ISSO-publicatie 63-2008

publicatie

63

k e nnisins t i t u u t v o o r d e ins t a l l a t i e s e c t o r

Beheer en onderhoud ventilatiesystemen in woningen en woongebouwen

ISSO

Kennisinstituut voor de Installatiesector

Kruisplein 25 3014 DB Rotterdam Postbus 577 3000 AN Rotterdam Tel. 010-2065969 Fax 010-2130384 E-mail: isso@isso.nl

ISSO houdt zich bezig met het identificeren van kennisvragen binnen de installatiesector, het ontsluiten en toegankelijk maken van deze kennis in de vorm van praktische ISSO-publicaties en het bevorderen van het gebruiken van ISSO-publicaties als normstellende richtlijnen.

De in ISSO deelnemende organisaties zijn: ONRI: Organisatie van advies- en ingenieursbureaus PIT: Stichting Promotie Installatietechniek TVVL: Nederlandse Technische Vereniging voor Installaties in Gebouwen UNETO-VNI: Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandel VABI: Vereniging voor Automatisering in de Bouw- en installatietechniek De werkzaamheden werden begeleid door de Raad van Begeleiding, welke ten tijde van het tot stand komen van deze publicatie als volgt was samengesteld: De heer ing. H. Besselink De heer W.J.H. Scheffer Mevrouw dr. ir. P.M. Bluyssen De heer ir. J. Schonewille De heer ir. J.J.N.M. Hogeling De heer ir. W. Schuringa De heer ing. W.F.G. Hooijkaas De heer ing. R. Steine De heer H.M.A. Janssen Groesbeek De heer ir. P.A.L. Stoelinga De heer ir. P.H.H. Leijendeckers prof.M. De heer ing. A.A.L. Traversari MBA De heer prof.dr.ir. A.H.C. van Paassen De heer ir. E.J. Wagenaar De heer ir. W. Plokker De heer ir. T.M.E. Zaal De heer ir. W.G. Ram De heer prof. ir. W. Zeiler De realisatie van de ISSO-publicatie ‘Beheer en onderhoud ventilatiesystemen woningen en woongebouwen’ werd begeleid door de ISSO-kontaktgroep 87 die als volgt was samengesteld: De heer J. Beelo Vestia Den Haag Zuid Oost te Den Haag De heer ing. M.C. Hofman (rapporteur) Stichting ISSO te Rotterdam De heer A. van Luin (voorzitter) Industrie en Handelmij Bergschenhoek BV te Bergschenhoek, namens Vereniging leveranciers van Luchttechnische Apparaten (FME/VLA) De heer J.G. Marcus Installatie Advies Combinatie (IAC) te Rijswijk namens Stichting Garantie Instituut Woningbouw (GIW) De heer ing. G.A. Room Heluto BV Installatietechniek te Diever De heer R. Sorgedrager Vestia Westland te Naaldwijk De heer N. van Surksum Bacol Ventilatie BV te Barendrecht De heer ir. P.J.M. op ’t Veld Cauberg Huygen Raadgevende Ingenieurs BV te Maastricht De heer F.A. Vos Uneto-VNI te Zoetermeer De heer H.E. Zieremans J.E. Storkair te Zwolle, vanaf 1 maart 2008: Advies Controle Verbetering Ventilatiesystemen (ACVV) te Leerdam Tevens werd gebruik gemaakt van de adviezen van de heer ing. E.J.A Roijen van Cauberg Huygen Raadgevende Ingenieurs BV te Maastricht.

De studies die ten grondslag liggen aan deze publicatie zijn mogelijk gemaakt door daadwerkelijke en financiële ondersteuning door:

Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben medegewerkt, hebben een zo groot mogelijke zorgvuldigheid betracht bij zowel het verzamelen als bij het verwerken en opstellen van de in deze publicatie vervatte gegevens. Nochtans moet niet worden uitgesloten, dat deze publicatie onvolledig is of dat zij onjuistheden of onvolkomenheden bevat. Degene die van deze publicatie en de daarin vermelde gegevens gebruik maakt, aanvaardt dan ook daarvoor zelf het risico.

Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben medegewerkt sluiten iedere aansprakelijkheid uit voor zowel schade die mocht voortvloeien uit het gebruik van de publicatie als schade die zou kunnen ontstaan als gevolg van eventuele (druk-)fouten, onvolledigheden en onvolkomenheden van deze publicatie.

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze publicatie mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het bestuur van Stichting ISSO. Voorzover het maken van kopieën uit deze publicatie is toegestaan op grond van artikel 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo het Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp).

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the written permission of the foundation ISSO. Op alle publicaties van Stichting ISSO zijn de Algemene Leveringsvoorwaarden van toepassing. Deze kunt u lezen op www.isso.nl of opvragen bij Stichting ISSO. Aanvullingen en eventuele errata zijn te raadplegen via onze website: www.isso.nl Eventuele opmerkingen en vragen kunnen worden doorgegeven aan ISSO Postbus 577 3000 AN Rotterdam e-mail: isso@isso.nl © Stichting ISSO – Rotterdam, oktober 2008

ISSO-publicatie 63

Beheer en onderhoud ventilatiesystemen in woningen en woongebouwen

ISBN: 978-90-5044-163-6

INHOUDSOPGAVE

1

2

3

Samenvatting

5

Summary

5

Begrippen

7

Inleiding

9

1.1

Algemeen

9

1.2

Doelstelling en kader

9

1.3

Opbouw publicatie

9

Wetgeving, normen en richtlijnen

11

2.1

11

2.2

Normen

11

2.3

Richtlijnen en certificering

11

Beheer en onderhoud

13

3.1

13

3.2

4

Wetgeving

Beheeraspecten 3.1.1

Inventariseren, controleren en beheren

13

3.1.2

Onderhouden

16

3.1.3

Gebruiken

19

Onderhoudsaspecten

20

3.2.1

Technische kwaliteit en betrouwbaarheid

20

3.2.2

Toegankelijkheid

20

3.2.3

Reinigbaarheid en schoonmaken

21

3.2.4

Inregelen en afstellen

26

3.2.5

Vervangen en/of repareren

27

3.2.6

Frequentie en onderhoudskosten

28

Procesbeschrijving volgens MKK-structuur

29

4.1

Algemeen

29

4.2

MKK-hoofdmatrix

29

Specificatiebladen

31

IV.

Realisatiefase

31

IV.3-1

Montage- en installatietechnische kwaliteitseisen

31

IV.3-2

Reinheid Luchtkanalen

33

IV.4-2

Inregelprocedures

35

IV.4-4

Controle regelknop

38

IV.4-5

Controle luchtvolumestromen

39

IV.4-6

Controle luchtlekkage

41

IV.4-8

Opleveringsprotocol

42

IV.4-9

Controleprotocol

44

IV.4-10

Meetprotocol

47

IV.4-11

Reinigen luchtkanalen

54

IV.8-1

Rapportage

56

ISSO-publicatie 63

3

Beheer en onderhoud ventilatiesystemen in woningen en woongebouwen

V.

Beheerfase

57

V.0-1

Randvoorwaarden

57

V.2-1

Uitwisseling Informatie

58

V.3-1

Gebruik wtw-unit / afzuigunit

59

V.3-2

Gebruik roosters / ventielen

60

V.3-3

Onderhoud wtw-unit / afzuigunit

61

V.3-4

Onderhoud roosters / ventielen

63

V.4-1

Bedieningsvoorschriften

64

V.4-2

Onderhoudsplan

65

V.4-3

Controle geluidsniveau

69

V.8-1

Rapportage

71

Bijlage A

Model opnamerapport ventilatiesysteem natuurlijke toevoer en mechanische afvoer

73

Bijlage B

Model opnamerapport ventilatiesysteem mechanische toevoer en afvoer met wtw

78

Bijlage C

Model meetraport mechanisch ventilatiesysteem

83

Bijlage D

Model Onderhoudscontract preventief en correctief onderhoud

85

Bijlage E

Voorbeelden verbeteringen ventilatiesystemen

94

Bijlage F

Onderhoudsactiviteiten ventilatiesystemen

95

Bijlage G

Ontwerp- en installatieaspecten in relatie tot onderhoud

97

Literatuur

98

ISSO-publicatie 63

4

Kwaliteitseisen voor warmwaterverwarmingsinstallaties

SAMENVATTING

SUMMARY

Een ventilatiesysteem vormt een belangrijke voorwaarde voor het verkrijgen van een gezond binnenklimaat in de woning en voor de bewoners. Daarnaast zijn beheer en onderhoud noodzakelijk voor het goed en energiezuinig functioneren van het ventilatiesysteem.

A ventilation system is a prerequisite for achieving a healthy indoor climate. This publication provides practical guidelines for management and maintenance of residential ventilation systems.

This publication consists of two parts: The first part deals with all aspects of management and maintenance of residential ventilation systems. Management covers all activities which are required to keep the ventilation system in condition, e.g. to control, maintain, report and document. Maintenance covers the execution of all measures which should be taken to keep the ventilation system in condition, e.g. to adjust, balance, clean and repair.

Deze publicatie geeft richtlijnen voor het beheer en onderhoud van (mechanische) ventilatiesystemen in de woningbouw. De richtlijnen zijn van toepassing op ventilatiesystemen in de bestaande woningbouw en in nieuwbouwsituaties.

Deze publicatie is opgebouwd uit twee delen. Het 1e deel van de publicatie behandelt de beheer- en onderhoudsaspecten van ventilatiesystemen in woningen.

Onder beheer wordt verstaan alle (bestuurlijke) activiteiten die nodig zijn om de kwaliteit van het ventilatiesysteem in stand te houden. Hierbij kan gedacht worden aan controle, onderhoud, rapportage en documentatie.

Onder onderhoud wordt verstaan de uitvoering van maatregelen om de kwaliteit van het ventilatiesysteem in stand te houden. Hierbij kan gedacht worden aan inregelen, afstellen, schoonmaken, repareren, etc.

The second part deals with technical quality requirements and guidelines which have been worked out in specification sheets. According to the structure of the 'Model Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstallatie' (MKK Model Quality Control Climate Installations) the specification sheets are presentd in a so called 'main-MKKmatrix'. This second part of the publication is intended for use in a internal quality system of organizations.

This publication supports and completes the other two available publications on residential ventilation: ISSO-61 and ISSO-62. These publications provide guidelines for designing and installing residential ventilation systems.

De bijbehorende kwaliteitseisen en middelen worden in het 2e deel van de publicatie uitgewerkt in de vorm van specificatiebladen volgens de MKK-structuur (Model Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstallatie). De relevante specificatiebladen m.b.t. beheer en onderhoud in de verschillende projectfasen staan weergegeven in de MKK-hoofdmatrix.

Deel 2 kan door bedrijven gebruikt worden om het kwaliteitssysteem aan te vullen.

In addition to the specification sheets, a number of appendices are included: Model report for documenting building and installations; Model contract for maintenance of residential ventilation systems; Model measurement report for mechanical ventilation systems; Checklist with recommendations of quality improvements; Checklist with maintenance activities in residential ventilation systems; Design- and installation aspects related to maintenance.

Voor het voortbrengingsproces van ventilatiesystemen zijn, eveneens ontwikkeld in de MKK-structuur, ISSO-publicaties 61 en 62 beschikbaar. Deze publicatie is zowel van toepassing op ISSO-publicatie 61 als op 62 en vormt daarop een aanvulling.

Naast de MKK-specificatiebladen is een aantal bijlagen toegevoegd, bestaande uit o.a.: Model rapport ten behoeve van opnemen gebouw en installaties; Model onderhoudscontract mechanisch ventilatiesysteem; Model meetrapport mechanisch ventilatiesysteem; Checklist met adviezen t.a.v. verbeteringen ventilatiesysteem; Checklist met onderhoudsactiviteiten woningen; Ontwerp- en installatie-aspecten in relatie tot onderhoud.

ISSO-publicatie 63

5

Beheer en onderhoud ventilatiesystemen in woningen en woongebouwen

ISSO-publicatie 63

6

Beheer en onderhoud ventilatiesystemen in woningen en woongebouwen

BEGRIPPEN Afzuigunit Unit ten behoeve van het afvoeren van lucht, voorzien van een ventilator.

Model kwaliteitsbeheersing klimaatinstallatie (MKK) Instrument voor het beheersen van het voortbrengingsproces van klimaatinstallaties in het bouwproces. Het toepassen hiervan betekent het geven van informatie met betrekking tot ventilatie van de woning en het ventilatiesysteem, in de betreffende fase van het bouwproces aan de betrokken partijen.

Beheer Alle (bestuurlijke) activiteiten die nodig zijn om de kwaliteit van het ventilatiesysteem in stand te houden.

Beheerfase In de beheerfase wordt de woning in gebruik genomen. De beheerfase volgt na de uitwerkingsfase.

Onderhoudsvoorschriften en een duidelijke instructie van bewoners zijn aspecten die in de beheerfase van belang zijn.

Natuurlijke ventilatie Ventilatie via aangepaste voorzieningen in een uitwendige scheidingsconstructie, die tot stand komt door invloed van winddruk en/of temperatuurverschillen tussen de lucht buiten en de lucht binnen.

Binnenklimaat Het complex van fysische factoren zoals temperatuur, vochtigheid, verlichting, luchtbeweging en het geluid in een verblijfsgebied van een gebouw.

Nominale ventilatie Ventilatie die op grond van gezondheidsoverwegingen minimaal tot stand moet kunnen worden gebracht conform de eisen van het Bouwbesluit.

Controleprotocol Protocol waarmee wordt vastgesteld of het ventilatiesysteem correct functioneert. Aan de hand van dit protocol wordt nagegaan of de diverse onderdelen correct zijn gemonteerd en of de (bewegende) onderdelen correct werken.

Onderhoud Het uitvoeren van de benodigde maatregelen om de kwaliteit van het ventilatiesysteem in stand te houden.

Onderhoudscontract Overeenkomst tussen opdrachtgever (eigenaar, bewoner) en opdrachtnemer (installateur, onderhoudsbedrijf) met afspraken t.a.v. onderhoudsactiviteiten, looptijd en voorwaarden.

Correctief onderhoud Onderhoud uitgevoerd na de vaststelling van een gebrek met als doel het ventilatiesysteem terug te brengen in de staat waarin het de vereiste functie kan uitoefenen.

Onderhoudsniveau De mate waarin het ventilatiesysteem wordt onderhouden.

Energieprestatiecoëfficiënt (EPC) Index voor de energetisch efficiëntie van een nieuw te bouwen woning.

Onderhoudsplan Gestructureerd pakket taken met werkzaamheden, procedures, middelen en een tijdsschaal om onderhoud uit te voeren.

Gebalanceerde ventilatie Gecontroleerde mechanische toevoer en afvoer van ventilatielucht, waarbij evenveel lucht wordt toegevoerd als afgevoerd.

Ontwerpcondities De gekozen binnen- en buitencondities die dienen als basis voor het ontwerp van een ventilatiesysteem.

Luchtkwaliteit De kwaliteit van de (binnen)lucht in de context van gezondheid en welzijn. Met "goede luchtkwaliteit" wordt over het algemeen lucht bedoeld die bij inademing geen hinder geeft en die daarbij geen stoffen bevat in dusdanig hoge concentraties dat op lange termijn schade aan de gezondheid te verwachten is.

Ontwerpfase In de ontwerpfase worden de voorzieningen voor de ventilatie van de woning door architect en installatiedeskundige uitgewerkt. Er vindt terugkoppeling met de uitgangspunten uit de programmafase plaats.

Planmatig onderhoud Preventief onderhoud uitgevoerd volgens een vastgestelde tijdsplanning of vastgesteld aantal gebruikseenheden.

Mechanische ventilatie Ventilatie die met één of meer ventilator(en) tot stand wordt gebracht.

Meetprotocol Protocol waarmee wordt vastgesteld of de meetbare parameters van het gerealiseerde ventilatiesysteem voldoen aan de ontwerpspecificaties.

ISSO-publicatie 63

7

Beheer en onderhoud ventilatiesystemen in woningen en woongebouwen

Preventief onderhoud Onderhoud uitgevoerd volgens vooraf bepaalde intervallen of volgens vooraf gestelde criteria, bedoeld om de kans op uitval of degradatie van het functioneren van het ventilatiesysteem te verminderen.

Vraaggestuurde ventilatie Ventilatie waarbij de toevoer van verse lucht wordt geregeld op basis van de daadwerkelijke behoefte.

Regeling geschiedt op basis van luchtkwaliteit (aanwezigheid) of tijdsturing.

Programmafase In de programmafase worden de eisen, wensen en verwachtingen met betrekking tot het ventilatiesysteem ge誰nventariseerd en worden beperkende randvoorwaarden geformuleerd.

Warmteterugwinning (wtw) Terugwinning van warmte uit ventilatieafvoerlucht en/of rookgassen, waarmee ventilatietoevoerlucht voorverwarmd kan worden.

Wtw-unit Unit waarmee met warmte uit de ventilatieafvoerlucht de toevoerlucht kan worden voorverwarmd (warmteterugwinning).

Rechtens verkregen niveau Het niveau van de gestelde eisen ten tijde van de afgifte van de oorspronkelijke bouwvergunning.

Recirculatiekap Wasemkap waarbij de afgezogen kooklucht wordt gefilterd (metalen filter voor vetopvang en koolstoffilter voor afvangen kookluchtjes) en weer wordt toegevoerd in de keuken.

Wasemkap Apparaat waarmee kooklucht uit de keuken kan worden afgevoerd; motorloos of voorzien van een eigen ventilator.

Rooster Constructieve (en regelbare) voorziening voor het toevoeren van buitenlucht. Meestal rechthoekig uitgevoerd.

Technische kwaliteit De mate waarin rekening wordt gehouden met toekomstig onderhoud en life-cycle-cost bij de keuze van installatieonderdelen.

Uitvoeringsfase In de uitvoeringsfase wordt de installatie gerealiseerd.

Uitwerkingsfase (besteksfase) In de uitwerkingsfase wordt het systeemontwerp tot in detail uitgewerkt.

Ventiel Constructief en instelbaar einddeel van een luchtkanaal waardoor lucht gecontroleerd in een ruimte wordt toegevoerd of afgevoerd. Meestal rond uitgevoerd.

Ventilatie De luchtvolumestroom die teweeg wordt gebracht door speciaal daartoe aangebrachte ventilatievoorzieningen. Ventilatie geschiedt bewust, is gecontroleerd en regelbaar.

Ventilatiesystemen Type A: Natuurlijke ventilatie; natuurlijke toe- en afvoer; Type B: Mechanische toevoer en natuurlijke afvoer; Type C: Natuurlijke toevoer en mechanische afvoer; Type D: Gebalanceerde ventilatie (meestal met warmteterugwinning); mechanische toe- en afvoer.

ISSO-publicatie 63

8

Beheer en onderhoud ventilatiesystemen in woningen en woongebouwen

1

INLEIDING

1.1 ALGEMEEN Het beheer en onderhoud van ventilatiesystemen in woningen en woongebouwen krijgt vaak te weinig aandacht; zo wordt er vrijwel altijd een contract afgesloten voor het onderhoud aan de cv-installatie, maar het opstellen van een onderhoudsplan voor een ventilatiesysteem blijft nog regelmatig achterwege. Vaak omdat gebruikers het belang van goed beheer en onderhoud simpelweg (nog) niet wordt uitgelegd.

c. Doelgroep: opdrachtgever, installateur, onderhoudsbedrijf, beheerder (eigenaar/huurder); d. Projectfasen: Programma - Ontwerp Uitwerking - Uitvoering - Beheer.

Toelichting bij punt a Het betreft collectieve voorzieningen in woongebouwen met uitzondering van de algemene ruimten en voorzieningen zoals bijv.: Liftventilatie; Ventilatie stallingruimten en parkeergarages; Ventilatie vuilstortkoker.

Daarnaast is de inzet van gebalanceerde ventilatiesystemen met warmteterugwinning in de nieuwbouw tegenwoordig gebruikelijk om een lage EPC te halen, maar hoe de systemen goed ingeregeld en onderhouden moeten worden krijgt regelmatig te weinig aandacht. Dat terwijl juist het balanceren en onderhouden van het systeem voorwaarden zijn voor het goed functioneren van de installatie en het verkrijgen van een gezond binnenklimaat in de woning en voor de bewoners.

Toelichting bij punt b In Nederland wordt de volgende indeling gehanteerd voor ventilatiesystemen: Type A: Natuurlijke ventilatie; natuurlijke toe- en afvoer; Type B: Mechanische toevoer en natuurlijke afvoer; Type C: Natuurlijke toevoer en mechanische afvoer; Type D: Mechanische toe- en afvoer, gebalanceerde ventilatie (meestal met warmteterugwinning).

Adviseurs, installateurs en onderhoudsbedrijven hebben daarom behoefte aan een onafhankelijk document, waarin richtlijnen voor het beheren en onderhouden van ventilatiesystemen op een overzichtelijke wijze worden geformuleerd. Deze ISSO-publicatie voorziet in deze behoefte.

Bij de uitwerking van de beheer- en onderhoudsaspecten in deze publicatie wordt gebruik gemaakt van deze indeling naar ventilatiesystemen. In deze publicatie wordt (nog) geen invulling gegeven aan ventilatiesysteem type B in verband met beperkte toepassing, en aan innovatieve ventilatiesystemen zoals bijv. hybride ventilatiesystemen, centrale gebalanceerde ventilatiesystemen met een warmtewiel of lokale gebalanceerde ventilatiesystemen met warmteterugwinning. Voor die situaties wordt verwezen naar de instructies van de betreffende fabrikant.

1.2 DOELSTELLING EN KADER Het doel van deze publicatie is het geven van inzicht in de te hanteren eisen en middelen bij het opleveren, beheren en onderhouden van natuurlijke en mechanische ventilatiesystemen.

De ISSO-publicaties 61 en 62, opgebouwd volgens de MKK-structuur, zijn sterk gericht op het ontwerpen en installeren van mechanische ventilatiesystemen. Deze publicatie vormt een supplement op ISSO-publicaties 61 en 62 en richt zich met name op de beheerfase waarin het beheer en onderhoud plaatsvindt.

De ISSO-publicatie sluit tevens aan bij de geldende (Europese) normen m.b.t. het beheer en onderhoud van ventilatiesystemen en geeft hieraan een praktische invulling.

Deze publicatie dient als praktisch hulpmiddel voor diegenen die: Ventilatiesystemen installeren, beheren en onderhouden: Installateurs, onderhouds-, servicemonteurs en servicetechnici; De woningeigenaar of gebouwbeheerder adviseren over het beheer en onderhoud van het ventilatiesysteem: Installatieadviseurs, woningbouwverenigingen/technische diensten en onderhoudsbedrijven.

1.3 OPBOUW PUBLICATIE De ISSO-publicatie is opgebouwd uit 2 delen, te weten: Basisdeel, hoofdstukken 1 tot en met 3; Specificatiebladen volgens de MKK-structuur, vanaf hoofdstuk 4.

Het basisdeel van deze publicatie behandelt de verschillende beheer- en onderhoudsactiviteiten van ventilatiesystemen in woningen.

In deze publicatie wordt onderscheid gemaakt in: a. Type woningbouw en installatie: bestaande of nieuw op te leveren woningen en woningen met een individueel ventilatiesysteem of woongebouwen met een collectieve ventilatieinstallatie; b. Type ventilatiesysteem: natuurlijk of mechanisch;

ISSO-publicatie 63

Het 2e deel van de ISSO-publicatie behandelt de bij beheer en onderhoud te hanteren kwaliteitseisen en middelen in de vorm van specificatiebladen volgens de MKK-structuur. In de hoofdmatrix in hoofdstuk 4 wordt via arcering een overzicht gegeven van de specificatiebladen, die in deze publicatie zijn uitgewerkt.

9

Beheer en onderhoud ventilatiesystemen in woningen en woongebouwen