysteem Systeem met, naast de warmtepomp(en), één of meer andersoortige warmteopwekkers, zoals gasgestookte of elektrische bijstook. De andersoortige warmteopwekker kan in het warmtepomptoestel zijn geïntegreerd. In tegenstelling tot hybride systemen wordt niet altijd een andere techniek gebruikt om de warmte of koude op te wekken.

Condensorpomp Pomp die vloeistof door de condensor en de parallelle (schakel)buffer transporteert.

Condensor-/afgiftepomp Pomp die vloeistof door de condensor van de warmtepomp als het afgiftesysteem transporteert. In deze situatie wordt geen (schakel)buffer toegepast. Als wel een (schakel)buffer wordt toegepastzijn er twee pompen, de condensorpomp en de afgiftepomp.

Bivalent mono-energetisch Systeem met twee of meer typen warmteopwekkers, die gebruik maken van dezelfde energiedrager, zoals gas of elektriciteit. Deze typen warmteopwekkers kunnen in één toestel zijn geïntegreerd, zoals een elektrische warmtepomp met een elektrisch element.

Tapwaterpomp Pomp die tapwater transporteert tussen het separate direct gestookte boilervat en de warmtepomp.

Condensorpomp

Bedrijfswijze  Monovalent: warmtepomp levert 100% van het benodigde aansluitvermogen en 100% van de benodigde warmte zonder additionele verwarming;  Bivalent parallelbedrijf: warmtepomp levert altijd een bepaald basisvermogen. Bij een vermogensvraag groter dan het warmtepompvermogen wordt additionele verwarming geleverd. De warmtepomp en additionele verwarming leveren samen het benodigde aansluitvermogen;  Bivalent alternatief bedrijf: de warmtepomp levert tot een bepaalde minimum luchttemperatuurwarmte. Bij een lagere luchttemperatuur wordt de warmtepomp uitgeschakeld en wordt het volledige vermogen en de warmtevraag door additionele verwarming geleverd. Additionele verwarming moet 100% van het benodigde aansluitvermogen kunnen leveren.

Afgiftepomp

Warmtebron

Afgiftesysteem

Verdamper

Condensor

Schakelbuffer

Condensor-/afgiftepomp

Afgiftesysteem

Warmtebron

Verdamper

Condensor

Condensor-/afgiftepomp

Warmtebron

Boiler

Verdamper

Condensor

Afgiftesysteem

Tapwaterpomp

COP (Coëfficiënt Of Performance) Verhouding tussen het nuttig geleverde warmtepompvermogen en het daarvoor benodigde aandrijfvermogen van de compressor, inclusief de hulpenergie voor het bedrijven van de warmtepompfunctie en exclusief het vermogen van de overige hulpapparatuur. Zie NEN-EN 14511 en NEN-EN 14825.

Bèta-factor (ß) Verhouding tussen het vermogen van de warmtepomp(en) en het benodigd nominaal vermogen voor ruimteverwarming (volgens ISSO-publicatie 51). Met behulp van de bèta-factor kan de bijdrage van de warmtepomp (energiefractie) aan de totale warmtelevering worden vastgesteld.

De bèta-factor wordt ook wel vermogensfractie genoemd.

ISSO-publicatie 98

7

Lucht-waterwarmtepompen in woningen

EER (Energy Efficiency Ratio) Verhouding tussen het nuttig geleverde koelvermogen en het daarvoor benodigde aandrijfvermogen van de compressor, inclusief de hulpenergie voor het bedrijven van de koelmachine en exclusief het vermogen van de overige hulpapparatuur.

Naregeling Regeling van de verwarming of koeling op basis van de ruimtetemperatuur door middel van een (motor)bediende klep op een afgiftesysteem.

PER (Primary Energy Ratio) Prestatie van een energiesysteem gedurende het gehele seizoen waarbij de hoeveelheid nuttige energie gedeeld wordt door de primaire energie die benodigd is om deze nuttige energie te verkrijgen.

Energiebron De bron waaruit de warmtepomp de warmte en/of koude uit betrekt.

Zie ook de definitie in bijlage C. Energiecentrale Een installatie voor centrale energieopwekking die voorziet in een energiebehoefte.

Recirculatielucht Lucht die uit de ruimte wordt aangezogen, door de verdamper van de warmtepompboiler stroomt en vervolgens weer aan dezelfde ruimte wordt toegevoerd.

Energiefractie Aandeel in de totale warmte- of koudelevering door een warmte- of koudeopwekker.

SPF (Seasonal Performance Factor) Prestatie van een warmtepompsysteem gedurende het gehele seizoen. Hierbij wordt de opgewekte warmte gedeeld door de benodigde aandrijfenergie.

Geluidsdruk De geluidsdruk Lp is de variatie van de druk in de lucht rond de gemiddelde luchtdruk dat samenhangt met hoorbaar of onhoorbaar geluid. Deze is afhankelijk van het geluidsvermogen Lw, maar ook de afstand tot de bron, de demping door ruimten et cetera.

Geluidsvermogen Lw

Ruimteinvloed

Zie ook de definitie in bijlage C. Stooklijn Verband tussen de buitentemperatuur en de te regelen watertemperatuur voor verwarming aan de afgiftezijde.

Geluidsdruk Lp

Geluidsvermogen Het geluidsvermogen Lw is de maat voor de hoeveelheid geluid dat een bron uitstraalt.

Vermogensfractie Zie definitie bèta-factor.

Vermogen koeling warmtepomp Verdampervermogen van de warmtepomp.

Hersteltijd (oplaadtijd) De tijd die nodig is om de inhoud van een boilervat van 10 °C op te warmen tot een bepaalde temperatuur (minimaal 55 °C).

Vermogen warmtepomp Condensorvermogen van de warmtepomp.

Hybride warmtepompsysteem Een systeem van opwekkers waarbij minimaal twee verschillende technieken en brandstoffen worden gebruikt, zoals aardgas en elektriciteit. Dit zorgt voor een andersoortige belasting op het elektriciteitsnet.

Warmteopwekker Apparaat voor het opwekken van warmte, zoals warmtepomp en ketel.

Warmteopwekkermoduul Hydraulische subschakeling waarin één of meer warmteopwekkers zijn opgenomen.

Koelen Het op lagere temperatuur brengen van een afgiftesysteem door er warmte aan te onttrekken.

Warmteopwekkingsinstallatie Deel van de installatie waarin de warmteopwekking plaatsvindt.

Hydraulische subschakeling waarin één of meer warmteopwekkermodulen zijn opgenomen.

Koellijn Verband tussen de buitentemperatuur en de te regelen watertemperatuur voor koeling aan de afgiftezijde.

Warmtepomp Warmteopwekker die warmte van een (onbruikbaar) laag temperatuurniveau op een (bruikbaar) hoog temperatuurniveau brengt.

Monovalent warmtepompsysteem Systeem met slechts alleen de warmtepomp(en) als warmteopwekker(s).

Nuttige inhoud boilervat Het aantal liters warm water dat aan het eind van de laadtijd met een constante temperatuur getapt kan worden. Door gelaagdheid en instroming van koud water in het boilervat is de nuttige inhoud circa 80% 85% van de inhoud van het boilervat.

ISSO-publicatie 98

Warmtepomptoestel Het toestel waarin in ieder geval de warmtepomp is opgenomen. Daarnaast kan het ook de geïntegreerde elektrische bijstook en/of het boilervat bevatten.

8

Lucht-waterwarmtepompen in woningen

1

INLEIDING

1.1 DOEL VAN DE PUBLICATIE Door ambities voor de verduurzaming van de woningvoorraad en strengere regelgeving wordt in de woningbouw steeds vaker gekozen voor warmtepompsystemen. Deze ISSO-publicatie betreft het ontwerpen van installatieconcepten met een (individuele) elektrische warmtepomp met lucht als energiebron. De publicatie gaat in op lucht-waterwarmtepompen die geschikt zijn voor ruimteverwarming en -koeling en tapwaterverwarming.

In de programmafase van deze publicatie wordt uitgebreid ingegaan op de randvoorwaarden en de (on)mogelijkheden.

1.4

Globale opzet Deze ISSO-publicatie moet worden gezien als 'doeboek'. Dit betekent dat de gebruiker snel en adequaat toegang moet krijgen tot de relevante informatie. Een belangrijk aspect is het selecteren van (de juiste combinatie van) de componenten.

Het doel van de publicatie is enerzijds het bieden van een handleiding aan de installatieontwerper om te bepalen of een lucht-waterwarmtepomp voor zijn toepassing interessant kan zijn. Anderzijds biedt deze de installatieontwerper een richtlijn in het ontwerptraject (dimensioneren en ontwerpen van het warmtepompsysteem) als de keuze voor een luchtwaterwarmtepomp gemaakt is.

Ook gaat deze ISSO-publicatie in op de uitvoering, oplevering en het beheer, waaronder monitoring van de installaties.

In deze publicatie zijn de mogelijke concepten met lucht-waterwarmtepompen nader uitgewerkt. De diverse ontwerpaspecten van de verschillende luchtwaterwarmtepompconcepten zijn gecategoriseerd in het 'Model Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstallaties' (MKK-structuur) dat voor de publicatie beoogd is.

De MKK-structuur is een instrument voor het beheersen van het voortbrengingsproces van klimaatinstallaties binnen het bouwproces. Het toepassen hiervan betekent het doorlopen van het ontwerpproces op een gestructureerde manier (van grof naar fijn) en het geven van informatie met betrekking tot lucht-waterwarmtepompen aan de betrokken partijen in het bouwproces.

1.2 TOEPASSINGSGEBIED VAN DE PUBLICATIE Het toepassingsgebied van deze publicatie omvat individuele elektrisch gedreven lucht-waterwarmtepompen voor de woningbouw. De bron van de luchtwaterwarmtepompen is lucht, de afgifte met water als medium. In de publicatie wordt het ontwerp van het afgiftesysteem als gegeven beschouwd. Wel wordt nader ingegaan op alle randvoorwaarden met betrekking tot de afgiftesystemen.

Fasen in de MKK-structuur In de MKK-structuur wordt het realisatieproces onderverdeeld in vijf fasen.

I Programmafase Het doel van de programmafase is om in een vroeg stadium reeds te kunnen bepalen of een luchtwaterwarmtepomp interessant is voor de toepassing in een specifiek project. Door middel van een stappenplan wordt bepaald of een concept luchtwaterwarmtepomp technisch en energetisch haalbaar is. Vervolgens wordt bepaald welk concept het meest passend is in de gegeven situatie. Ook worden de randvoorwaarden en (on)mogelijkheden weergegeven. Het resultaat van deze fase is een programma van eisen dat als vertrekpunt dient voor de ontwerpfase.

Het toepassingsgebied van deze ISSO-publicatie is als volgt:  Bestaande woningen en nieuwbouwwoningen, zowel grondgebonden woningen als meergezinswoningen;  Individuele lucht-waterwarmtepompinstallaties;  Elektrisch gedreven warmtepompen;  Verwarmen, koelen en warmtapwater;  Laagtemperatuurverwarming (ltv) en hoogtemperatuurverwarming (htv) met de hierbij mogelijke afgiftesystemen.

Warmtepompboilers worden omschreven in ISSO-publicatie 72 en worden niet als zodanig in deze ISSO-publicatie behandeld.

II Ontwerpfase Voor de verschillende warmtepompconcepten worden de ontwerpaspecten van de toepassing voor een lucht-waterwarmtepomp aangegeven, zoals: a. Dimensionering; b. Hydraulische inpassing; c. Regeling.

1.3

RANDVOORWAARDEN VOOR SUCCESVOLLE TOEPASSING Niet elke situatie is geschikt om lucht-waterwarmtepompen toe te passen. De toepassing is mede afhankelijk van de bouwkundige ruimte, de huidige situatie (nieuwbouw of inpassing in de bestaande situatie) etc.

ISSO-publicatie 98

OPZET VAN DE PUBLICATIE

Ook bevat dit hoofdstuk een aantal aandachtspunten en risico's die van belang zijn bij het ontwerp van het systeem en het goed functioneren ervan.

9

Lucht-waterwarmtepompen in woningen

III Uitwerkingsfase De uitwerkingsfase betreft aspecten die te maken hebben met de uitwerking van het ontwerp tot eisen met betrekking tot de diverse installatiecomponenten.

De nadruk en het detailniveau liggen op de uitwerking van het ontwerp. De ontwerpregels voor de verschillende systeemvarianten worden in stroomschema's en werkbladen aangegeven.

15. ISSO-publicatie 66 Vermogen van radiatoren en convectoren in praktijksituaties; 16. ISSO-publicatie 72 Ontwerpen van individuele en kleine elektrische warmtepompsystemen voor woningen; 17. ISSO-publicatie 76 Montage- en materiaalspecificaties voor warm water verwarmingsinstallaties; 18. ISSO-publicatie 80 Handboek integraal ontwerpen van collectieve installaties met warmtepompen in de woningbouw; 19. ISSO-publicatie 82 Handleiding energieprestatie advies woningen; 20. ISSO-publicatie 91 Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen en woongebouwen; 21. ISSO-publicatie 92 Ventilatiesystemen met decentrale toevoer en centrale afvoer in woningen en woongebouwen; 22. ISSO-rapport 111 Geluid voor individuele woninginstallaties; 23. ISSO-rapport 744 Lucht-waterwarmtepompen in woningen; 24. ISSO-kleintje Koellast; 25. NEN 1006 Algemene voorschriften voor leidingwaterinstallaties; 26. NEN 1010 Veiligheidsbepalingen voor laagspanningsinstallaties; 27. NEN-EN 1434 part 1 - 6 Heat meters; 28. NEN 7120:2011 Energieprestatie van gebouwen - bepalingsmethode; 29. NEN 7120:2011 bijlage E Bepaling opwekkingsrendement lucht-naar-waterwarmtepompen voor verwarming; 30. NEN 8088-1:2011 Ventilatie en luchtdoorlatendheid van gebouwen Bepalingsmethode voor de toevoerluchttemperatuur gecorrigeerde ventilatie- en infiltratieluchtvolumestromen voor energieprestatieberekeningen; 31. NEN-EN 14511-2 Air conditioners, liquid chilling packages and heat pumps with electrically driven compressors for space heating and cooling - Part 2: Test conditions; 32. NEN-EN 14825 Air conditioners, liquid chilling packages and heat pumps, with electrically driven compressors, for space heating and cooling - Testing and rating at part load conditions and calculation of seasonal performance.

Aspecten die nadrukkelijk aan de orde komen, zijn: dimensionering, regelingen, regelstrategie, hydraulische schakelingen, materialisering en randapparatuur, zoals meetinstallaties.

IV Realisatiefase In het deel Realisatiefase wordt ingegaan op aspecten die in de uitvoering aandacht behoeven of als knelpunt worden ervaren. Belangrijke onderdelen zijn beproeving, inregelen en inbedrijfstelling.

V Beheerfase In de paragraaf Beheer wordt op hoofdlijnen informatie gegeven over het beheer en onderhoud aan een lucht-waterwarmtepompinstallatie.

1.5 RELEVANTE NORMEN EN RICHTLIJNEN De volgende normen kunnen gebruikt worden bij het ontwerpen van installaties met een lucht-waterwarmtepompinstallatie.

1. ISSO-publicatie 17 Kwaliteitseisen voor luchtkanaalsystemen in woning- en utiliteitsbouw; 2. ISSO-publicatie 18 Leidingnetberekeningen; 3. ISSO-publicatie 31 Meetpunten en meetmethoden voor klimaatinstallaties; 4. ISSO-publicatie 43 Concepten voor klimaatinstallaties; 5. ISSO-publicatie 44 Ontwerp van hydraulische schakelingen voor verwarmen; 6. ISSO-publicatie 46 Ontwerp van individuele hydraulische schakelingen voor verwarmen van eengezinswoningen; 7. ISSO-publicatie 49 Kwaliteitseisen vloer- en wandverwarming en vloer- en wandkoeling; 8. ISSO-publicatie 50 Ontwerptechnische kwaliteitseisen en richtlijnen voor warmwaterverwarmingsinstallaties; 9. ISSO-publicatie 51 Warmteverliesberekening voor woningen en woongebouwen; 10. ISSO-publicatie 55 Tapwaterinstallaties in woon- en utiliteitsgebouwen; 11. ISSO-publicatie 56 Inregelen van ontwerpvolumestromen in individuele verwarmingsinstallaties in woningen; 12. ISSO-publicatie 61 Programma van eisen en systeemkeuze voor ventilatiesystemen in woningen en woongebouwen; 13. ISSO-publicatie 62 Centrale gebalanceerde ventilatiesystemen met warmteterugwinning in woningen en woongebouwen; 14. ISSO-publicatie 65 Inregelen van ontwerpvolumestromen in warm water verwarmingsinstallaties;

ISSO-publicatie 98

10

Lucht-waterwarmtepompen in woningen