QVCMJDBUJF
,& / / *4* /45*5665 700 3 %& * /45"-- "5* &4&$ 50 3
)"/%-&*%*/(
&/&3(*&13&45"5*& "%7*&4 65*-*5&*54(&#068&/ .""58&3,"%7*&4
ISSO-publicatie 75 deel 2
Handleiding EPA-U “Maatwerkadvies “
ISBN: 978-90-5044-141-4
INHOUDSOPGAVE SAMENVATTING
7
SUMMARY
7
SYMBOLENLIJST
8
1
INLEIDING
10
2
BESCHRIJVING ELEMENTEN EPA-U
11
2.1
Inleiding methodiek 2.1.1 Doelstelling en achtergrond van de methodiek 2.1.2 Toepassingsgebied 2.1.3 Profiel van de EPA-U-adviseur
11 11 11 12
2.2
Het adviestraject 2.2.1 Inleiding 2.2.2 Acquisitie
12 12 14
2.3
Intake 2.3.1 2.3.2 2.3.3 2.3.4
14 14 14 14 15
2.4
3
4
5
Gebouwopname Besparingsberekening Economische berekening Opstellen advies op maat
EPA-U-middelen 2.4.1 Het intakeformulier 2.4.2 Het opnameformulier 2.4.3 De EPA-U-software 2.4.4 Het rapportageformat
15 15 15 15 15
KLANTPROCESSEN OP GEBOUWNIVEAU
17
3.1
Inleiding
17
3.2
Energiegerelateerde aspecten 3.2.1 Huisvestingsbeleid en onderhoud gebouw en installaties 3.2.2 Arbo-maatregelen en energiebesparing 3.2.3 Energiemanagement 3.2.4 Monitoring energiegebruik
17 17 19 20 21
3.3
Organisatie en commitment 3.3.1 Inleiding 3.3.2 Agenderen EPA-U 3.3.3 Uitvoeren EPA-U 3.3.4 Beheer en monitoring
22 22 22 24 27
INTAKE
29
4.1
Inleiding
29
4.2
Intakegesprek 4.2.1 Ambitieniveau 4.2.2 Wat is er al gedaan? 4.2.3 Betrokken beleidsvelden 4.2.4 Kaders en randvoorwaarden 4.2.5 Organisatie 4.2.6 Detailniveau, energiesectoren 4.2.7 Beschikbare informatie 4.2.8 Plan van aanpak
30 30 30 31 32 32 32 33 33
GEGEVENSVERZAMELING
35
5.1
Opnameformulier
36
5.2
Benodigd instrumentarium
36
5.3
Indeling in sectoren
37
5.4
Oppervlaktebepaling
38
5.5
Bepaling opbouw constructies 5.5.1 Inspectietips gesloten gevel 5.5.2 Inspectietips gevelopeningen 5.5.3 Inspectietips dak 5.5.4 Inspectietips vloeren 5.5.5 Inspectie inwendige scheidingswanden
38 38 41 42 42 43
ISSO-publicatie 75 deel 2
3
Handleiding EPA-U "Maatwerkadvies"
5.5.6
6
7
Stroomschema’s voor Rc-waarde constructies
43
5.6
Bepaling installatiegegevens 5.6.1 Type klimaatinstallatie 5.6.2 Ventilatie 5.6.3 Ventilatiedebiet 5.6.4 Luchtbehandelingskast 5.6.5 Ventilatoren 5.6.6 Warmteopwekking 5.6.7 Regeling warmteopwekking 5.6.8 Koudeopwekking 5.6.9 Individuele naregeling in de vertrekken 5.6.10 Pompregelingen in watercircuits
44 45 50 51 51 54 54 57 58 59 59
5.7
Verlichtingsinstallatie
59
5.8
Warm tapwater
60
5.9
Installaties voor zonne-energie
61
5.10
Gebouwbeheersysteem
61
5.11
Organisatie
61
5.12
Bijzondere energiegebruikers 5.12.1 Kantoorapparatuur 5.12.2 Centrale automatiseringsapparatuur 5.12.3 Liften en roltrappen 5.12.4 Apparatuur in het bedrijfsrestaurant 5.12.5 Noodstroomvoorzieningen 5.12.6 Telecommunicatie 5.12.7 Drankkenautomaten 5.12.8 Apparatuur in verzorgingstehuizen 5.12.9 Buiten- en terreinverlichting 5.12.10 Niet-standaardapparatuur
61 62 62 63 63 63 64 64 64 64 64
5.13
Gegevensverzameling indien EP-certificaat aanwezig is
65
ENERGIEBESPARENDE MAATREGELEN EN DUURZAME ENERGIE
67
6.1
Inleiding
67
6.2
Energiebesparende en duurzame energie maatregelen 6.2.1 Bouwkundige maatregelen 6.2.2 Infiltratie en ventilatie 6.2.3 Passieve zonne-energie 6.2.4 Installatietechnische maatregelen 6.2.5 Organisatie- en gedragsmaatregelen
70 70 78 79 81 106
ENERGIEBESPARINGS-BEREKENINGEN EN VASTSTELLING ADVIES
109
7.1
Inleiding
109
7.2
Basisinformatie over energieberekenigen 7.2.1 Introductie 7.2.2 Warmtebalans gebouw 7.2.3 Dynamisch gedrag van een gebouw 7.2.4 Transmissieverliezen 7.2.5 Ventilatieverliezen 7.2.6 Interne warmteproductie 7.2.7 Zoninstraling 7.2.8 Stookbehoefte 7.2.9 Koelbehoefte 7.2.10 Energiegebruik voor warm tapwater 7.2.11 Energiegebruik voor bevochtiging 7.2.12 Elektriciteitsverbruik
110 110 110 112 112 115 116 117 118 118 119 119 119
7.3
Aanpak van energieberekeningen 7.3.1 Energiesectoren 7.3.2 Overzicht van energieberekeningen met de EPA-U-software 7.3.3 Invoeren opnamegegevens 7.3.4 Fitten 7.3.5 Referentievariant- en maatregelvariantberekeningen
119 119 119 121 121 125
7.4
Kosten-batenanalyse
127
ISSO-publicatie 75 deel 2
4
Handleiding EPA-U "Maatwerkadvies"
7.4.1 7.4.2 7.4.3 7.4.4
8
Opbouw energieprijzen Investeringskosten Overzicht stimuleringsmaatregelen Economische haalbaarheid
127 132 134 134
7.5
Overwegingen bij vaststellen van advies voor de onderscheiden sectoren 7.5.1 Methodische aanpak advisering met EPA-U
135 135
7.6
Comfortbeleving 7.6.1 Thermisch comfort 7.6.2 Verlichtingscomfort (visuele presentatie) 7.6.3 Comfortverbetering door geluidwering
139 139 140 142
ENERGIEPRESTATIEMAATWERK-RAPPORT
143
8.1
Projectgegevens
143
8.2
Huidige situatie
143
8.3
Uitgangspunten en overwegingen
144
8.4
Lijst van enkelvoudige maatregelen
144
8.5
Maatregelenpakket
144
8.6
Huidige energiegebruik
145
8.7
Verwachte energiegebruik
145
8.8
Terugverdientijd
145
8.9
Gevolgen voor verblijfscomfort en binnenklimaat
146
8.10
Opzet voor een voorbeeldrapportage
146
BIJLAGE 1
Enkelvoudige energiebesparende maatregelen
149
BIJLAGE 2A
opnameformulier Maatwerk EP-certificaat aanwezig
155
BIJLAGE 2B
Opnameformulier Maatwerk
183
ISSO-publicatie 75 deel 2
5
Handleiding EPA-U "Maatwerkadvies"
ISSO-publicatie 75 deel 2
6
Handleiding EPA-U "Maatwerkadvies"
SAMENVATTING
SUMMARY
In het kader van de Europese richtlijn (de EPBD) moet elke woning en/of utiliteitsgebouw die verkocht wordt of opnieuw verhuurd wordt voorzien zijn van een Energieprestatiecertificaat (EP-certificaat). Op het energieprestatiecertificaat staat de energetische kwaliteit van het gebouw weergegeven, ook worden er op het certificaat een aantal globale energiebesparendemaatregelen weergegeven. Indien men werkelijk energiebesparende maatregelen wil nemen moet er maatwerkadvies worden gemaakt. In het maatwerkadvies komen alle relevante energiebesparende maatregelen aanbod en wordt de energiebesparing en de terugverdientijd berekend. Het maatwerkadvies is afgestemd op het gebouw en het specifieke gebruik ervan. In het maatwerkadvies wordt koppeling gemaakt van het doorvoeren van energiebesparende maatregelen en onderhoudsplanning van het gebouw.
In view of the European guideline (EPBD) each residential and/or non-residential building, that is sold or of which the lease is renewed, has to possess an Energy Performance Certificate (EP Certificate). The Energy Performance Certificate not only shows the energetic quality of the building but also a number of global energy saving measures taken.
In dit deel van deze ISSO-publicatie wordt het maatwerkadvies voor utiliteitsgebouwen uitgebreid beschreven. Het maatwerkadvies is afgestemd op de BRL 9500 deel 4 ‘EPA-maatwerkadvies voor bestaande utiliteitsgebouwen’.
This part of the ISSO-publication extensively discusses the made-to-measure advice for non-residential buildings. The made-to-measure advice is geared to the BRL 9500, part 4 'EPA made-to-measure advice for existing non-residential buildings'.
Met deze methodiek kan de EPA-adviseur een klant op een overzichtelijke en transparante wijze adviseren over de energetische kwaliteit van het utiliteitsgebouw woning en de te treffen energiebesparende en duurzame energiemaatregelen of maatregelpakketten.
By using this method the EPA advisor can advise a client clearly and transparantly about the energetic quality of the non-residential building and the energy saving measures , the permanent energy measures or packages of measures that have to be taken.
If one really wants to take energy saving measures, a so-called made-to-measure advice has to be presented. In this made-to-measure advice all relevant energy saving measures are discussed and the amount of energy saving and the cost recovery time are calculated. The made-to-measure advice is geared to the building and its specific usage. In the made-to-measure advice a connection is made between the introduction of energy saving measures and the maintenance plan for the building.
This publication starts with a short despcription of the various elements of the EPA-method. The description includes an overview of the entire path of advice that the EPA advisor completes with the client. Subsequently, the tools available in this advisory path are described.
Deze publicatie begint met een korte beschrijving van de verschillende elementen van de EPA-methodiek. De beschrijving bevat een overzicht van het gehele adviestraject dat een EPA-adviseur met een klant doorloopt. Vervolgens worden de hulpmiddelen beschreven die voor dit adviestraject beschikbaar zijn.
ISSO-publicatie 75 deel 2
7
Handleiding EPA-U "Maatwerkadvies"
SYMBOLENLIJST a
Reductiefactor voor constructies niet grenzend aan de buitenlucht
[-]
A
Oppervlakte van de bouwkundige constructie
[m2]
Ar
Raamoppervlak van het betreffende opening
[m2]
Bdaglicht
Breedte van de daglichtsector
[m]
BE
Besparing in energiekosten
[€]
BO
Besparing in onderhoudskosten
[€]
BP
Belastingspercentage
[%]
Braam
Breedte van het raam
[m]
COP
Verhouding tussen de nuttig geleverde warmte/koude en de daarvoor benodigde energie voor de aandrijfmotor en de energie voor hulpapparatuur
[-]
Ddaglicht
Diepte van de daglichtsector
[m]
fc
De correctiefactor die de verhouding verdisconteert van het percentage glasoppervlak ten opzichte van het totale oppervlak van de gevelopening
[-]
fr
Reductiefactor voor de bijdrage interne warmteproductie
[-]
fzonw
Zonwerende eigenschapen van de zonwering
[-]
Hdoorlaat
Hoogte van de doorlaat
[m]
KA
Afschrijvingskosten in een jaar (netto inves- [€] tering/afschrijvingstermijn)
KEIA
Extra aftrekkosten in een jaar vanwege de EIA-regeling
[€]
Pelektrisch
Elektrisch vermogen van de ventilator
[W]
PER
Rendement van een warmtepomp betrokken op de primaire energie
[-]
Pintern
Interne warmteproductie
[W]
ΔPsysteem
Totale drukval over het kanalenstelsel inclu- [Pa] sief de appendages en apparaten
Qintern
Bijdrage interne warmteproductie aan de warmtehuishouding
[MJ]
Qkoel
Koelbehoefte
[MJ]
qopvallend
Op een vierkante meter raamoppervlak val- [MJ/m2] lende zonnestraling in een maand
Qruimtekoeling
Benodigde energie voor ruimtekoeling
Qruimteverwarming
Benodigde energie voor ruimteverwarming [MJ]
Qtransmissie
Energieverlies door transmissie (MJ)
[MJ]
qtransmissie
Warmtetransmissie
[W]
Qstook
Stookbehoefte voor ruimteverwarming
[MJ]
qv
Ventilatiedebiet
[m3/h]
ISSO-publicatie 75 deel 2
8
[MJ]
Handleiding EPA-U "Maatwerkadvies"
qv 10
Luchtdoorlatendheid, het luchtdebiet in [dm3/s] 3/s) door de liters per seconde (of dm omhulling van het gebouw, bij een drukverschil tussen binnen en buiten van 10 Pascal
Qventilatie
Energieverlies door ventilatie
[MJ]
qventilatie
Warmteverlies door ventilatie
[W]
Qwaakvlam
Benodigde energie voor de waakvlam van de warmteopwekker
[MJ]
Qzon
Bijdrage van de zonnestraling door transpa- [MJ] rante bouwdelen aan de warmtehuishouding
r
Beschaduwingsfactor
[-]
Rc
Warmteweerstand van de bouwkundige constructies
[m2.K/W]
tmaand
Aantal secondes in de maand
[s]
U-waarde
Warmtedoorgangscoëfficiënt
[W/m2.K]
ZTA
De zontoetredingsfactor die aangeeft welk [-] deel van de op het glas vallende zonnestraling het vertrek binnenkomt
εwkk;th
Thermisch opwekkingsrendement van de warmtekrachtcentrale
[-]
ηb
Benuttingfactor voor warmtewinst
[-]
ηel
Rendement voor elektriciteitopwekking
[-]
ηopw
Opwekkingrendement
[-]
ηopw;tap
Opwekkingsrendement voor warmtapwaterbereiding
[-]
ηsys
Systeemrendement
[-]
ηwtw
Rendement van de warmteterugwinunit
[-]
ηwarmte;tap
Thermisch rendement voor tapwater van de warmtelevering
[-]
θaanvoer
Ontwerpaanvoertemperatuur
[oC]
θe
Gemiddelde buitentemperatuur in een maand
[oC]
θe, vent
Inblaastemperatuur van de ventilatielucht
[oC]
θi
Temperaturen voor verwarming/koeling
[oC]
λ
Warmtegeleidingcoëfficiënt
[W/mK]
ISSO-publicatie 75 deel 2
9
Handleiding EPA-U "Maatwerkadvies"
1
INLEIDING
Het energieprestatiemaatwerkadvies is één van de instrumenten waarmee de overheid haar klimaatdoelstellingen kan realiseren. De utiliteitsbouw moet zijn steentje bijdragen in de vorm van een emissiereductie van 1 Mton CO2 in het jaar 2010. In tegenstelling tot de methodiek voor het EP-certificaat kan met het maatwerkadvies voor een individueel utiliteitsgebouw een situatiespecifiek, objectief en betrouwbaar energieadvies worden geven. In het maatwerkadvies wordt ook rekening gehouden met comfort- en arbo-aspecten. Het EPA-maatwerkadvies bestaat uit twee onderdelen: een energieberekeningsmethode, vertaald in een softwarepakket en dit deel van de ISSO-publicatie. Het softwarepakket biedt de mogelijkheid de energiehuishouding van een gebouw door te rekenen op basis van gebouw-, installatie- en gebruiksgegevens. Vervolgens kunt u het energetisch effect van een groot aantal energiebesparende maatregelen doorrekenen. Met behulp van een kosten-batenberekening kunt u daarna een optimaal energiebesparingspakket samenstellen. Het gebruikte softwarepakket dient bij voorkeur te voldoen aan de BRL 9501. Dit deel van ISSO-publicatie 75 beschrijft het gehele adviesproces uitvoerig en sluit aan op het deel waarin het energieprestatie certificaat beschreven is. Daarnaast biedt het een grote hoeveelheid zowel technische als sectorspecifieke achtergrondinformatie. De methodiek is bedoeld voor energieadvisering in bestaande utiliteitsgebouwen, waarin het energiegebruik wordt gedomineerd door gebouwgebonden eigenschappen. Het is primair ontwikkeld voor toepassing in scholen, kantoorgebouwen, logiesgebouwen, sportaccommodaties en de gezondheidszorg. Belangrijke gebruikers van de methodiek zijn energieadviesbureaus, energiebedrijven, bouwkundige aannemers en installateurs. Het maatwerkadvies zoals beschreven in dit deel van de ISSO-publicatie is afgestemd op de BRL 9500 ‘Energieprestatieadvisering voor utiliteitsgebouwen’ deel 4 ‘EPA-maatwerkrapport, bestaande utiliteitsgebouwen’.
ISSO-publicatie 75 deel 2
10
Handleiding EPA-U "Maatwerkadvies"