ISSO-publicatie 62-def-2010

v o o r h e t Te c h n i s c h Installatiebedrijf

ISBN 978-90-5044-198-8

62

KE NNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR

ontwikkelingsfonds

CE N T R ALE G E BAL AN CE E R D E V E N T I L AT I E S YS T E M E N M E T WAR MT E T E RUGW I N N I N G I N WO N I N G E N E N WO O N G E B O U W E N

Opleidings- en

publicatie

Centrale gebalanceerde ventilatiesystemen met warmteterugwinning in woningen en woongebouwen

ISSO

Kennisinstituut voor de Installatiesector

Kruisplein 25 3014 DB Rotterdam Postbus 577 3000 AN Rotterdam Tel. 010-2065969 Fax 010-2130384 E-mail: isso@isso.nl

ISSO houdt zich bezig met het identificeren van kennisvragen binnen de installatiesector, het ontsluiten en toegankelijk maken van deze kennis in de vorm van praktische ISSO-publicaties en het bevorderen van het gebruiken van ISSO-publicaties als normstellende richtlijnen.

De in ISSO deelnemende organisaties zijn: NLingenieurs: Organisatie van advies- en ingenieursbureaus PIT: Stichting Promotie Installatietechniek TVVL: Nederlandse Technische Vereniging voor Installaties in Gebouwen UNETO-VNI: Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandel VABI: Vereniging voor Automatisering in de Bouw- en installatietechniek De werkzaamheden worden begeleid door de Raad van Begeleiding, welke ten tijde van het tot stand komen van deze publicatie als volgt was samengesteld: De heer W.J.H. Scheffer De heer ir. R.D. van Bergen De heer ir. J. Schonewille De heer ing. H. Besselink De heer ing. R. Steine Mevrouw dr.ir. P.M. Bluyssen De heer ir. P.A.L. Stoelinga De heer ing. W.F.G. Hooijkaas De heer ing. A.A.L. Traversari MBA De heer H.M.A. Janssen Groesbeek De heer ir. E.J. Wagenaar De heer ir. P.H.H. Leijendeckers prof.M. De heer ir. T.M.E. Zaal De heer ir. W. Plokker De heer prof. ir. W. Zeiler De heer ir. W.G. Ram De realisatie van de ISSO-publicatie 62 werd verzorgd door de ISSO-kontaktgroep 36.08 die als volgt was samengesteld: De heer ing. I. Burghout Ferroli Nederland B.V. De heer ing. M.C. Hofman (projectcoördinator) ISSO De heer ing. S.I. van de Kamp Brink Climate Systems B.V. De heer J.G. Marcus (voorzitter) IAC Installatie-technische Advies Combinatie De heer M. Schoenmaker Schouten Techniek B.V. De heer ir. N.J. Schouten Schouten Techniek B.V. De heer C.J.B. Schut Itho B.V. De heer F.A. Vos UNETO-VNI De heer ir. A.M. van Weele (rapporteur) ISSO De heer H.E. Zieremans ACVV B.V. De ontwikkeling van ISSO-publicatie 62 is mede tot stand gekomen door een financiële bijdrage van: Opleidings- en ontwikkelingsfonds v o o r h e t Te c h n i s c h Installatiebedrijf

Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben medegewerkt, hebben een zo groot mogelijke zorgvuldigheid betracht bij zowel het verzamelen als bij het verwerken en opstellen van de in deze publicatie vervatte gegevens. Nochtans moet niet worden uitgesloten, dat deze publicatie onvolledig is of dat zij onjuistheden of onvolkomenheden bevat. Degene die van deze publicatie en de daarin vermelde gegevens gebruik maakt, aanvaardt dan ook daarvoor zelf het risico.

Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben medegewerkt sluiten iedere aansprakelijkheid uit voor zowel schade die mocht voortvloeien uit het gebruik van de publicatie als schade die zou kunnen ontstaan als gevolg van eventuele (druk-)fouten, onvolledigheden en onvolkomenheden van deze publicatie.

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze publicatie mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het bestuur van Stichting ISSO. Voorzover het maken van kopieën uit deze publicatie is toegestaan op grond van artikel 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo het Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp).

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the written permission of the foundation ISSO. Op alle publicaties van Stichting ISSO zijn de Algemene Leveringsvoorwaarden van toepassing. Deze kunt u lezen op www.isso.nl of opvragen bij Stichting ISSO. Aanvullingen en eventuele errata zijn te raadplegen via onze website: www.isso.nl Eventuele opmerkingen en vragen kunnen doorgegeven worden aan ISSO, Postbus 577, 3000 AN Rotterdam, e-mail: isso@isso.nl © Stichting ISSO – Rotterdam, september 2010

ISSO-uitgaven

ISSO-PUBLICATIES 7 Grondleidingen voor warmtetransport (1979) 8 Berekening van het thermische gedrag van gebouwen bij zomerontwerpcondities (1985) 11 Warmteterugwinning (1982) 12 Verkort referentiejaar voor buitencondities (1986H) 13 Aanbevelingen ter voorkoming van ketelsteenvorming in watervoerende installaties (1983) 14 Zonneboilers; ontwerp, uitvoering en advisering (1992H) 16 De jaarlijkse warmtebehoefte van woningen, energiegebruikberekening per vertrek en totaal (1987) 17 Kwaliteitseisen voor luchtkanaalsystemen in woning- en utiliteitsbouw’ (2010) 18 Leidingnetberekening (1987) 19 Thermisch binnenklimaat, aanbevelingen (1991) 20 Energiegebruik in kantoorgebouwen (1987) 21 Berekening van het energiegebruik voor klimatisering en verlichting van kantoorgebouwen (1994) 22 Energiegebruik in schoolgebouwen (1987) 23 Correctieprocedure referentiejaar naar actueel jaar (1988) 24 Installatiegeluid, ontwerpaanbevelingen en grondslagen voor geluidstechnische berekeningen aan installaties (1990) 25 Leidingisolatie – berekening van de economisch optimale dikte en dikte ter voorkoming van condensatie (1991) 26 Uitwendige corrosie: aanbevelingen ter voorkoming van uitwendige corrosie in verwarmings- en luchttechnische installatie (1990) 27 Luchtfilters in comfortinstallaties (1991) 29 Stralingsverwarming in hoge ruimten, indirect systeem (1992) 30 Leidingwaterinstallaties in woningen (2004) 30.3 ISSO/VNI Richtlijn Waterslag in tapwaterinstallaties (1998) 30.4 ISSO-publicatie Warmteterugwinning uit douchewater (2008) 30.5 ISSO-publicatie LegionellaCode Woninginstallaties (2008) 31 Meetpunten en meetmethoden voor klimaatinstallaties (1995) 32 Uitgangspunten temperatuursimulatieberekeningen (1994) 34 Stralingsverwarming in hoge ruimten, direct systeem (1994) 35 Van automatisering naar gebouwbeheer – Een overzicht van de stand van zaken (1994) 36 Standaard vraagspecificatie voor installaties in gebouwen (2010) 37 Energiewijzer kantoren (1995) 38 Handboek warmtepompen voor de gebouwde omgeving (1996) 39 Langetermijnkoudeopslag in de bodem (1997) 40 Werkplekklimatisering door verdringingsventilatie in een kantoor­omgeving (1994) 43 Concepten voor klimaatinstallaties (1998) 44 Het ontwerp van hydraulische schakelingen voor verwarmen (1998) 45 Methoden voor energiebesparingberekeningen – Onderbouwingmethode Energiebesparingfonds (EBF) (1997) 46 Ontwerp van individuele hydraulische schakelingen voor verwarmen van eengezinswoningen (2000) 47 Ontwerp hydraulische schakelingen voor koelen (2005) 48 Klimaatplafonds/Koelconvectoren: richtlijnen voor ontwerp en uitvoering (2008) 49 Vloer-/wandverwarming; vloer-/wandkoeling (2005) 50 Ontwerptechnische kwaliteitseisen voor warmwaterverwarmings­ installaties (2008) 51 Warmteverliesberekening voor woningen en woongebouwen (2009) 52 Luchtzijdig inregelen van klimaatinstallaties (2009) 53 Dimensionering verwarmingsinstallaties U-bouw (2002) 54 Energie Diagnose Referentie (EDR) (losbladig) (2003) 55 Tapwaterinstallaties in woon- en utiliteitsgebouwen (2001) 55.1 Handleiding legionellapreventie in leidingwater (2005) 55.2 Handleiding zorglicht legionellapreventie (2005) 55.3 Legionellapreventie in klimaatinstallaties (2008) 55.4 Handleiding alternatieve technieken in collectieve leidingwaterinstallaties (2008) 55.5 Handleiding beheer en onderhoud in collectieve leidingwaterinstallaties (2008) 56 Inregelen van ontwerpvolumestromen in individuele verwarmingsinstallaties in woningen (2002) 57 Warmteverliesberekening voor industriegebouwen (2002) 58 Luchtverwarming woningbouw (2004) 59 Grote zonneboilers (2001) 60 U- en R- Waarden (2005) 61 Kwaliteitseisen ventilatiesystemen woningen en woongebouwen (2010) 62 Centrale gebalanceerde ventilatiesystemen met warmteterugwinning in woningen en woongebouwen (2010)

64 Kwaliteitseisen isoleren (2002) 63 Beheer en Onderhoud ventilatiesystemen in woningen en woongebouwen (2008) 65 Inregelen van ontwerpvolumestromen in warmwaterverwarmings­ installaties (2004) 66 Vermogen van radiatoren en convectoren in praktijksituaties (2001) (Herziening ISSO 1) 67 PvE Elektrotechnische veiligheid & bedrijfszekerheid (2007) 68 Energetisch optimale stook- en koellijnen (2002) 69 Model voor de beschrijving van de werking van een klimaatinstallatie (2002) 70.1 Omgaan met hemelwater binnen de perceelgrens (2008) 70.2 Individuele behandeling van afvalwater (IBA) (2000) 70.3 Grijswater binnen de perceelgrens (2002) 71 Optimale warmte opwekkingsinstallaties (2003) 72 Ontwerpen van individuele en klein elektrische warmtepompsystemen (2005) 73 Ontwerp en Uitvoering van Verticale Bodemwarmtewisselaars (2005) 74 Thermisch behaaglijkheid - eisen voor de binnen temperatuur in gebouwen (2004) 75 Handleiding Energieprestatie-Advies Utiliteitsgebouwen 75.1 (2009) – 75.2 (2007) – 75.3 (2009) 76 Montage- en materiaalspecificaties voor warmwater-verwarmings­ installaties (2005) 77 Installaties voor Levensloopbestendig Wonen: functie, ontwerp en uitvoering (2004) 78 Handleiding Zonnestroom voor ontwerper en installateur (2006) 79 Inspectie en Onderhoud van Noodverlichtingsinstallaties (2004) 80 Handboek integraal ontwerpen van collectieve installaties met warmtepompen in de woningbouw (2007) 81 Handboek integraal ontwerpen van warmtepompinstallaties voor utiliteitsgebouwen (2007) 82 Handleiding Energieprestatie-Advies Woningen 82.1 (2009) – 82.2 (2007) – 82.3 (2009) – 82.4 (2010) 83 Een helder licht op werkplekverlichting (2006) 86 Kwaliteitseisen voor warmtetechnische en CO2-installaties in tuinbouw­ kassen (2007) 87 Kwaliteitseisen voor watertechnische installaties in tuinbouwkassen (2007) 88 Kwaliteitseisen voor de constructie van tuinbouwkassen (2007) 89 Binnenklimaat scholen (2008) 91 Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen en woongebouwen (2009) 92 Ventilatiesystemen met decentrale toevoer en centrale afvoer in woningen en woongebouwen (2009) 94 Regeltechniek voor klimaatinstallaties en warmtapwaterbereiding (2010)

DIVERSEN (voor overige producten zie www.isso.nl) NTR 3216 Binnenriolering richtlijn voor ontwerp en uitvoering (2008) (te bestellen bij NEN, 015-269 03 90) 900 Verdringingsventilatie (2004) HBi Handboek Installatietechniek (2002) HBz Handboek Zonnestraling en Zontoetreding (2010)

ISSO-KLEINTJES Handleiding Kleintje Water (2003) Handleiding Kleintje Inregelen (2004) Handleiding Kleintje Warmteverlies voor woningen (2005) Handleiding Kleintje Vloerverwarming (2005) Handleiding Kleintje Cv (2006) Handleiding Kleintje Binnenklimaat (2006) Handleiding Kleintje U- en Rc-waarden (2007) Handleiding Kleintje GAS (2008) Handleiding Kleintje Riolering (2008) Handleiding Kleintje Stooklijnoptimalisatie (2008) Handleiding Kleintje Legionellapreventie (2008) Handleiding Kleintje Ventilatie (2009) Handleiding Meetmethoden Elektrotechniek (2009)

INSTRUCTIEMATERAAL IBnv Instructieboek Noodverlichting (2010) IBmkls Instructieboek Montage- en verwerkingsrichtlijn kunststof leiding­ systemen sanitair (2008) IBM Instructiebladen voor monteurs gebaseerd op Kleintje Riolering (2008) IBhs Instructieboek Ontwerpen van sanitaire installaties (2008) IBemo Instructieboek EMO, module 1, 2, 3 en 4 IBpq Instructieboek Power Quality (2009) IBwp Instructieboek Warmtepompen (6 delen) (2009)

VOOR MEER INFORMATIE KIJK OP WWW.ISSO.NL

ISSO-publicatie 62

Centrale gebalanceerde ventilatiesystemen met warmteterugwinning in woningen en woongebouwen

ISBN: 978-90-5044-198-8

INHOUDSOPGAVE

1

2

3

ISSO-publicatie 62

Voorwoord

7

Samenvatting

8

Summary

8

Symbolenlijst

9

Begrippenlijst

11

Inleiding

15

1.1

Algemeen

15

1.2

Doelstelling en kader

15

1.3

Opbouw publicatie

17

1.4

Ontwerpproces

17

1.5

Leeswijzer kwaliteitsniveau

20

1.6

Leeswijzer gebruik van publicatie

21

Wetgeving, normen en richtlijnen

23

2.1

Wetgeving

23

2.2

Normen, richtlijnen en certificering

23

2.3

Gelijkwaardigheidsbepaling

24

2.4

Definitie bestaande bouw

24

Programmafase

25

3.2

Principe uitvoering ventilatiesystemen

26

3.2.1

Laagbouw

26

3.2.2

Gestapelde bouw

27

3.3

Binnenluchtkwaliteit

30

3.4

Thermisch comfort

32

3.5

Geluid

33

3.6

Energie

34

3.7

Luchtdoorlatendheid

34

3.8

Vraagsturing

35

3.9

Wasemkap

36

3.9.1

Algemeen

36

3.9.2

Motorwasemkap

37

3.9.3

Motorloze wasemkap

37

3.9.4

Recirculatiekap

38

3.10

Oplevering

38

3.11

Gelijkwaardigheid, CE-markering en kwaliteit

38

3

Centrale gebalanceerde ventilatiesystemen met warmteterugwinning in woningen

4

Ontwerpfase

41

4.1

Algemeen

41

4.1.1

Uitgangspunten

41

4.1.2

Stappenplan

41

4.2

Bepaling ventilatiebalans

41

4.3

Opstellingsruimte

42

4.4

Verdunningsfactor

45

4.5

Regelbaarheid/regeling

47

4.6

Filtering

48

4.7

Toe- en afvoerventielen

48

4.7.1

Toevoerventielen

48

4.7.2

Afvoerventielen

53

4.7.3

Geluid van ventielen

Geluid

53

4.9

Overspraak

56

4.10

Kanaalontwerp

57

4.11

Kanalen/slangen

58

4.12

Bypass

63

4.13

Vorstbeveiliging

64

4.14

Selectie WTW-unit

65

4.15

Calamiteitenschakeling

65

4.16

Brandveiligheid

66

4.16.1 Brandkleppen

66

4.16.2 Brandmanchetten

66

4.16.3 Collectief systeem

67

4.17

Regelkleppen

67

4.18

Terugslagkleppen

67

4.19

Doorvoeren

68

4.19.1 Dakdoorvoeren 4.19.2 Geveldoorvoeren

68 68

4.20

4.21 5

Weerstands-/kanaalberekening

68

4.20.1 Laagbouw

69

4.20.2 Gestapelde bouw

69

Elektra

70

Uitwerkingsfase

71

5.1

Uitgangspunten

71

5.2

Communicatie

71

5.3

Selectie en validatie systeemcomponenten

71

5.3.1

WTW-unit

71

5.3.2

Dakdoorvoer

71

5.3.3

Luchtkanalen

71

5.3.4

Toe- en afvoerventielen

72

5.3.5

Geluiddemping

72

5.3.6

Brandwerende voorzieningen

73

5.3.7

Regelkleppen

73

5.3.8

Terugslagkleppen

73

5.4

ISSO-publicatie 62

53

4.8

Elektra

73

4

Centrale gebalanceerde ventilatiesystemen met warmteterugwinning in woningen

6

Realisatiefase

75

6.1

Algemeen

75

6.1.1

Uitgangspunten

75

6.1.2

Toetsmomenten en rapportage

76

6.1.3

Reinheid luchtkanalen

76

6.2

6.3

7

8

Montage- en installatietechnische kwaliteitseisen

77

6.2.1

Montage van de WTW-unit

77

6.2.2

Montage van luchtkanalen

77

6.2.3

Montage van ventielen

77

6.2.4

Inregelen

78

Controleprocedures

78

6.3.1

Functionele controle

78

6.3.2

Prestatiecontrole

78

6.3.3

Controlemeting geluidniveau

81

6.4

In bedrijf stellen

82

6.5

Oplevering

82

6.6

Gebruikershandleiding

82

Beheerfase

83

7.1

Algemeen

83

7.2

Gebruikersvoorschriften

83

7.3

Onderhoudsvoorschriften

84

7.4

Onderhoud

84

7.4.1

Professioneel periodiek onderhoud

84

7.4.2

Onderhoud door de gebruiker

85

MKK-structuur

87

8.1

Opzet MKK

87

8.1.1

Fases

87

8.1.2

Kwaliteitbeheeraspecten

88

8.1.3

Matrix

89

8.2

Overzicht ingevulde cellen

90

8.3

Celinhoud en specificatiebladen

90

8.4

Opbouw specificatiebladen

94

Specificatiebladen

95

I.

Programmafase

95

I.0-1

Programma van eisen

95

I.0-2

Randvoorwaarden

96

I.2-1

Uitwisseling informatie

I.3-1

Binnenluchtkwaliteit

101

I.3-2

Thermisch comfort

106

I.3-3

Geluid van buiten

109

I.3-4

Geluid van installaties

110

I.3-5

Energie

112

I.3-8

Wasemkap

114

I.4-40

Overzicht middelen programmafase

115

I.8-1

Rapportage

117

I.8-2

Vraagspecificatieblad kwaliteitsaspecten

118

II.

Ontwerpfase

122

II.0-1

Algemeen

122

II.0-2

Uitgangspunten

124

ISSO-publicatie 62

99

5

Centrale gebalanceerde ventilatiesystemen met warmteterugwinning in woningen

II.2-1

Uitwisseling informatie

126

II.3-1

Kwaliteit toevoerlucht

128

II.3-2

Comfortaspecten en regelbaarheid

133

II.3-3

Brandveiligheid

136

II.3-4

Ventilatie overige ruimten

137

II.3-6

Luchtdoorlatendheid

139

II.3-7

Energiegebruik ventilatoren

140

II.3-8

Selectie WTW-unit

141

II.3-11

Kanalenontwerp

144

II.3-14

Overstroomvoorzieningen

148

II.3-15

Calamiteitenschakeling

149

II.3-16

Doorvoeren

150

II.3-17

Selectie toe- en afvoerventielen

152

II.3-18

Opstellingsruimte WTW-unit(s)

154

II.4-40

Overzicht middelen ontwerpfase

156

II.8-1

Rapportage

158

II.8-2

Vraagspecificatieblad kwaliteitsaspecten

159

III.

Uitwerkingsfase

163

III.0-1

Randvoorwaarden

163

III.2-1

Uitwisseling informatie

164

III.3-1

WTW-unit

165

III.3-3

Luchtkanalen

166

III.3-4

Inregelvoorzieningen

167

III.3-5

Brandkleppen

168

III.3-6

Dakdoorvoeren

169

III.4-40

Overzicht middelen uitwerkingsfase

170

III.8-1

Rapportage

171

III.8-2

Vraagspecificatieblad kwaliteitsaspecten

172

IV.

Realisatiefase

173

IV.0-1

Randvoorwaarden

173

IV.2-1

Uitwisseling informatie

174

IV.3-1

Montage- en installatietechnische kwaliteitseisen

176

IV.4-40

Overzicht middelen realisatiefase

178

IV.8-1

Rapportage

179

V.

Beheerfase

180

V.0-1

Randvoorwaarden

180

V.2-1

Uitwisseling informatie

181

V.3-1

Gebruik luchttoevoer- en afvoervoorzieningen

182

V.3-3

Onderhoud luchttoevoer- en afvoervoorzieningen

183

V.4-40

Overzicht middelen beheerfase

184

Bijlage A

Ventilatiebalans referentiewoningen

185

Bijlage B

Verdunningsfactor

193

Bijlage C

Verdunningsfactor - toepassingsvoorbeeld

197

Bijlage D

Weerstandsberekening

199

Bijlage E

Proportionele inregelmethode

200

Bijlage F

Gebalanceerde ventilatie zonder WTW

202

Bijlage G

Geluid

203

Bijlage H

Eisen Bouwbesluit 2003 en verwachte eisen medio 2011

206

Literatuurlijst

215

ISSO-publicatie 62

6

Centrale gebalanceerde ventilatiesystemen met warmteterugwinning in woningen

VOORWOORD Ventileren is het vervangen van vervuilde binnenlucht in de woning door verse buitenlucht. De binnenlucht vervuilt door de aanwezigheid van personen, vocht, stof, geurtjes en emissies uit bouwmaterialen. Deze vervuilde binnenlucht moet worden vervangen door verse buitenlucht, zodat de ruimten in een woning geschikt zijn voor het verblijven van mensen. Voldoende ventilatie is dus een must.

We kennen in Nederland een grote verscheidenheid aan typen woningen. Mede daardoor kennen we alleen al voor de woningventilatie ruim 20 verschillende ventilatieconcepten met ieder zijn sterke en minder sterke eigenschappen.

Ongeacht het toegepaste ventilatieconcept is het van het grootste belang dat alle stappen in het ontwerp- en realisatieproces goed uitgevoerd worden. Ventilatie-installaties moeten op de juiste manier worden bediend. Iedere opgeleverde installatie moet daarom zijn voorzien van een bedieningshandleiding/-voorschrift, Door periodiek onderhoud moet het prestatieniveau van de ventilatie-installatie in stand worden gehouden. Wanneer er bij ÊÊn van deze processen iets misgaat, ontstaan er klachten/problemen. In de praktijk gaat helaas nog het nodige mis en verschijnen artikelen in kranten of in consumentenprogramma’s op de TV. Het betreft dan vaak ernstige problemen die terug te voeren zijn op ontwerpfouten waardoor klachten over tocht en/of geluid van de installatie leiden tot een onjuist gebruik van de installaties met een slecht binnenmilieu tot gevolg.

Om de adviseurs/installateurs te ondersteunen goede ventilatie-installaties in woningen/woongebouwen te realiseren heeft ISSO een reeks publicaties uitgebracht die de ventilatie-installaties behandelen vanaf het ontwerp tot en met beheer en onderhoud. Deze publicatie behandelt systemen met centrale gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning. Onder centrale gebalanceerde ventilatie wordt verstaan: ventilatie waarbij de luchttoevoer en de luchtafvoer op elkaar is afgestemd en verzorgd worden door een centrale ventilatie-unit voorzien van warmteterugwinning (WTW).

ISSO-publicatie 62

7

Centrale gebalanceerde ventilatiesystemen met warmteterugwinning in woningen

SAMENVATTING

SUMMARY

Deze publicatie geeft een eenduidig pakket van ontwerptechnische kwaliteitseisen voor goed functionerende ventilatie-installaties met centrale mechanische luchttoe- en afvoer met WTW in woningen en woongebouwen (systeem D).

This manual provides a uniform package of design technical quality requirements for properly functioning balanced mechanical ventilation systems with heat recovery in dwellings and residential buildings (system D).

Aan de hand van een globaal ontwerp- en relatieschema wordt in de hoofdstukken 1 tot en met 7 aangegeven waar keuzen moeten worden gemaakt, welke factoren een rol spelen en elkaar beïnvloeden en wordt via verwijzing naar specificatiebladen (SB) naar specifieke informatie verwezen.

A rough design and scheme of relationships clearly indicates what choices will have to be made, what factors play an important role and how they influence one another. Besides, the scheme refers to relevant information through specification sheets.

The design technical quality requirements and guidelines which have been worked out in the form of specification sheets are presented in the structure of the Model Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstallaties (Model Quality Control Climate Installations) (MKK), so that it will be clear during each stage of the production process of a heating system what requirements will have to be met and which information has to be available to complete the production process.

De in de vorm van specificatiebladen uitgewerkte ontwerptechnische kwaliteitseisen en richtlijnen zijn gepresenteerd in de structuur van het Model Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstallatie (MKK), zodat in iedere fase van het voortbrengingsproces van een ventilatiesysteem duidelijk is aan welke specificaties moet worden voldaan en welke informatie beschikbaar moet zijn om het voortbrengingsproces te doorlopen.

The program phase, design phase, execution phase and control phase have been worked out in separate steps. Furthermore, a number of appendices have been added, such as the air flow balance for reference dwellings with balanced mechanical ventilation systems with heat recovery, the controllability of the supply of fresh air, designing and dimensioning of air systems, the proportional balancing procedure and measures to reduce sound levels.

In aparte stappen zijn de programmafase, ontwerpfase, uitwerkingsfase, realisatiefase en beheerfase beschreven. Verder is een aantal bijlagen toegevoegd, zoals:  Ventilatiebalans voor referentiewoningen met centrale gebalanceerde ventilatie met WTW;  Verdunningsfactoren;  Weerstandsberekening;  Proportionele inregelmethode;  Ventilatie met centrale mechanische toevoer en centrale mechanische afvoer;  Geluid;  Eisen toekomstig Bouwbesluit.

ISSO-publicatie 62

8

Centrale gebalanceerde ventilatiesystemen met warmteterugwinning in woningen

SYMBOLENLIJST Ag

gebruiksoppervlakte

[m2]

a

autoriteit

[-]

a

hoogte

[m]

b

breedte

[m]

BSOM

som van de nominale belastingen van de toestellen die zijn aangesloten op de uitmondingen die gelegen zijn binnen het denkbeeldige uitmondingsgebied

[kW]

dh

hydraulische diameter

[m]

EPC

energieprestatiecoëfficiënt

[-]

f

verdunningsfactor

[-]

Fh

oppervlakte kanaaldoorsnede

[m2]

F0

oppervlakte van de vrije doortocht

[m2]

GA,k

karakteristieke geluidwering van een verblijfsruimte

[dB]

Li,a,k

karakteristiek installatiegeluidniveau t.g.v. installaties in een gebouw op een ander perceel, uitgedrukt in het gefilterd geluidniveau dat rekening houdt met de gevoeligheid van het menselijk oor voor de frequenties uit het hoorbaar spectrum

[dB]

Lp

geluiddrukniveau

[dB]

Lw

geluidvermogenniveau

[dB]

PMV

Predicted Mean Vote, rekengrootheid die de gemiddelde waarde voorspelt van de waardering van een grote groep personen die een uitspraak doen over de thermische gewaarwording van hun omgeving aan de hand van een 7-puntsschaal, lopend van -3 (koud) tot + 3 (heet)

[-a]

PPD

Predicted Percentage of Dissatisfied, voorspeld percentage ontevreden personen onder een [-] grote groep personen, die zich ten aanzien van het algemene comfort onbehaaglijk voelen

qm

massastroom lucht

[kg/s]

qv

luchtvolumestroom

[dm3/s]

qv,10

luchtvolumestroom bij een drukverschil van 10 Pa

[dm3/s]

U

warmtedoorgangscoëfficiënt

[W/(m2·K)]

v

luchtsnelheid in een opening

[m/s]

Wv

worplengte ventielen

[m]

α

schoephoek instelklep

[°]

ρ

dichtheid van lucht (≈ 1,25 kg/m3)

[kg/m3]

ζ

weerstand- of drukverliesfactor

[-]

Δh

hoogteverschil

[m]

Δp

drukverschil

[Pa]

Δpa

weerstand van de afvoer na een WTW-unit

[Pa]

Δpb

weerstand van bochten

[Pa]

Δpk

kanaalweerstand

[Pa]

Δpo

weerstand van overige componenten (bijv. brand- en regelkleppen)

[Pa]

Δptot

totale weerstand die de ventilator moet kunnen overwinnen

[Pa]

Δpv

weerstand van het ventiel

[Pa]

Δpw

weerstand t.g.v. winddrukeffecten ter plaatse van de uitmondingen

[Pa]

ISSO-publicatie 62

9

Centrale gebalanceerde ventilatiesystemen met warmteterugwinning in woningen

ISSO-publicatie 62

10

Centrale gebalanceerde ventilatiesystemen met warmteterugwinning in woningen

BEGRIPPENLIJST Aftakkanaal Via aftakkanalen wordt lucht vanuit een hoofdkanaal naar individuele ruimten gebracht.

Energieprestatiecoëfficiënt (EPC) Maat voor de energetische eigenschappen van een gebouw of een gedeelte van een gebouw inclusief de gebouwinstallaties bij een genormeerd gebruikersgedrag, in overeenstemming met NEN 5128 (tot medio 2011) of NEN 7120 (vanaf medio 2011).

Binnencondities Ontwerp binnenluchttemperatuur, luchtsnelheid en luchtvochtigheid.

Geluiddrukniveau 10 maal de 10-logaritme van de verhouding tussen het kwadraat van de geluiddruk en het kwadraat van de referentiegeluiddruk (2·10-5 N/m2).

Buitencondities Ontwerp buitenluchttemperatuur, relatieve luchtvochtigheid en windsnelheid.

Gebruiksfunctie De gedeelten van een of meer bouwwerken op een perceel of standplaats, die dezelfde gebruiksbestemming hebben en die samen een gebruikseenheid vormen.

Binnenklimaat Het complex van fysische factoren zoals temperatuur, vochtigheid, verlichting, luchtbeweging en het geluid in een verblijfsgebied van het gebouw.

Brandcompartiment Een besloten gedeelte van een gebouw, bestemd als maximaal uitbreidingsgebied voor brand.

Gebruiksoppervlakte (Ag) Onder de gebruiksoppervlakte van een gebruiksfunctie wordt verstaan het totaal van de tussen omsluitende wanden gelegen vloeroppervlakten van in die gebruiksfunctie gelegen ruimten. Tot die gebruiksoppervlakte worden niet gerekend de oppervlakten die worden ingenomen door dragende constructieonderdelen, de oppervlakten van vloeren waarboven een hoogte aanwezig is van minder dan 1,5 m en de vloeroppervlakten van bijvoorbeeld een buiten een woning in het woongebouw gelegen bergruimte, stookruimte of trappenhuis.

Bypass Voorziening in de vorm van een luchtkanaal om de warmtewisselaar, waardoor aangezogen buitenlucht zonder warmte-uitwisseling met de binnenlucht in de woning kan worden gebracht.

Capaciteit Term uit de bouwregelgeving, waarmee onder andere een luchtvolumestroom wordt aangeduid.

Gebalanceerde ventilatie Gecontroleerde toevoer en gecontroleerde afvoer van lucht, waarbij evenveel lucht wordt toegevoerd als afgevoerd.

Condensaat Gecondenseerde waterdamp. Condensaat is bijvoorbeeld te vinden op relatief koude oppervlakken indien binnenlucht relatief warm is ten opzichte van buiten, en voldoende vochtig.

Genormeerd lucht-geluidniveauverschil (DnT,A) Grootheid die het verschil tussen twee geludniveaus, genormeerd voor de referentienagalmmtijd en het desbetreffende spectrum, in één getal weergeeft.

dB Afkorting voor decibel. Eenheid voor geluiddrukniveau (geluidssterkte).

Hoofdkanaal Luchtkanaal, bestemd voor het transport van lucht via aftakkanalen naar individuele ruimten

Denkbeeldig uitmondingsgebied Bol met een straal van 0,2√X in meters met een minimum van 2 meter, waarbij het middelpunt van de bol is gelegen in het hart van de uitmonding met de grootste belasting. Bij uitmondingen met gelijke belasting moet het middelpunt zo gekozen worden dat zo veel mogelijk uitmondingen in het denkbeeldige uitmondingsgebied vallen. Dit geldt zowel voor horizontale als verticale uitmondingen. Hierbij is X gelijk aan qv;tot voor een ventilatieafvoer en aan Btot voor de afvoer van rook.

Hygiënische luchtvolumestroom De minimum luchtvolumestroom die door vraaggestuurde ventilatiesystemen bij afwezigheid van personen wordt onderhouden. Doel hiervan is de beheersing van emissies uit niet mensgerelateerde vervuilingsbronnen, zoals bouwmaterialen en woninginrichting.

Inductie Het door inblazen van lucht in beweging brengen van ruimtelucht waarbij vermenging (van ruimtelucht en ingeblazen lucht) optreedt.

Denkbeeldige uitmonding Samenvoeging van uitmondingen gelegen in een denkbeeldig uitmondingsgebied.

ISSO-publicatie 62

11

Centrale gebalanceerde ventilatiesystemen met warmteterugwinning in woningen

Infiltratie (ongecontroleerde ventilatie) Luchtuitwisseling tussen binnen en buiten die optreedt via naden, kieren en andere lekken in de bouwkundige constructies. Deze ventilatie is ongecontroleerd en niet regelbaar.

Leefzone Dat deel van een verblijfsgebied waarin wordt voldaan aan de gestelde ontwerpcriteria ten aanzien van comfort, dat zich volgens NEN 1087 bevindt binnen: 

Inwendige scheidingsconstructie Constructie die de scheiding vormt tussen twee voor mensen toegankelijke besloten ruimten van een gebouw, waaronder begrepen de op die constructie aansluitende delen van andere constructies, voor zover dat nodig is voor de bepaling van kenmerkende eigenschappen van een inwendige scheidingsconstructie.





Luchtdoorlatendheid Eigenschap van een uitwendige scheidingsconstructie van een gebouw of gedeelte daarvan lucht door te laten indien over deze scheidingsconstructie een luchtdrukverschil aanwezig is.

Installatiegeluid Geluid afkomstig van technische installaties in het gebouw. Voorbeelden van bronnen van installatiegeluid zijn: circulatiepompen van cv-installaties, ventilatoren en liftmachines.

Luchtdichtheid Een uitwendige scheidingsconstructie van een gebouw of gedeelte daarvan laat lucht door indien over deze scheidingsconstructie een luchtdrukverschil aanwezig is. Luchtdichtheid en luchtdoorlatendheid zijn elkaars tegengestelden. In het spraakgebruik wordt veelal de term 'luchtdichtheid' gebruikt. Het Bouwbesluit en de normen hanteren het begrip 'luchtdoorlatendheid'.

Installatietechnisch Definitief Ontwerp (DO) Definitieve opzet en dimensionering van een werktuigkundige en/of een elektrotechnische gebouwinstallatie.

Installatietechnisch Voorontwerp (VO) Hoofdopzet en voorlopige dimensionering van een werktuigkundige en/of een elektrotechnische gebouwinstallatie.

Luchtfilter Toestel/voorziening voor de zuivering van onder meer lucht en damp. Er zijn diverse soorten filters te onderscheiden, bijvoorbeeld koolstoffilters (met name voor het afvangen van chemische agentia), vezelfilters (bijvoorbeeld zakkenfilters) en elektrostatische filters.

Isolatie-index voor luchtgeluid (Ilu) Getalwaarde die aangeeft in welke mate de gemiddelde geluidoverdracht van de ene ruimte naar de andere ruimte minder is dan bij een situatie die voldoet aan de normwaarden.

Luchtgeluidisolatie Isolatie voor geluidtrillingen die, opgewekt door een geluidbron, in de lucht aanwezig zijn.

Isolatie/isoleren (geluid) Een scheidingsconstructie of geluidbron voorzien van geluidisolerend materiaal. Met als doel het tegengaan van geluidoverdracht.

Luchtkanalen Component van het ventilatiesysteem, bedoeld voor het transport van de lucht van en naar de WTW-unit.

Te onderscheiden zijn ronde, rechthoekige of ovale kanalen, gemaakt van staal of kunststof.

Isolatie/isoleren (warmte) Een scheidingsconstructie voorzien van warmteisolatiemateriaal. Met als doel het beperken van warmte- en koudeverliezen.

Luchtkwaliteit De kwaliteit van de (binnen)lucht in de context van gezondheid en welzijn. Met 'goede luchtkwaliteit' wordt over het algemeen lucht bedoeld die bij inademing geen hinder geeft en die daarbij geen stoffen bevat in dusdanig hoge concentraties dat op lange termijn schade aan de gezondheid op kan treden.

Kortsluiting (lucht) Het aanzuigen van lucht zonder dat dit bedoeld/ gewenst is. Bijvoorbeeld het opnieuw aanzuigen van vervuilde lucht, of het te snel weer afvoeren van schone lucht uit een ruimte zonder dat dit zijn verdunnende werking heeft gedaan.

Luchtnaverwarmer In luchtkanaal opgenomen warmtewisselaar.

Koudeval Neerwaarts gerichte convectieve (koude) luchtstroming langs (koude) ramen of wanden.

ISSO-publicatie 62

Hoogte vanaf de vloer: 1,8 m; Afstand vanuit de uitwendige scheidingsconstructie: 1,0 m; Afstand vanuit de inwendige scheidingsconstructie: 0,2 m.

Luchtsnelheid (relatieve) Luchtsnelheid ten opzichte van een bewegend persoon.

12

Centrale gebalanceerde ventilatiesystemen met warmteterugwinning in woningen

Luchtstromen (benaming) De benaming van de luchtstromen is als volgt: 







Onderdruk Luchtdruk die lager is dan het aangenomen nuldrukniveau (atmosferische druk).

Aanzuig: luchtstroom van buiten naar de WTW-unit; Afvoer: luchtstroom via de WTW-unit naar buiten; Afzuig: luchtstroom van één of meer ruimten rechtsreeks naar WTW-unit; Toevoer: luchtstroom vanaf de WTW-unit naar één of meerdere ruimten.

Ontwerpcondities De gekozen binnen- en buitencondities die dienen als basis voor het ontwerp van een ventilatiesysteem.

PMV (Predicted Mean Vote) Rekengrootheid die de gemiddelde waarde voorspelt van de waardering van een grote groep personen die een uitspraak doen over de thermische gewaarwording van hun omgeving aan de hand van een 7-puntsschaal, lopend van -3 (koud) tot + 3 (heet).

Luchttemperatuur De temperatuur van de lucht rond gebouwgebruikers.

Luchttransport Het transport van lucht van de ene ruimte naar de andere ruimte over een opening of via een luchtkanaal ten gevolge van een luchtdrukverschil.

PPD (Predicted Percentage of Dissatisfied) Voorspeld percentage ontevreden personen onder een grote groep personen, die zich ten aanzien van het algemene comfort onbehaaglijk voelen.

Luchtvochtigheid Onderscheiden worden de absolute luchtvochtigheid (hoeveelheid waterdamp in de lucht, uitgedrukt in gram water per kg lucht) en de relatieve vochtigheid (de verhouding tussen de werkelijke waterdamp concentratie in de lucht en de bij dezelfde temperatuur behorende maximale dampconcentratie).

Programma van eisen Document waarin behoeften, eisen en wensen en verwachtingen van een opdrachtgever en de toekomstige gebruikers zijn verwoord. Het dient als communicatiemiddel tussen opdrachtgever en ontwerpende partijen, via een samenhangend geheel van activiteiten, gericht op het eenduidig en volledig verzamelen, bewerken, evalueren en overdragen van informatie op basis van uitgangspunten en voorwaarden.

Luchtvolumestroom Hoeveelheid lucht die per tijdseenheid wordt toe- of afgevoerd, uitgedrukt in dm3/s of m3/h (1 dm3/s = 3,6 m3/h).

Thermisch comfort Toestand waarin een mens tevreden is over zijn thermische omgeving en geen voorkeur heeft voor een warmere of koudere omgeving.

Mechanische ventilatie Ventilatie die met één of meer ventilator(en) tot stand wordt gebracht.

Tocht Ongewenste lokale afkoeling van een deel van een lichaam veroorzaakt door luchtbeweging.

Natuurlijke ventilatie Ventilatie via aangepaste voorzieningen in een uitwendige scheidingsconstructie, die tot stand komt onder invloed van wind en/of temperatuurverschillen tussen de lucht buiten en de lucht binnen.

Temperatuurgradiënt (verticaal) Verandering van de luchttemperatuur in een ruimte per eenheid van afstand (hoogte). Bijvoorbeeld: het verschil in luchttemperatuur tussen hoofd- en enkelniveau (bij zittende personen: 1,1 m en 0,1 m boven de vloer).

Nominale luchtvolumestroom Volumestroom aan toevoer van verse lucht en afvoer van binnenlucht, die continu tot stand moet kunnen worden gebracht.

Toevoerventiel Constructief einddeel van een aftakkanaal waardoor lucht gecontroleerd in een ruimte wordt geblazen.

Nominale ventilatie Ventilatie die op grond van gezondheidsoverwegingen minimaal tot stand moet kunnen worden gebracht conform de eisen van het Bouwbesluit.

Turbulentie Variatie van de luchtsnelheid in richting en in de tijd ten opzichte van de gemiddelde snelheid en -richting.

Overstroomvoorziening Onderdeel van ventilatiesysteem, die onder gedefinieerde omstandigheden kan dienen als afvoer van één ruimte en tegelijk als toevoer van een andere ruimte.

ISSO-publicatie 62

13

Centrale gebalanceerde ventilatiesystemen met warmteterugwinning in woningen

Uitwendige scheidingsconstructie Constructie die de scheiding vormt tussen een voor mensen toegankelijke besloten ruimte van een gebouw en de buitenlucht, de grond of het water, waaronder begrepen de op die constructie aansluitende delen van andere constructies, voor zover die delen van invloed zijn op het voldoen van die scheidingsconstructie aan een bij of krachtens het Bouwbesluit gegeven voorschrift.

Voorziening voor luchtverversing (ventilatievoorziening) Geheel aan constructieonderdelen, bestemd voor de toevoer van verse lucht, het overstromen van verse lucht of binnenlucht naar een aangrenzende ruimte en de afvoer van binnenlucht naar buiten, waarmee de vereiste ventilatie tot stand kan worden gebracht.

Vorstbeveiliging Voorziening die ervoor zorgt dat de installatie bij vorst niet beschadigd wordt en in bedrijf blijft.

Ventiel Constructief en instelbaar einddeel van een luchtkanaal waardoor lucht gecontroleerd in een ruimte wordt toegevoerd of afgevoerd.

Meestal rond uitgevoerd.

Vraagsturing Regeling van de ventilatie op basis van een klokpatroon of sensorsturing. De luchtvolumestroom is geregeld op basis van de ventilatiebehoefte, met als doel een constante goede binnenluchtkwaliteit.

Ventilatie De luchtvolumestroom die teweeg wordt gebracht door speciaal daartoe aangebrachte ventilatievoorzieningen. Ventilatie is gecontroleerd en regelbaar.

Vrije koeling Het zonder mechanische koeling (koelmachine) koelen van binnenruimten. Ventilatie gedurende de nachtelijke uren, in warme perioden, die tot doel heeft de afkoeling van de gebouwmassa, waardoor de temperatuur overdag minder hoog oploopt.

Vrije koeling wordt ook wel 'passieve koeling', 'natuurlijke koeling' of 'zomernachtventilatie' genoemd.

Ventilatiecapaciteit / ventilatiedebiet De ventilatiecapaciteit of ventilatiedebiet is de luchtvolumestroom die aan een verblijfsruimte of verblijfsgebied moet kunnen worden toe- en afgevoerd.

De ventilatiecapaciteit wordt uitgedrukt in dm3 lucht per seconde (dm3/s) of m3 lucht per uur (m3/h). Daarbij is 1 dm3/s gelijk aan 3,6 m3/h.

Warmteterugwinning (WTW) Terugwinning van warmte uit afvoerlucht en/of rookgassen, waarmee verse lucht voorverwarmd kan worden.

Verblijfsgebied Gedeelte van een gebruiksfunctie met tenminste een gebruiksruimte, bestaande uit ĂŠĂŠn of meer op dezelfde bouwlaag gelegen aan elkaar grenzende ruimten, anders dan een toiletruimte, een badruimte, een technische ruimte, of een verkeersruimte.

WBDBO Afkorting van: weerstand tegen branddoorslag en brandoverslag. De weerstand tegen branddoorslag en brandoverslag tussen twee ruimten is de kortste tijd die een brand nodig heeft voor uitbreiding van de ene naar de andere ruimte.

Verblijfsruimte Ruimte voor het verblijven van mensen, dan wel een ruimte waarin de voor een gebruiksfunctie kenmerkende activiteiten plaatsvinden.

In het Bouwbesluit worden voorwaarden genoemd waaraan een verblijfsruimte moet voldoen.

Een verblijfsruimte moet een vloeroppervlakte hebben van tenminste 5 m2, waarvan de breedte tenminste 1,8 m en de hoogte boven de oppervlakte tenminste 2,6 m is.

WTW-unit Unit waarmee met warmte uit de ventilatieafvoerlucht de verse lucht kan worden voorverwarmd (warmteterugwinning).

Verkeersruimte Ruimte anders dan een ruimte in een verblijfsgebied, een toiletruimte, een badruimte of een technische ruimte, bestemd voor het bereiken van een andere ruimte.

Verse lucht Lucht die direct van buiten betrokken wordt.

ISSO-publicatie 62

14

Centrale gebalanceerde ventilatiesystemen met warmteterugwinning in woningen

1

INLEIDING

1.1 ALGEMEEN Woningen kunnen pas een aantrekkelijke leefomgeving vormen als zij tegemoet komen aan eisen van gezondheid en bruikbaarheid. Om aan de prestatie-eisen en overige kwaliteitseisen te kunnen voldoen worden zij onder andere voorzien van water toe- en afvoer, verwarming en ventilatie. De installaties ten behoeve van deze functies dienen niet alleen de gezondheid van de bewoners en de bruikbaarheid van de woningen te waarborgen, maar ze moeten ook veilig en energiezuinig zijn.

Het energiegebruik als gevolg van bewuste ventilatie is te beperken door:  De regelbaarheid van de ventilatie te verbeteren. Wel moet tenminste de minimaal noodzakelijke toevoer van verse lucht uit het oogpunt van gezondheid, hygiëne en vocht gewaarborgd blijven, bijvoorbeeld op basis van automatische vraagsturing;  Warmte terug te winnen uit de af te voeren binnenlucht. Bij warmteterugwinning wordt een deel van de energie die nodig is om de toevoerlucht voor te verwarmen geleverd door de afvoerlucht. Met warmteterugwinning is het vrijwel altijd mogelijk zonder aanvullende voorzieningen verse lucht tochtvrij toe te voeren.

De kwaliteit van het binnenmilieu in relatie tot zo laag mogelijk energiegebruik staat daarbij centraal. In het Bouwbesluit zijn eisen geformuleerd met betrekking tot de aanwezigheid en inrichting van ventilatievoorzieningen. Voor een goed binnenmilieu en een zo laag mogelijk energiegebruik is echter meer nodig.

Een schoon binnenmilieu verdient alle aandacht en vereist een doeltreffende ventilatievoorziening.

Een tochtvrij binnenklimaat en energiezuinigheid zijn randvoorwaarden voor een ventilatievoorziening.

Met gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning kan hieraan worden voldaan.

Van belang voor de kwaliteit van het binnenmilieu is de wijze waarop de bewoners de voorzieningen gebruiken. Veel bewoners gebruiken alleen de laagste stand van het ventilatiesysteem om tocht en/of geluidshinder te voorkomen. Om dat bewonersgedrag te voorkomen moet aan de ventilatievoorzieningen de eis worden gesteld dat ze de behaaglijkheid van het binnenklimaat niet nadelig beïnvloeden en dat hinder door geluid van installaties wordt voorkomen.

1.2 DOELSTELLING EN KADER Het doel van deze publicatie is het verstrekken van de informatie die noodzakelijk is voor installateurs, woningbeheerders, architecten, adviseurs en toeleveranciers, bij ontwerp en uitvoering van gebalanceerde ventilatie. Onder centrale gebalanceerde ventilatie wordt verstaan: ventilatie waarbij de luchttoevoer en de luchtafvoer op elkaar is afgestemd en verzorgd worden door een centrale unit.

Deze systemen zijn voorzien van warmteterugwinning (WTW).

Een andere overweging om aandacht te besteden aan de ventilatievoorziening is de energiezuinigheid. In goed geïsoleerde woningen zijn de warmteverliezen klein. Het verhogen van de thermische isolatie draagt in die situatie weinig meer bij aan verdere vermindering van het warmteverlies. Andere factoren zoals ventilatie en infiltratie gaan dan een grotere rol spelen.

Deze publicatie is onderdeel van een reeks van ISSOpublicaties over ventilatie van woningen en woongebouwen. De publicaties sluiten naadloos op elkaar aan.

Zie afbeelding 1.1.

Luchtinfiltratie door ondichtheden in de gebouwconstructie wordt geringer door de luchtdichtheid te verbeteren. Het Bouwbesluit stelt op dat gebied eisen.

Voorheen fungeerde infiltratie als ‘noodvoorziening’ voor een minimum ventilatieniveau. Echter, voor een luchtdichte eengezinswoning bedraagt de luchtinfiltratie slechts één derde van de ventilatie die nodig is om een aanvaardbaar binnenmilieu te realiseren. Dit vergroot de noodzaak om scherper te letten op de prestaties van de ventilatievoorzieningen.

ISSO-publicatie 62

15

Centrale gebalanceerde ventilatiesystemen met warmteterugwinning in woningen

ISSO-publicatie 61 Alle ventilatiesystemen

Programma van eisen op hoofdlijnen Programmafase systeem A of B

Systeemkeuze

systeem C of D

Ontwerpfase Uitwerkingsfase Realisatiefase

Beheerfase

ISSO-publicatie 61 Systeem A en B

ISSO-publicatie 62 Systeem D centraal (met wtw)

ISSO-publicatie 63 Systemen A, C en D centraal (met wtw)

ISSO-publicatie 92 Systemen C en D decentraal (geen wtw)

ISSO-publicatie 91 Systeem D decentraal (met wtw)

Afb. 1.1 ISSO-publicaties over ventilatie in woningen en woongebouwen ISSO-publicatie 61 is het startpunt voor het opstellen van een algemeen programma van eisen voor een woningventilatiesysteem. Ook kan met die publicatie de systeemkeuze worden gemaakt.

Aspecten van beheer en onderhoud van decentrale mechanische ventilatiesystemen met of zonder warmteterugwinning (systeem D) zijn behandeld in ISSO-publicatie 91 [2] respectievelijk 92 [3].

Daarna is er, afhankelijk van het gekozen ventilatiesysteem, een publicatie die het ontwerp en de realisatie van dat systeem verder in detail uitwerkt:  ISSO-publicatie 61 voor ventilatiesystemen met natuurlijke afvoer (systemen A of B) [1];  ISSO-publicatie 62 (de voorliggende publicatie) voor centrale gebalanceerde ventilatiesystemen met warmteterugwinning (systeem D);  ISSO-publicatie 91 voor systemen met decentrale mechanische toe- en afvoer en warmte-terugwinning (systeem D) [2];  ISSO-publicatie 92 voor systemen met decentrale mechanische toevoer (systeem D) of natuurlijke toevoer (systeem C) en centrale mechanische afvoer [3];

Voor de systemen met luchtkanalen behandelt ISSO-publicatie 17 [28] de weerstandsberekening, montage en onderhoud van de kanalen.

Specifieke aspecten van beheer en onderhoud van natuurlijke en mechanische ventilatiesystemen (systemen A, C, en D) zijn behandeld in ISSOpublicatie 63 [4].

ISSO-publicatie 62

16

Centrale gebalanceerde ventilatiesystemen met warmteterugwinning in woningen

1.3 OPBOUW PUBLICATIE De ISSO-publicatie is opgebouwd uit twee delen: 1. Basistekst; 2. Specificatiebladen volgens de MKK-structuur betreffende kwaliteitseisen over selectie, ontwerp, uitvoering en beheer voor onder andere installatieadviseurs, installateurs en leveranciers.

1.4 ONTWERPPROCES In principe verloopt het ontstaan van een ventilatiesysteem voor woningen volgens een itererend en optimaliserend proces, waarbij steeds een terugkoppeling naar uitgangspunten en eisen wordt gemaakt. In afbeelding 1.2 is in de vorm van een stroomschema het totale proces weergegeven.

Enkele van deze terugkoppelingen zijn hierin vermeld.

Deze manier van beschrijven van de kwaliteitseisen maakt het mogelijk in een BRL voor de vereiste kwaliteit te verwijzen naar de betreffende specificatiebladen.

Verzamel de algemene uitgangspunten: - algemeen programma van eisen (ISSO61) - nieuwbouw: ontwerptekeningen - bestaande bouw: opname situatie

Voor het structureren van de informatie is gebruik gemaakt van het Model Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstallaties, de zogenaamde MKK-structuur. Het MKK (Model Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstallaties) is een instrument voor het beheersen van het voortbrengingsproces van klimaatinstallaties binnen het bouwproces. Het toepassen hiervan betekent in dit geval het geven van informatie aan de betrokken partijen over de ventilatie van een woning en het ventilatiesysteem, in de betreffende fase van het bouwproces.

Bepaal de comfortcriteria t.a.v.: - binnenluchtkwaliteit - thermisch comfort (tocht) - geluid

Bepaal de prestatiecriteria t.a.v.: - energie - duurzaam bouwen - kosten - oplevering

In de MKK-structuur wordt het voortbrengingsproces verdeeld in 5 fasen:

Bepaal primaire systeemkenmerken: - handmatige / automatische regeling - wasemkap

I Programmafase In de programmafase worden de eisen, wensen en verwachtingen met betrekking tot het ventilatiesysteem ge誰nventariseerd en beperkende randvoorwaarden geformuleerd. Van de keuze voor verschillende ventilatiesystemen worden de consequenties op hoofdlijnen zichtbaar gemaakt. Aan het eind van de programmafase heeft de opdrachtgever/architect / installatiedeskundige voldoende informatie om een voorlopige systeemkeuze te kunnen maken.

haalbaar ?

nee

ja

Programma van eisen ventilatieconcept (vraagspecificatie)

II Ontwerpfase In de ontwerpfase worden op basis van de voorlopige systeemkeuze de voorzieningen voor de ventilatie van de woning door architect en installatiedeskundige uitgewerkt. Er vindt terugkoppeling met de uitgangspunten uit de programmafase plaats. Aan het eind van de ontwerpfase wordt een definitieve systeemkeuze gemaakt en gespecificeerd.

Afb. 1.2a Stroomschema programmafase (zie hoofdstuk 3)

III Uitwerkingsfase (bestekfase) In de uitwerkingsfase worden op basis van de ontwerpspecificaties de componenten geselecteerd.

IV Realisatiefase In de realisatiefase wordt het systeem ge誰nstalleerd en opgeleverd.

V Beheerfase In de beheerfase wordt de woning in gebruik genomen. Onderhoudsvoorschriften en instructie van bewoners zijn aspecten die in de beheerfase van belang zijn.

Meer informatie over de MKK-structuur staat in hoofdstuk 8.

ISSO-publicatie 62

17

Centrale gebalanceerde ventilatiesystemen met warmteterugwinning in woningen

Programma van eisen + ventilatieconcept (vraagspecificatie)

Definitief ontwerp

Selecteer de WTW-unit en bijbehorende dakdoorvoerset

Bepaal de vereiste luchtvolumestroom per verblijfsgebied en stel een ventilatiebalans op per woning

Selecteer de luchtkanalen, afvoerventielen, toevoerventielen , regelkleppen en brandkleppen (indien nodig)

Bepaal de plaats van de: - wtw-unit(-s) - luchttoe- en afvoervoorzieningen

Selecteer de overige installatie componenten

Bepaal de optionele functies van de ventilatie-unit(s)/WTW-unit: - luchtfiltering - vraagsturing/regeling - naverwarming - zomernachtkoeling/bypass

Verwerk de geselecteerde ventilatie componenten in het bouwkundig- en installatieontwerp

Bepaal de eigenschappen van de toevoerventielen: - geluiddemping - vraagsturing

Toets het ontwerp aan de vraagspecificatie

afwijking

akkoord Bepaal de overige bouwkundige en installatietechnische voorzieningen: - elektra aansluitingen - bedieningsorganen - overstroomvoorzieningen - spuivoorzieningen - luchtdoorlatendheid gebouwschil

Uitgewerkt ontwerp (materialenlijst)

Afb. 1.2c Stroomschema uitwerkingsfase (zie hoofdstuk 5)

Controleer de interactie met de installaties voor ruimteverwarming / warm tapwater

Toets het ontwerp aan de vraagspecificatie

afwijking

akkoord

Definitief ontwerp

Afb. 1.2b Stroomschema ontwerpfase (zie hoofdstuk 4)

ISSO-publicatie 62

18

Centrale gebalanceerde ventilatiesystemen met warmteterugwinning in woningen

Uitgewerkt ontwerp

Monteer/installeer het ventilatiesysteem volgens het ontwerp en voorschriften fabrikant

Voer de tussencontroles tijdig uit (kanalen, netwerkbekabeling en gevel/dakdoorvoeren)

Voer de eindcontrole uit en stel het systeem in bedrijf

Regel het systeem in conform het ontwerp

Controleer de werking van de regelknop(-pen) en automatische regeling

niet correct

Stel de regelknop(-pen), regelstrategie en sensoren correct af

correct Controleer de luchtvolumestromen

niet correct

Regel de debieten in zodat wordt voldaan aan de ontwerpwaarden

correct Controleer de luchtlekkage van het systeem

niet correct

Verhoog de luchtdichtheid van het systeem (afdichten lekkages)

correct Controleer het geluidniveau in de verblijfsruimte

niet correct

Verminder het geluidniveau (toepassen extra geluiddempende voorzieningen)

correct Stel een opleveringsrapportage en een gebruikershandleiding samen

Lever het systeem op en stel de rapportage en handleiding beschikbaar aan gebruiker

Opgeleverd en functionerend systeem

Afb. 1.2d Stroomschema realisatiefase (zie hoofdstuk 6)

ISSO-publicatie 62

19

Centrale gebalanceerde ventilatiesystemen met warmteterugwinning in woningen

Opgeleverd en functionerend systeem

Opstellen beheer en onderhoudsplan (ISSO-63)

Periodiek onderhoud bewoner

ja

Periodiek onderhoud installateur

Systeem functioneert conform eisen? nee Bijstellen, vervangen of repareren onderdelen?

ja, is mogelijk -> aanpassingen uitvoeren

nee, niet mogelijk

Sloop en afvoer ventilatiesysteem

Afb. 1.2e Stappenplan beheerfase (zie hoofdstuk 7) 1.5 LEESWIJZER KWALITEITSNIVEAU In deze publicatie zijn de ontwerptechnische-, materiaaltechnische- en montagetechnische kwaliteitseisen en de eisen te stellen aan het beheren van een ventilatiesysteem onderscheiden in drie categorieën:  De wettelijke eisen;  De kwaliteitseisen die in aanvulling op de wettelijke eisen moeten worden opgevolgd in verband met het goed functioneren van een installatie en het bereiken van een redelijkerwijs aanvaardbaar kwaliteitsniveau;  De aanvullende kwaliteitseisen die een hoger kwaliteitsniveau bewerkstelligen dan het redelijkerwijs aanvaardbare kwaliteitsniveau.

Kwaliteitseisen Kwaliteitseisen zijn privaatrechtelijke eisen en zijn onder meer afgeleid van de eisen van bijvoorbeeld privaatrechtelijke garantie-instituten. Kwaliteitseisen dienen als aanvulling op de wettelijke eisen en completeren de kwaliteit van het ventilatiesysteem.

Aan de kwaliteitseisen zoals geformuleerd in deze publicatie dient altijd te worden voldaan.

Aanvullende kwaliteitseisen Aanvullende kwaliteitseisen hebben veelal betrekking op het te realiseren (hogere) comfortniveau.

Aanvullende kwaliteitseisen zijn onder meer afgeleid van de eisen van privaatrechtelijke garantie-instituten of zijn gebaseerd op eisen vanuit duurzaam bouwen.

Aanvullende kwaliteitseisen zijn facultatief en worden in overleg tussen opdrachtgever/gebruiker en opdrachtnemer privaatrechtelijk vastgesteld. De vraagspecificatiebladen over kwaliteit (beheeraspect 8) kunnen daarbij als hulpmiddel dienen.

De aanvullende kwaliteitseisen bieden opdrachtgevers keuzemogelijkheden, waarbij in deze publicatie per keuze-item middelen zijn opgenomen om een passende keuze te kunnen maken. De in overleg tussen de installatiedeskundige en de opdrachtgever gemaakte keuzen worden vastgelegd in een vraagspecificatie (zie specificatiebladen SB I.8-2, SB II.8-2 en SB III.8-2).

Wettelijke eisen De eisen volgend uit het Bouwbesluit en andere publiekrechtelijke wettelijke voorschriften zijn in deze publicatie benoemd als wettelijke eisen en dienen altijd te worden opgevolgd.

ISSO-publicatie 62

20

Centrale gebalanceerde ventilatiesystemen met warmteterugwinning in woningen

Bovengenoemde eisen zijn per fase terug te vinden in de MKK-specificatiebladen. De specificatiebladen met Eisen beginnen altijd met volgnummer 3, dus bijvoorbeeld voor de ontwerpfase zijn dat de specificatiebladen II.3-… Om te kunnen voldoen aan deze eisen wordt er verwezen naar oplossingsrichtingen. Deze zijn per fase opgesomd in het specificatieblad Middelen, beginnend met volgnummer 4. Dus voor de realisatiefase is dat IV.4-…

Voor elke fase is één MKK-middelenblad gemaakt met daarin een verwijzing naar de paragrafen in de publicatie waarin de oplossingsrichtingen zijn uitgewerkt.

1.6 LEESWIJZER GEBRUIK VAN PUBLICATIE Het uitgangspunt bij het toepassen van deze publicatie is dat er al een systeemkeuze (bijv. via ISSO-publicatie 61) heeft plaatsgevonden.

In dit geval is dat dus het ventilatieconcept centrale gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning.

Voor het maken van een Programma van eisen van dit specifieke ventilatieconcept wordt geadviseerd hoofdstuk 3 Programmafase en de MKK-bladen uit de Programmafase (I) te bestuderen. Vervolgens kan aan de hand hiervan de checklist voor het maken van een Programma van Eisen (zie specificatieblad I.8-2) worden opgesteld.

Indien de ontwerpeisen bekend zijn kan worden gestart met hoofdstuk 4 Ontwerpfase en de MKKbladen uit de ontwerpfase (II). Daarnaast zijn enkele bijlagen toegevoegd met een uitwerking van belangrijke aspecten t.a.v. het ontwerp zoals de ventilatiebalans (bijlage A), verdunningsfactor (bijlage B/C), weerstandsberekening (bijlage D) en geluid (bijlage G).

Na het gereed zijn van het ontwerp van het ventilatiesysteem worden de systeemcomponenten geselecteerd en gevalideerd. Hiervoor wordt geadviseerd hoofdstuk 5 Uitwerkingsfase door te nemen.

Bijbehorende MKK-bladen zijn weergegeven in de Uitwerkingsfase (III).

Het monteren en installeren van het ventilatiesysteem is vastgelegd in de realisatiefase. In hoofdstuk 6 en de MKK-bladen (fase IV) wordt dit verder uitgewerkt.

Het inregelen vormt een belangrijk onderdeel bij het opleveren van een ventilatiesysteem. Bijlage E geeft de achtergronden van de gangbare proportionele inregelmethode.

Tot slot kunt u de aspecten over het beheer en onderhoud terug vinden in hoofdstuk 7 en de MKKbladen (fase V).

ISSO-publicatie 62

21

Centrale gebalanceerde ventilatiesystemen met warmteterugwinning in woningen