ISSO-publicatie 55-4-2008

55.4

Alternatieve technieken voor Legionellapreventie in collectieve leidingwaterinstallaties KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR

A LT E R N AT I E V E T E C H N I E K E N VO O R L E G I O N E L L A P R E V E N T I E I N CO L L E C T I E V E L E I D I N G WAT E R I N S TA L L AT I E S

ISBN 978-90-5044-172-8

publicatie

ISSO-publicatie 55.4

Alternatieve technieken voor Legionellapreventie in collectieve leidingwaterinstallaties

ISBN: 978-90-5044-172-8

INHOUDSOPGAVE Samenvatting

5

Summary

5

Voorwoord

7

Begrippenlijst 1

2

3

4

5

15

1.1

Doelstelling

15

1.2

Doelgroepen

15

1.3

Leeswijzer

15

1.4

Samenhang met andere publicaties

15

Wettelijke voorschriften, normen en richtlijnen

17

2.1

Algemene wetgeving, normen en richtlijnen voor drinkwater en Legionellapreventie

17

2.2

Specifieke wetgeving, normen en richtlijnen voor alternatieve technieken voor Legionellapreventie in leidingwaterinstallaties

17

2.3

Certificering alternatieve technieken

19

Risicoanalyse en keuze beheersconcept

21

3.1

Inleiding

21

3.2

Risicoanalyse

21

3.3

Keuze beheersconcept

21

Algemene eisen aan beheersconcepten

25

4.1

25

Algemeen

4.2

Toepassingsvoorwaarden

25

4.3

Algemene informatie

26

4.4

Installatie voorschriften

26

4.5

Onderhouds- en bedieningsvoorschriften

26

4.6

Beheersinstructies

26

4.7

Certificatiemerk

28

Thermisch beheersconcept

29

5.1

Principe en varianten

29

5.2

Traditioneel thermisch beheersconcept

29

5.2.1

Toepassingsmogelijkheden

29

5.2.2

Toepassingsvoorwaarden

5.3

5.4

ISSO-publicatie 55.4

9

Inleiding

29

Preventieve thermische desinfectie met elektrisch verwarmingslint

29

5.3.1

Principe

29

5.3.2

Toepassingsmogelijkheden

29

5.3.3

Toepassingsvoorwaarden

29

5.3.4

Ontwerp en realisatie

30

5.3.5

Beheer en onderhoud

31

Preventieve thermische desinfectie van drinkwater met circulerend warm water

31

5.4.1

Principe

31

5.4.2

Toepassingsmogelijkheden

31

5.4.3

Toepassingsvoorwaarden

32

5.4.4

Ontwerp en realisatie

32

5.4.5

Beheer en onderhoud

32

3

Alternatieve technieken voor Legionellapreventie in collectieve leidingwaterinstallaties

6

Fysische technieken

33

6.1

Principe en varianten

33

6.2

Toepassingswijze

35

6.3

Membraanfiltratie op gebruikspunt

36

6.4

6.5

6.6

6.7

7

Toepassingsmogelijkheden

36

6.3.2

Toepassingsvoorwaarden

36

6.3.3

Ontwerp en realisatie

36

6.3.4

Beheer en onderhoud

36

UV op gebruikspunt

36

6.4.1

Toepassingsmogelijkheden

36

6.4.2

Toepassingsvoorwaarden

37

6.4.3

Ontwerp en realisatie

37

6.4.4

Beheer en onderhoud

37

Membraanfiltratie als poortwachter

37

6.5.1

Toepassingsmogelijkheden

37

6.5.2

Toepassingsvoorwaarden

37

6.5.3

Ontwerp en realisatie

37

6.5.4

Beheer en onderhoud

38

UV als poortwachter

39

6.6.1

Toepassingsmogelijkheden

39

6.6.2

Ontwerp en realisatie

39

6.6.3

Beheer en onderhoud

39

Pasteurisatie als poortwachter

40

6.7.1

Toepassingsmogelijkheden

40

6.7.2

Toepassingsvoorwaarden

40

6.7.3

Ontwerp en realisatie

40

6.7.4

Beheer en onderhoud

41

Elektrochemische technieken

43

7.1

Principe en varianten

43

7.2

Anodische oxidatie / elektrodiafragmalyse

43

7.3

8

6.3.1

7.2.1

Principe en varianten

43

7.2.2

Toepassingsmogelijkheden

44

7.2.3

Toepassingsvoorwaarden

44

7.2.4

Ontwerp en realisatie

45

7.2.5

Beheer en onderhoud

46

Koper/zilverionisatie

47

7.3.1

Principe en varianten

47

7.3.2

Toepassingsmogelijkheden

48

7.3.3

Toepassingsvoorwaarden

48

7.3.4

Ontwerp en realisatie

48

7.3.5

Beheer en onderhoud

49

Beheer

51

Bijlage A

LegionellabacteriĂŤn: eigenschappen, aanwezigheid in waterinstallaties en beheersmaatregelen

53

Bijlage B

Kritische aspecten van alternatieve technieken voor legionellapreventie

58

Bijlage C

Voorwaarden toepassing anodische oxidatie

65

Bijlage D

Voorwaarden toepassing koper/zilverionisatie

69

Bijlage E

AĂŤrosolvorming aan tappunten

74

Literatuurlijst

ISSO-publicatie 55.4

75

4

Alternatieve technieken voor Legionellapreventie in collectieve leidingwaterinstallaties

SAMENVATTING

SUMMARY

Deze technische richtlijn geeft de informatie en hulpmiddelen om tot de juiste keuze te komen van het soort Legionellabeheer in leidingwaterinstallaties, op basis van de risicoanalyse en de richtlijnen (de ladder) van VROM. Daarnaast worden de toepassingsmogelijkheden, richtlijnen voor ontwerp, uitvoering en beheer en de automatisering van alternatieve beheersmaatregelen behandeld. Het betreft fysische technieken (UV-desinfectie, membraanfiltratie, pasteurisatie) en elektrochemische technieken (koper-zilver-oxidatie, anodische oxidatie, elektrodiafragmalyse).

Naast deze alternatieve technieken worden ook twee varianten op het thermische beheersconcept toegelicht (thermische desinfectie met intern verwarmingslint, en met periodiek circulerend warm water).

Deze technieken zijn op het moment van het verschijnen van deze publicatie slechts op kleine schaal toegepast in de praktijk, waardoor de resultaten van meerjarige praktijkervaring nog niet konden worden meegenomen.

This technical guideline gives the information and tools to come to the right choice of the concept of Legionella prevention in drinking water installations, based on the outcome of the risk analysis and the guidelines from the Dutch ministry of VROM. In addition the application possibilities, guidelines for design, maintenance and automatic control of alternative prevention measures are described. It contains physical techniques (UV-desinfection, membrane filtration, pasteurisation) and electrochemical techniques (Copper-silver-oxidation, anodic oxidation, electrodiafragmalyse).

Beside these alternative techniques, also two variants on the thermal concept of Legionella prevention are described (thermal desinfection with internal trace heating and with periodical circulation of hot water).

At the moment of publication of this guideline these techniques are applied in practise on a small scale.

Therefore the results of more years practise experience could not be involved.

ISSO-publicatie 55.4

5

Alternatieve technieken voor Legionellapreventie in collectieve leidingwaterinstallaties

ISSO-publicatie 55.4

6

Alternatieve technieken voor Legionellapreventie in collectieve leidingwaterinstallaties

VOORWOORD Alternatieve Legionellapreventie, alleen als dat aantoonbaar nodig is. Zo is kort en bondig het beleid van de minister van VROM voor de toepassing van alternatieve technieken voor Legionellapreventie in leidingwater samen te vatten. En als een alternatieve techniek nodig is, dan moet de eigenaar van de collectieve leidingwaterinstallatie er op kunnen vertrouwen dat de apparatuur voor Legionellapreventie, bij een correcte plaatsing, goed beheer en onderhoud, effectief functioneert, zonder nadelige (bij)effecten voor de gezondheid, het milieu en de materialen van de leidingwaterinstallatie. Om de eigenaar dat vertrouwen te geven heeft het ministerie van VROM een Beoordelingsrichtlijn laten ontwikkelen voor het KWR-attest met productcertificaat voor Legionellapreventie met alternatieve technieken: de BRL K14010. Deze BRL heeft twee delen: deel 1 voor de fysische technieken en deel 2 voor de elektrochemische technieken.

cesvol is, kan een belangrijke bijdrage geleverd worden aan een effectieve bestrijding van Legionella in leidingwater.

Will Scheffer, Voorzitter van het 'College van Deskundigen voor alternatieve technieken voor Legionellapreventie' van KWR, en van de ISSO Kontaktgroep 85 'Alternatieve technieken Legionellapreventie'

De capaciteit van de apparatuur van de alternatieve techniek moet zijn afgestemd op de ontwerpcondities van de collectieve leidingwaterinstallatie. De apparatuur moet bovendien op een juiste wijze worden ingepast in het ontwerp van de leidinginstallatie, en correct worden ge誰nstalleerd en aangesloten, overeenkomstig de voorschriften van NEN 1006 en de daarbij te gebruiken Water-werkbladen. De eigenaar van de collectieve leidingwaterinstallaties kan er op vertrouwen dat aan die eisen wordt voldaan door een op grond van BRL 6000-08A of BRL 8000-08B gecertificeerde installateur.

Het beheer en het onderhoud van de collectieve leidingwaterinstallatie met de daarin opgenomen apparatuur vragen eveneens deskundigheid en vakbekwaamheid. Het op grond van BRL 6000-08C gecertificeerde bedrijf verplicht zich aan alle daarvoor gestelde regels en eisen te voldoen.

Toepassing van alternatieve technieken vereist ruime installatietechnische kennis en ervaring op het gebied van leidingwaterinstallaties en waterbehandelingsapparatuur.

Omdat de toepassing van alternatieve technieken voor Legionellapreventie in ons land voor het vakgebied van leidingwaterinstallatie nieuw is, hebben TVVL en UNETO-VNI het initiatief genomen om parallel aan de ontwikkeling door KWR C&K van BRL K14010, deze handleiding door TNO en ISSO te laten ontwikkelen afgestemd op die BRL. Op het moment dat deze handleiding is geschreven, zijn er nog geen gecertificeerde alternatieve technieken voor Legionellapreventie in collectieve leidingwaterinstallaties beschikbaar.

Met het voorschrijven van gecertificeerde technieken en diensten voor de hoog/midden risicolocaties, waar het thermisch beheersconcept aantoonbaar niet suc-

ISSO-publicatie 55.4

7

Alternatieve technieken voor Legionellapreventie in collectieve leidingwaterinstallaties

ISSO-publicatie 55.4

8

Alternatieve technieken voor Legionellapreventie in collectieve leidingwaterinstallaties

BEGRIPPENLIJST Aërosol [5] In lucht gedispergeerde (vernevelde) waterdeeltjes met een diameter van 1 tot 10 micrometer.

Uiterst fijne nevel van waterdeeltjes in de lucht met een diameter van 1 tot 10 micrometer. [verbetervoorstel, afgeleid uit de omschrijving van Van Dale: Uiterst fijne nevel van vaste of vloeibare deeltjes in de atmosfeer of in een ander gas.]

Een op een leidingwaterinstallatie aangesloten brandslanghaspel; Een op een leidingwaterinstallatie aangesloten aparte groep brandslanghaspels; Een op een leidingwaterinstallatie aangesloten voorziening met voorraadtank of drukverhogingspomp.

Chemische techniek voor desinfectie [24] Techniek waarbij een desinfectiemiddel of -middelen aan het water worden toegevoegd bij een in bedrijf zijnde installatie. Hieronder vallen ook technieken waarbij de actieve bestanddelen direct in de waterstroom (in situ) worden geproduceerd. Uitgezonderd zijn alle elektro-chemische technieken.

Anodische oxidatie [25] Het door middel van elektrolyse omzetten van in het water aanwezige stoffen in oxiderende en/of desinfecterende stoffen (deze stoffen worden gevormd aan de anode). Onderscheiden worden anodische oxidatie zonder dosering van keukenzout, anodische oxidatie met dosering van keukenzout en elektrodiafragmalyse

Circulatieleiding [5] Leiding voor het in circulatie houden van warm tapwater, vanaf de aftakking van de laatste uittapleiding of vanaf het laatste tappunt tot aan de warmtapwaterbereiding.

Apparatuur [24] De samengebouwde componenten die gezamenlijk de techniek omvatten zoals omschreven in deze handleiding.

Beheersplan Document, met informatie over de collectieve leidingwaterinstallatie, met een beschrijving van de beheeractiviteiten voor het in stand houden van de kwaliteit van de installatie. Indien van toepassing, is het legionellabeheersplan daarin opgenomen.

Circulatiesysteem [3, 5] Systeem waarin warm water in een warmtapwaterinstallatie in beweging wordt gehouden.

Circulatiesysteem warm tapwater Systeem voor het in circulatie houden van warm tapwater in een leidingnet op zodanige wijze dat een ingestelde temperatuur gehandhaafd wordt, met als doel lange wachttijden op de tappunten te voorkomen. Het systeem is exclusief de hierop aangesloten warmtapwaterbereiding en exclusief de hieraan verbonden uittapleidingen.

Systeem waarin warm water in een warmtapwaterinstallatie in beweging wordt gehouden [3].

Legionellabeheersplan Document, met informatie over de collectieve leidingwaterinstallatie en het beheersconcept, met de uitkomsten van de risicoanalyse met betrekking tot legionella, en met de uit te voeren maatregelen waarmee de uitgroei van legionellabacteriën in de collectieve leidingwaterinstallatie wordt voorkomen c.q. beheerst.

Circulerend mengwatersysteem Circulatiesysteem waarin mengwater in circulatie en op temperatuur wordt gehouden.

Beheersconcept De techniek en/of de werkwijze waarmee de uitgroei van legionellabacteriën in de collectieve leidingwaterinstallatie wordt voorkomen c.q. beheerst.

Collectieve leidingwaterinstallatie Collectieve watervoorziening, collectief leidingnet of huishoudwatervoorziening; onder huishoudwatervoorziening wordt hier verstaan een voorziening voor de winning of behandeling van water, dat met behulp van een leiding of distributienet als huishoudwater, zijnde water dat niet voldoet aan bijlage A van het Waterleidingbesluit en uitsluitend bestemd is voor toiletspoeling, gebruik in wasmachine of het besproeien van de tuin, aan derden ter beschikking wordt gesteld.

Biocide [26] Werkzame stof of preparaat dat één of meer werkzame stoffen bevat, bestemd of aangewend om een schadelijk organisme te vernietigen, af te schrikken, onschadelijk te maken, de effecten daarvan te voorkomen of het op andere wijze langs chemische of biologische weg te bestrijden, niet zijnde een gewasbeschermingsmiddel en opgenomen in bijlage V bij richtlijn 98/8/EG. Biofilm [5] Populatie van micro-organismen in een matrix van slijm, die aan het inwendige oppervlak van een installatiegedeelte gehecht is.

Brandblusinstallatie [3, 5] Voorziening voor brandbestrijding met leidingwater.

Voorbeelden:

ISSO-publicatie 55.4

9

Alternatieve technieken voor Legionellapreventie in collectieve leidingwaterinstallaties

Collectief leidingnet [3, 5] Leidingen, fittingen en toestellen, tijdelijk, maar anders dan ten behoeve van bevoorrading, of permanent aangesloten op het distributienet van een waterleidingbedrijf of van een collectieve watervoorziening, met behulp waarvan leidingwater aan derden ter beschikking wordt gesteld.

Voorbeelden: Het leidingnet in een appartementengebouw (flatgebouw) vanaf het centrale leveringspunt tot aan het leveringspunt in de woninginstallaties; Het leidingnet in kantoren, scholen, ziekenhuizen, hotels, enz.; Het leidingnet op kampeerterreinen enz.; Het leidingnet op en in industriële complexen, voor zover dit leidingwater betreft.

Bij plaatselijke desinfectie wordt uitsluitend het voorbij stromende water gedesinfecteerd.

Bij systeemdesinfectie wordt (een deel van) een installatie gedesinfecteerd.

Correctieve desinfectie betreft desinfectie van (delen van) een leidingwaterinstallatie nadat concentraties van Legionella boven de wettelijke norm zijn aangetroffen.

Preventieve desinfectie betreft desinfectie van (delen van) een leidingwaterinstallatie teneinde aanhechting en groei van Legionella te voorkomen en eventueel aanwezige Legionella en biofilm te doden.

Distributieleiding Het hoofdleidingnet van het waterleidingbedrijf.

Dode leiding Leidinggedeelte waarin geen doorstroming met leidingwater plaatsvindt doordat bijvoorbeeld op het uiteinde van dit leidinggedeelte geen tappunten zijn aangesloten.

Collectieve watervoorziening [3, 5] Landgebonden voorziening, niet zijnde een waterleidingbedrijf, voor de winning of behandeling van water, dat met behulp van een leiding of distributienet als leidingwater ter beschikking wordt gesteld.

Voorbeelden: Eigen winning en/of ter beschikking stelling van leidingwater op een kampeerterrein; Het opwarmen en/of ontharden van door een waterleidingbedrijf ter beschikking gesteld drinkwater, dat na behandeling als leidingwater aan derden ter beschikking wordt gesteld, zoals de levering van warmtapwater door een energiebedrijf of bij bereiding van warmtapwater in eigen beheer ten behoeve van meer dan één woning of meer dan één bedrijf.

Drinkwater [5] Leidingwater, bestemd of mede bestemd om te drinken.

Drinkwaterinstallatie [3, 5] Leidingwaterinstallatie voor de afname van drinkwater.

Drinkwaterreservoir [3, 5] In de drinkwaterinstallatie opgenomen en daaruit gevoede voorraadbak voor drinkwater onder atmosferische druk, waarin de kwaliteit van het drinkwater ongewijzigd blijft.

Het opvoeren van de druk wordt niet als een behandeling beschouwd.

Eigenaar De eigenaar van een collectieve leidingwaterinstallatie.

CT-waarde De CT-waarde is een - aan een bepaald micro-organisme gebonden - maat voor de werking van een chemisch desinfectiemiddel. De CT-waarde is het product van de concentratie van het desinfectiemiddel en de contacttijd en moet in relatie worden gezien met een bepaalde "log-verwijdering".

Voorbeeld: Voor Legionella pneumophila geldt bij desinfectie met natriumhypochloriet bij een pH = 8 en een temperatuur van 20 °C een CT-waarde van een aantal mg.min/l voor 3log-verwijdering.

Elektrochemische techniek voor desinfectie Techniek waarbij desinfecterende stoffen uit het water worden gevormd of aan het water worden toegevoegd door middel van een spanningsverschil over twee of meer elektroden (anode en kathode) bij een in bedrijf zijnde installatie.

Elektrodiafragmalyse [25] Vorm van anodische oxidatie waarbij gebruik wordt gemaakt van een verzadigde zoutoplossing in onthard water en waarbij anode en kathode van elkaar gescheiden zijn door een keramisch membraan.

Depotwerking Het verschijnsel dat een desinfecterend middel zijn werking nog enige tijd behoudt nadat de vorming of dosering van dit middel is beëindigd. De depotwerking wordt veroorzaakt doordat het middel wordt opgenomen in de biofilm en/of neerslaat op de binnenzijde van leidingen en andere apparatuur.

Enkelvoudige uittapleiding [5] Een leiding waardoor leidingwater naar één tappunt kan stromen.

Etmaalgemiddelde binnentemperatuur De temperatuur die in een ruimte gemiddeld over een dag optreedt.

Desinfectie [25] Het op zodanige wijze behandelen dat Legionella-bacteriën en eventuele andere aanwezige micro-organismen (biofilm) uit het water en zo mogelijk ook aan de oppervlakte van alle watervoerende onderdelen gedood worden.

ISSO-publicatie 55.4

10

Alternatieve technieken voor Legionellapreventie in collectieve leidingwaterinstallaties

Fysische techniek [24] Techniek waarbij geen desinfectiemiddelen aan het water worden toegevoegd bij een in bedrijf zijnde leidingwaterinstallatie. Hierna omschreven als apparatuur.

Huishoudwaterinstallatie [3] Leidingwaterinstallatie voor de afname van huishoudwater.

"In line" toepassing desinfectiemiddel [nieuw - ter vervanging van 24] Continue of discontinue vorming van desinfectiemiddel in het water, of dosering van desinfectiemiddel(en) aan het water in een leidingwaterinstallatie die in gebruik is.

GBS Gebouw Beheer Systeem. Systeem voor de geautomatiseerde besturing en controle van installaties voor verwarming, koeling, luchtbehandeling, watervoorziening en mogelijk andere functies.

Koper/zilverionisatie [25] Het langs elektrolytische weg in het water brengen van desinfecterende koper- (Cu2+) en zilverionen (Ag+) onder gebruikmaking van een doorstroomcel met verschillende elektroden van koper en zilver of twee gelijke elektroden van een koperzilverlegering.

Gebruikspuntconcept [24] De alternatieve desinfectiemethode voor Legionellapreventie die wordt toegepast in de uittapleiding naar een enkelvoudig of meervoudig tappunt waarbij telkens de afstand van de apparatuur (A) tot het tappunt (T) minder dan 5 meter bedraagt conform onderstaande afbeelding. leidingwater

A Afstand A - T1 = 3m A - T2 = 4m A - T3 = 5m

leidingwater

T1

T2

T3

5m 5m 5m

Legionellabeheersplan Document, met informatie over de collectieve leidingwaterinstallatie en het beheersconcept, met de uitkomsten van de risicoanalyse met betrekking tot legionella, en met de uit te voeren maatregelen waarmee de uitgroei van legionellabacteriën in de collectieve leidingwaterinstallatie wordt voorkomen c.q. beheerst.

A T1

Afstand A - T1 5 m

leidingwater

Kve Letterlijk: Kolonie vormende eenheid. Het aantal kolonie vormende eenheden per volume (zowel per liter als per milliliter gegeven), zoals bepaald in een analyse, veelal met kweektechniek.

Beheersconcept De techniek en/of de werkwijze waarmee de uitgroei van legionellabacteriën in de collectieve leidingwaterinstallatie wordt voorkomen c.q. beheerst.

T1 A

WT685

T3 Afstand A - T1 5 m A - T2 5 m A - T3 5 m

Leidingwater [3, 5] Water, bestemd om te drinken, te koken, voedsel te bereiden of andere huishoudelijke doeleinden.

Opmerking 1: Leidingwater kan zijn drinkwater, warmtapwater of huishoudwater.

Opmerking 2: De definitie van leidingwater wijkt af van de definitie uit de waterleidingwet. De reden hiervoor is dat naast het aan derden ter beschikking stellen van leidingwater door een waterleidingbedrijf of een collectieve watervoorziening, ook water uit individuele huishoudwaterinstallaties onder leidingwater valt.

T2

Afb. Gebruikspuntconcept Gevaarlijk toestel [3] Toestel dat naar zijn aard nadelige gevolgen voor de kwaliteit van het leidingwater kan opleveren.

Grijswater [5] Afvalwater van wasmachine, douche, bad en wastafels.

Leidingwaterinstallatie [3, 5] Installatie, bestaande uit leidingen, fittingen, waterbehandelingstoestellen en andersoortige toestellen waarmee leidingwater wordt afgenomen. Met een leidingwaterinstallatie wordt bedoeld een collectieve watervoorziening, collectief leidingnet en/of een woninginstallatie.

Hot spot Plaats in de drinkwaterwaterinstallatie waar het leidingwater kan opwarmen tot boven 25 °C of meer dan 5 °C boven de ruimtetemperatuur. Plaats in een uittapleiding voor warmtapwater waar het water niet kan afkoelen tot ten hoogste 25 °C of tot minder dan 5 °C boven de ruimtetemperatuur.

Legionella-bacterie Bacterie behorende tot het geslacht Legionella.

Huishoudwater [5] Leidingwater dat niet voldoet aan de kwaliteitseisen van drinkwater en dat uitsluitend bestemd is voor toiletspoeling.

ISSO-publicatie 55.4

11

Alternatieve technieken voor Legionellapreventie in collectieve leidingwaterinstallaties

Leveringspunt [3, 5] Punt waar leidingwater vanuit het distributienet van het waterleiding- of energiedistributiebedrijf of vanuit een collectieve watervoorziening geleverd wordt aan een (andere) collectieve watervoorziening, een collectief leidingnet of een woninginstallatie. Onder het leveringspunt wordt ook verstaan het punt waar leidingwater vanuit een collectief leidingnet aan een woninginstallatie wordt geleverd.

Poortwachter-concept [24] Alternatieve fysische methode voor Legionellapreventie waarmee water wordt ontdaan van Legionella en voedingsstoffen. Na reiniging en desinfectie van de nageschakelde installatie kan deze Legionella-veilig worden bedreven..

Reinigen Het verwijderen van bezinksel, sediment en (kalk)afzetting van de (oppervlakte van) watervoerende onderdelen van (delen van) een leidingwaterinstallatie.

Meervoudig circulatiesysteem warmtapwater Circulatiesysteem warmtapwater dat zo is ingericht dat op één of meer plaatsen leidingen parallel doorstroomd kunnen worden.

Relevante Hoeveelheden Inadembare Aërosolen Een kwalitatieve omschrijving van de situatie waarin een dusdanige hoeveelheid aërosolen vrijkomt dat mensen geïnfecteerd kunnen worden met Legionella als dat in het water aanwezig zou zijn. Afgekort RHIA.

Mengwatersysteem [3] Leidingwaterinstallatie voor de afname van warmtapwater dat met een bepaalde hoeveelheid drinkwater is vermengd om de gewenste lagere temperatuur in stand te houden (mengwater).

Sediment [5] Bezinksel of afzetting uit het water.

Micro (MF)- en ultrafiltratie (UF) [24] Technieken waarbij leidingwater onder druk door een membraan worden geperst waarbij gesuspendeerde vaste stoffen, bacteriën en virussen (in geval van UF) achterblijven op het membraan De poriegrootte bij microfiltratiemembranen varieert van 0,1 tot 1 micron.

De poriegrootte van ultrafiltratiemembranen varieert van 0,01 tot 0,1 micron.

Spoelen Bij het spoelen wordt het water in een uittapleiding naar een tappunt ververst. Hierbij worden geen eisen gesteld aan de temperatuur van het water.

Standtijd De standtijd is de tijdsduur waarin een leiding of andere installatiedelen in zijn geheel op of boven de gegeven temperatuur dient te worden gehouden ten behoeve van preventieve thermische desinfectie.

Nageschakelde installatie [24] Het deel van de leidingwaterinstallatie benedenstrooms van de apparatuur.

Tappunt [3, 5] Plaats waar het leidingwater beschikbaar komt voor gebruik.

Naverwarmingstijd De naverwarmingstijd is de tijdsduur waarin water continu op of boven de gegeven temperatuur dient te worden gehouden. Omdat het hier in de regel een situatie met doorstroming betreft dient ervoor te worden gezorgd dat al het doorstromende water aan deze eis voldoet. Er mag geen situatie ontstaan waarin een deel van het water een kortere naverwarmingstijd en/ of een lagere temperatuur heeft ondergaan.

Taptemperatuur [5] De temperatuur van het water aan het tappunt.

Toezichthouder De toezichthouder, aangewezen op grond van de waterleidingwet, sinds 20 april 2001 de VROM-Inspectie.

"Off line"toepassing desinfectie- en/of reinigingsmiddel Continue of discontinue vorming van desinfectiemiddel in het water of dosering van desinfectiemiddel(en) aan het water in een leidingwaterinstallatie die buiten gebruik is (en wordt gespoeld met schoon leidingwater alvorens deze weer in gebruik wordt genomen).

UV-behandeling [24] De techniek waarbij passerend leidingwater wordt belicht met ultraviolet licht bij een golflengte van 254 nm.

Uittapleiding [5] Een leiding waardoor leidingwater direct, zonder enige vorm van circulatie, aan één of meer tappunten ter beschikking wordt gesteld.

Pasteurisatie [24] Een techniek waarbij het leidingwater ten minste 5 minuten ononderbroken op een temperatuur van minimaal 70 °C is verhit en daarna gekoeld naar de gewenste distributietemperatuur.

Warmtapwater [3, 5] Verwarmd drinkwater.

Warmtapwaterinstallatie [3, 5] Leidingwaterinstallatie voor de bereiding en afname van warmtapwater.

Perceel [3] Elk roerend of onroerend goed, gedeelte of samenstel daarvan, dat een leveringspunt heeft of zal hebben ten behoeve waarvan levering van leidingwater geschiedt of zal geschieden.

ISSO-publicatie 55.4

Warmwaterleidingnet Warmtapwaterinstallatie zonder warmtapwaterbereiding.

12

Alternatieve technieken voor Legionellapreventie in collectieve leidingwaterinstallaties

Warmtapwaterbereiding [NEN 5128] Toestel of serie van toestellen, waarmee warm tapwater wordt bereid of kan worden bereid door het opwarmen van drinkwater.

Warmtapwatertoestel [3] Toestel waarmee warm tapwater wordt bereid of kan worden bereid door het opwarmen van drinkwater.

Noot: in NEN 1006 wordt gesproken van "Toestel of serie van toestellen". Voor één of meer toestellen die in samenhang de warmtapwaterbereiding verzorgen wordt in deze handleiding de term "warmtapwaterbereiding" gebruikt.

Warmtapwatertemperatuur [5] De temperatuur van het warmtapwater aan het tappunt.

Wet De Waterleidingwet.

Woninginstallatie [3, 5] Leidingen, fittingen en toestellen, aangesloten op het distributienet van een waterleidingbedrijf of van een collectieve watervoorziening of op een collectief leidingnet, en deel uitmakend van een woning of deel uitmakend van een éénmanszaak, waarbij het leidingwater niet aan derden ter beschikking wordt gesteld.

ISSO-publicatie 55.4

13

Alternatieve technieken voor Legionellapreventie in collectieve leidingwaterinstallaties

ISSO-publicatie 55.4

14

Alternatieve technieken voor Legionellapreventie in collectieve leidingwaterinstallaties

1

INLEIDING

1.1 DOELSTELLING Om Legionellose ofwel veteranenziekte te voorkomen heeft de overheid regels gesteld t.a.v. leidingwaterinstallaties. Deze regels zijn vastgelegd in het Waterleidingbesluit. Uitgangspunt in deze regelgeving is het zogenaamde thermisch beheersconcept.

In sommige bestaande collectieve leidingwaterinstallaties blijkt het thermisch beheersconcept moeilijk toepasbaar. In die situaties zijn alternatieve technieken gewenst. Het ministerie van VROM heeft richtlijnen gegeven voor de toepassing van deze alternatieve technieken. Daarnaast zijn de afgelopen jaren studies verricht naar de toepassing van deze technieken en is een beoordelingsrichtlijn voor deze technieken verschenen.

Ondanks het toepassen van een alternatieve techniek blijft de verplichting bestaan om een maximale inspanning te leveren om de drinkwatertemperaturen niet boven 25 °C te laten stijgen en het water minimaal wekelijks te verversen.

Algemene kennis t.a.v. bouwkunde en verwarmings- en klimaatinstallaties; Kennis over de effecten en neveneffecten van het gebruik van alternatieve technieken, reinigingsmiddelen en biociden (dit rapport, zie o.a.

Bijlage B).

1.3 LEESWIJZER In hoofdstuk 2 wordt eerst het wettelijk kader voor het gebruik van alternatieve technieken voor Legionellapreventie in leidingwaterinstallaties gegeven. Dit zijn de regels waarop o.a. de VROM Inspectie zich baseert bij het beoordelen van de toepassing van deze technieken.

In hoofdstuk 3 wordt vervolgens aangegeven op welke wijze de keuze voor een alternatieve techniek wordt gemaakt. Deze keuze wordt bepaald door de kenmerken van het gebouw, de installatie en de verschillende technieken.

In hoofdstuk 4 worden de algemene eisen aan (alternatieve) beheersconcepten gegeven.

In de hoofdstukken 5, 6 en 7 worden achtereenvolgens de thermische, fysische en elektrochemische beheersconcepten behandeld. Hier worden de concepten toegelicht en voor verschillende varianten uitgewerkt.

In hoofdstuk 8 worden ten slotte richtlijnen voor het legionellabeheersplan gegeven.

De doelstelling van deze publicatie is informatie en hulpmiddelen te geven om tot de juiste keuze te komen van het soort Legionellabeheer, op basis van de risicoanalyse en de richtlijnen (de ladder) van VROM. Daarnaast worden de toepassingsmogelijkheden, richtlijnen en randvoorwaarden voor ontwerp, uitvoering en beheer en de automatisering van alternatieve beheersmaatregelen behandeld. Het betreft fysische technieken (UV-desinfectie, membraanfiltratie, pasteurisatie) en elektrochemische technieken (koper-zilver-oxidatie, anodische oxidatie, elektrodiafragmalyse).

Naast deze alternatieve technieken worden ook twee varianten op het thermische beheersconcept toegelicht (thermische desinfectie met intern verwarmingslint, en met periodiek circulerend warm water). Deze technieken zijn op het moment van het verschijnen van deze publicatie slechts op kleine schaal toegepast in de praktijk, waardoor de resultaten van meerjarige praktijkervaringen nog niet konden worden meegenomen.

Opmerking: Eventuele foto's dienen ter ondersteuning en geven geen voorkeur aan voor de te hanteren techniek.

1.4 SAMENHANG MET ANDERE PUBLICATIES Deze publicatie is opgezet als aanvulling op ISSOpublicatie 55.

Voor de manier waarop een Legionellarisicoanalyse wordt uitgevoerd wordt verwezen naar de ISSO-publicaties 55.1 en 55.2.

1.2 DOELGROEPEN De doelgroepen van deze handleiding zijn adviseurs, installateurs, technische diensten, waterleidingbedrijven, producenten en leveranciers.

Toepassing van alternatieve technieken vereist ruime installatietechnische kennis en ervaring op het gebied van leidingwaterinstallaties en (alternatieve) waterbehandelingsapparatuur. Het betreft o.a. de volgende punten: Kennis m.b.t. leidingwaterinstallaties (NEN 1006, Water werkbladen, ISSO-publicatie 55 of gelijkwaardige ontwerpmethoden en technieken); Kennis m.b.t. Legionellapreventie in collectieve leidingwaterinstallaties (ISSO-publicatie 55.1, ISSO-publicatie 55.2);

ISSO-publicatie 55.4

15

Alternatieve technieken voor Legionellapreventie in collectieve leidingwaterinstallaties