ISSO-publicatie 75-2-2007

QVCMJDBUJF

,& / / *4* /45*5665 700 3 %& * /45"-- "5* &4&$ 50 3

)"/%-&*%*/(

&/&3(*&13&45"5*& "%7*&4 65*-*5&*54(&#068&/ .""58&3,"%7*&4

ISSO-publicatie 75 deel 2

Handleiding EPA-U “Maatwerkadvies “

ISBN: 978-90-5044-141-4

INHOUDSOPGAVE SAMENVATTING

7

SUMMARY

7

SYMBOLENLIJST

8

1

INLEIDING

10

2

BESCHRIJVING ELEMENTEN EPA-U

11

2.1

Inleiding methodiek 2.1.1 Doelstelling en achtergrond van de methodiek 2.1.2 Toepassingsgebied 2.1.3 Profiel van de EPA-U-adviseur

11 11 11 12

2.2

Het adviestraject 2.2.1 Inleiding 2.2.2 Acquisitie

12 12 14

2.3

Intake 2.3.1 2.3.2 2.3.3 2.3.4

14 14 14 14 15

2.4

3

4

5

Gebouwopname Besparingsberekening Economische berekening Opstellen advies op maat

EPA-U-middelen 2.4.1 Het intakeformulier 2.4.2 Het opnameformulier 2.4.3 De EPA-U-software 2.4.4 Het rapportageformat

15 15 15 15 15

KLANTPROCESSEN OP GEBOUWNIVEAU

17

3.1

Inleiding

17

3.2

Energiegerelateerde aspecten 3.2.1 Huisvestingsbeleid en onderhoud gebouw en installaties 3.2.2 Arbo-maatregelen en energiebesparing 3.2.3 Energiemanagement 3.2.4 Monitoring energiegebruik

17 17 19 20 21

3.3

Organisatie en commitment 3.3.1 Inleiding 3.3.2 Agenderen EPA-U 3.3.3 Uitvoeren EPA-U 3.3.4 Beheer en monitoring

22 22 22 24 27

INTAKE

29

4.1

Inleiding

29

4.2

Intakegesprek 4.2.1 Ambitieniveau 4.2.2 Wat is er al gedaan?

4.2.3 Betrokken beleidsvelden 4.2.4 Kaders en randvoorwaarden 4.2.5 Organisatie 4.2.6 Detailniveau, energiesectoren 4.2.7 Beschikbare informatie 4.2.8 Plan van aanpak

30 30 30 31 32 32 32 33 33

GEGEVENSVERZAMELING

35

5.1

Opnameformulier

36

5.2

Benodigd instrumentarium

36

5.3

Indeling in sectoren

37

5.4

Oppervlaktebepaling

38

5.5

Bepaling opbouw constructies 5.5.1 Inspectietips gesloten gevel 5.5.2 Inspectietips gevelopeningen 5.5.3 Inspectietips dak 5.5.4 Inspectietips vloeren 5.5.5 Inspectie inwendige scheidingswanden

38 38 41 42 42 43

ISSO-publicatie 75 deel 2

3

Handleiding EPA-U "Maatwerkadvies"

5.5.6

6

7

Stroomschema’s voor Rc-waarde constructies

43

5.6

Bepaling installatiegegevens 5.6.1 Type klimaatinstallatie 5.6.2 Ventilatie 5.6.3 Ventilatiedebiet 5.6.4 Luchtbehandelingskast 5.6.5 Ventilatoren 5.6.6 Warmteopwekking 5.6.7 Regeling warmteopwekking 5.6.8 Koudeopwekking 5.6.9 Individuele naregeling in de vertrekken 5.6.10 Pompregelingen in watercircuits

44 45 50 51 51 54 54 57 58 59 59

5.7

Verlichtingsinstallatie

59

5.8

Warm tapwater

60

5.9

Installaties voor zonne-energie

61

5.10

Gebouwbeheersysteem

61

5.11

Organisatie

61

5.12

Bijzondere energiegebruikers 5.12.1 Kantoorapparatuur 5.12.2 Centrale automatiseringsapparatuur 5.12.3 Liften en roltrappen 5.12.4 Apparatuur in het bedrijfsrestaurant 5.12.5 Noodstroomvoorzieningen 5.12.6 Telecommunicatie 5.12.7 Drankkenautomaten 5.12.8 Apparatuur in verzorgingstehuizen 5.12.9 Buiten- en terreinverlichting 5.12.10 Niet-standaardapparatuur

61 62 62 63 63 63 64 64 64 64 64

5.13

Gegevensverzameling indien EP-certificaat aanwezig is

65

ENERGIEBESPARENDE MAATREGELEN EN DUURZAME ENERGIE

67

6.1

Inleiding

67

6.2

Energiebesparende en duurzame energie maatregelen 6.2.1 Bouwkundige maatregelen 6.2.2 Infiltratie en ventilatie 6.2.3 Passieve zonne-energie 6.2.4 Installatietechnische maatregelen 6.2.5 Organisatie- en gedragsmaatregelen

70 70 78 79 81 106

ENERGIEBESPARINGS-BEREKENINGEN EN VASTSTELLING ADVIES

109

7.1

Inleiding

109

7.2

Basisinformatie over energieberekenigen 7.2.1 Introductie 7.2.2 Warmtebalans gebouw 7.2.3 Dynamisch gedrag van een gebouw 7.2.4 Transmissieverliezen 7.2.5 Ventilatieverliezen 7.2.6 Interne warmteproductie 7.2.7 Zoninstraling 7.2.8 Stookbehoefte 7.2.9 Koelbehoefte 7.2.10 Energiegebruik voor warm tapwater 7.2.11 Energiegebruik voor bevochtiging 7.2.12 Elektriciteitsverbruik

110 110 110 112 112 115 116 117 118 118 119 119 119

7.3

Aanpak van energieberekeningen 7.3.1 Energiesectoren 7.3.2 Overzicht van energieberekeningen met de EPA-U-software 7.3.3 Invoeren opnamegegevens 7.3.4 Fitten 7.3.5 Referentievariant- en maatregelvariantberekeningen

119 119 119 121 121 125

7.4

Kosten-batenanalyse

127

ISSO-publicatie 75 deel 2

4

Handleiding EPA-U "Maatwerkadvies"

7.4.1 7.4.2 7.4.3 7.4.4

8

Opbouw energieprijzen Investeringskosten Overzicht stimuleringsmaatregelen Economische haalbaarheid

127 132 134 134

7.5

Overwegingen bij vaststellen van advies voor de onderscheiden sectoren 7.5.1 Methodische aanpak advisering met EPA-U

135 135

7.6

Comfortbeleving 7.6.1 Thermisch comfort 7.6.2 Verlichtingscomfort (visuele presentatie) 7.6.3 Comfortverbetering door geluidwering

139 139 140 142

ENERGIEPRESTATIEMAATWERK-RAPPORT

143

8.1

Projectgegevens

143

8.2

Huidige situatie

143

8.3

Uitgangspunten en overwegingen

144

8.4

Lijst van enkelvoudige maatregelen

144

8.5

Maatregelenpakket

144

8.6

Huidige energiegebruik

145

8.7

Verwachte energiegebruik

145

8.8

Terugverdientijd

145

8.9

Gevolgen voor verblijfscomfort en binnenklimaat

146

8.10

Opzet voor een voorbeeldrapportage

146

BIJLAGE 1

Enkelvoudige energiebesparende maatregelen

149

BIJLAGE 2A

opnameformulier Maatwerk EP-certificaat aanwezig

155

BIJLAGE 2B

Opnameformulier Maatwerk

183

ISSO-publicatie 75 deel 2

5

Handleiding EPA-U "Maatwerkadvies"

ISSO-publicatie 75 deel 2

6

Handleiding EPA-U "Maatwerkadvies"

SAMENVATTING

SUMMARY

In het kader van de Europese richtlijn (de EPBD) moet elke woning en/of utiliteitsgebouw die verkocht wordt of opnieuw verhuurd wordt voorzien zijn van een Energieprestatiecertificaat (EP-certificaat). Op het energieprestatiecertificaat staat de energetische kwaliteit van het gebouw weergegeven, ook worden er op het certificaat een aantal globale energiebesparendemaatregelen weergegeven.

Indien men werkelijk energiebesparende maatregelen wil nemen moet er maatwerkadvies worden gemaakt.

In het maatwerkadvies komen alle relevante energiebesparende maatregelen aanbod en wordt de energiebesparing en de terugverdientijd berekend. Het maatwerkadvies is afgestemd op het gebouw en het specifieke gebruik ervan. In het maatwerkadvies wordt koppeling gemaakt van het doorvoeren van energiebesparende maatregelen en onderhoudsplanning van het gebouw.

In view of the European guideline (EPBD) each residential and/or non-residential building, that is sold or of which the lease is renewed, has to possess an Energy Performance Certificate (EP Certificate).

The Energy Performance Certificate not only shows the energetic quality of the building but also a number of global energy saving measures taken.

In dit deel van deze ISSO-publicatie wordt het maatwerkadvies voor utiliteitsgebouwen uitgebreid beschreven.

Het maatwerkadvies is afgestemd op de BRL 9500 deel 4 ‘EPA-maatwerkadvies voor bestaande utiliteitsgebouwen’.

This part of the ISSO-publication extensively discusses the made-to-measure advice for non-residential buildings.

The made-to-measure advice is geared to the BRL 9500, part 4 'EPA made-to-measure advice for existing non-residential buildings'.

Met deze methodiek kan de EPA-adviseur een klant op een overzichtelijke en transparante wijze adviseren over de energetische kwaliteit van het utiliteitsgebouw woning en de te treffen energiebesparende en duurzame energiemaatregelen of maatregelpakketten.

By using this method the EPA advisor can advise a client clearly and transparantly about the energetic quality of the non-residential building and the energy saving measures , the permanent energy measures or packages of measures that have to be taken.

If one really wants to take energy saving measures, a so-called made-to-measure advice has to be presented. In this made-to-measure advice all relevant energy saving measures are discussed and the amount of energy saving and the cost recovery time are calculated. The made-to-measure advice is geared to the building and its specific usage. In the made-to-measure advice a connection is made between the introduction of energy saving measures and the maintenance plan for the building.

This publication starts with a short despcription of the various elements of the EPA-method. The description includes an overview of the entire path of advice that the EPA advisor completes with the client. Subsequently, the tools available in this advisory path are described.

Deze publicatie begint met een korte beschrijving van de verschillende elementen van de EPA-methodiek.

De beschrijving bevat een overzicht van het gehele adviestraject dat een EPA-adviseur met een klant doorloopt. Vervolgens worden de hulpmiddelen beschreven die voor dit adviestraject beschikbaar zijn.

ISSO-publicatie 75 deel 2

7

Handleiding EPA-U "Maatwerkadvies"

SYMBOLENLIJST a

Reductiefactor voor constructies niet grenzend aan de buitenlucht

[-]

A

Oppervlakte van de bouwkundige constructie

[m2]

Ar

Raamoppervlak van het betreffende opening

[m2]

Bdaglicht

Breedte van de daglichtsector

[m]

BE

Besparing in energiekosten

[€]

BO

Besparing in onderhoudskosten

[€]

BP

Belastingspercentage

[%]

Braam

Breedte van het raam

[m]

COP

Verhouding tussen de nuttig geleverde warmte/koude en de daarvoor benodigde energie voor de aandrijfmotor en de energie voor hulpapparatuur

[-]

Ddaglicht

Diepte van de daglichtsector

[m]

fc

De correctiefactor die de verhouding verdisconteert van het percentage glasoppervlak ten opzichte van het totale oppervlak van de gevelopening

[-]

fr

Reductiefactor voor de bijdrage interne warmteproductie

[-]

fzonw

Zonwerende eigenschapen van de zonwering

[-]

Hdoorlaat

Hoogte van de doorlaat

[m]

KA

Afschrijvingskosten in een jaar (netto inves- [€] tering/afschrijvingstermijn)

KEIA

Extra aftrekkosten in een jaar vanwege de EIA-regeling

[€]

Pelektrisch

Elektrisch vermogen van de ventilator

[W]

PER

Rendement van een warmtepomp betrokken op de primaire energie

[-]

Pintern

Interne warmteproductie

[W]

ΔPsysteem

Totale drukval over het kanalenstelsel inclu- [Pa] sief de appendages en apparaten

Qintern

Bijdrage interne warmteproductie aan de warmtehuishouding

[MJ]

Qkoel

Koelbehoefte

[MJ]

qopvallend

Op een vierkante meter raamoppervlak val- [MJ/m2] lende zonnestraling in een maand

Qruimtekoeling

Benodigde energie voor ruimtekoeling

Qruimteverwarming

Benodigde energie voor ruimteverwarming [MJ]

Qtransmissie

Energieverlies door transmissie (MJ)

[MJ]

qtransmissie

Warmtetransmissie

[W]

Qstook

Stookbehoefte voor ruimteverwarming

[MJ]

qv

Ventilatiedebiet

[m3/h]

ISSO-publicatie 75 deel 2

8

[MJ]

Handleiding EPA-U "Maatwerkadvies"

qv 10

Luchtdoorlatendheid, het luchtdebiet in [dm3/s] 3/s) door de liters per seconde (of dm omhulling van het gebouw, bij een drukverschil tussen binnen en buiten van 10 Pascal

Qventilatie

Energieverlies door ventilatie

[MJ]

qventilatie

Warmteverlies door ventilatie

[W]

Qwaakvlam

Benodigde energie voor de waakvlam van de warmteopwekker

[MJ]

Qzon

Bijdrage van de zonnestraling door transpa- [MJ] rante bouwdelen aan de warmtehuishouding

r

Beschaduwingsfactor

[-]

Rc

Warmteweerstand van de bouwkundige constructies

[m2.K/W]

tmaand

Aantal secondes in de maand

[s]

U-waarde

Warmtedoorgangscoëfficiënt

[W/m2.K]

ZTA

De zontoetredingsfactor die aangeeft welk [-] deel van de op het glas vallende zonnestraling het vertrek binnenkomt

εwkk;th

Thermisch opwekkingsrendement van de warmtekrachtcentrale

[-]

ηb

Benuttingfactor voor warmtewinst

[-]

ηel

Rendement voor elektriciteitopwekking

[-]

ηopw

Opwekkingrendement

[-]

ηopw;tap

Opwekkingsrendement voor warmtapwaterbereiding

[-]

ηsys

Systeemrendement

[-]

ηwtw

Rendement van de warmteterugwinunit

[-]

ηwarmte;tap

Thermisch rendement voor tapwater van de warmtelevering

[-]

θaanvoer

Ontwerpaanvoertemperatuur

[oC]

θe

Gemiddelde buitentemperatuur in een maand

[oC]

θe, vent

Inblaastemperatuur van de ventilatielucht

[oC]

θi

Temperaturen voor verwarming/koeling

[oC]

λ

Warmtegeleidingcoëfficiënt

[W/mK]

ISSO-publicatie 75 deel 2

9

Handleiding EPA-U "Maatwerkadvies"

1

INLEIDING

Het energieprestatiemaatwerkadvies is één van de instrumenten waarmee de overheid haar klimaatdoelstellingen kan realiseren. De utiliteitsbouw moet zijn steentje bijdragen in de vorm van een emissiereductie van 1 Mton CO2 in het jaar 2010.

In tegenstelling tot de methodiek voor het EP-certificaat kan met het maatwerkadvies voor een individueel utiliteitsgebouw een situatiespecifiek, objectief en betrouwbaar energieadvies worden geven. In het maatwerkadvies wordt ook rekening gehouden met comfort- en arbo-aspecten.

Het EPA-maatwerkadvies bestaat uit twee onderdelen: een energieberekeningsmethode, vertaald in een softwarepakket en dit deel van de ISSO-publicatie.

Het softwarepakket biedt de mogelijkheid de energiehuishouding van een gebouw door te rekenen op basis van gebouw-, installatie- en gebruiksgegevens.

Vervolgens kunt u het energetisch effect van een groot aantal energiebesparende maatregelen doorrekenen.

Met behulp van een kosten-batenberekening kunt u daarna een optimaal energiebesparingspakket samenstellen. Het gebruikte softwarepakket dient bij voorkeur te voldoen aan de BRL 9501.

Dit deel van ISSO-publicatie 75 beschrijft het gehele adviesproces uitvoerig en sluit aan op het deel waarin het energieprestatie certificaat beschreven is. Daarnaast biedt het een grote hoeveelheid zowel technische als sectorspecifieke achtergrondinformatie.

De methodiek is bedoeld voor energieadvisering in bestaande utiliteitsgebouwen, waarin het energiegebruik wordt gedomineerd door gebouwgebonden eigenschappen. Het is primair ontwikkeld voor toepassing in scholen, kantoorgebouwen, logiesgebouwen, sportaccommodaties en de gezondheidszorg. Belangrijke gebruikers van de methodiek zijn energieadviesbureaus, energiebedrijven, bouwkundige aannemers en installateurs.

Het maatwerkadvies zoals beschreven in dit deel van de ISSO-publicatie is afgestemd op de BRL 9500 ‘Energieprestatieadvisering voor utiliteitsgebouwen’ deel 4 ‘EPA-maatwerkrapport, bestaande utiliteitsgebouwen’.

ISSO-publicatie 75 deel 2

10

Handleiding EPA-U "Maatwerkadvies"