ISSO-publicatie 77-aanvulling-2007

LEVENSLOOPBESTENDIG WONEN: FUNCTIE, ONTWERP EN UITVOERING STAND VAN ZAKEN PER 2004

KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALLATIESECTOR

77

LEVENSLOOPBESTENDIG WONEN: FUNCTIE, ONTWERP EN UITVOERING STAND VAN ZAKEN PER 2004

ISBN 90-5044-116-7

publicatie

ISSO Kruisplein 25 Postbus 1890 3000 BV Rotterdam tel. 010 206 59 47 fax 010 213 03 84 www.isso.nl

Kennisinstituut van de installatiesector De Stichting ISSO houdt zich bezig met het identificeren van kennisvragen binnen de installatiesector, het ontsluiten en toegankelijk maken van deze kennis in de vorm van praktische ISSOpublicaties en het bevorderen van het gebruiken van ISSO-publicaties als normstellende richtlijnen.

De volgende organisaties participeren in ISSO: ONRI: Organisatie van advies- en ingenieursbureaus SAVI: Stichting Aanbestedingsvraagstukken Installatietechniek TVVL: Nederlandse Technische Vereniging voor Installaties in Gebouwen UNETO-VNI: Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandel VABI: Vereniging voor Automatisering in de Bouw en Installatietechniek De werkzaamheden worden begeleid door de Raad van Begeleiding, welke ten tijde van het tot stand komen van deze publicatie als volgt was samengesteld: Raad van Begeleiding: dr. ir. P.M. Bluyssen ing. B. Bronsema ir. P.R. van Dam ir. J.J.N.M. Hogeling (secretaris) ing. W.F.G. Hooijkaas H.M.A. Janssen Groesbeek prof. ir. P.H.H. Leijendeckers prof. dr. ir. A.H.C. van Paassen ir. W.G. Ram

W.J.H. Scheffer ir. W. Schuringa ir. S.M. van der Sluis ing. R. Steine P.A.L. Stoelinga ir. E.J. Wagenaar (voorzitter) ir. T.M.E. Zaal prof. ir. W. Zeiler

De realisatie van de ISSO-publicatie 77 'Installaties voor Levensloopbestendig Wonen: functie, ontwerp en uitvoering; de stand van zaken per 2004’ werd verzorgd door de ISSO-projectgroep 561 die als volgt was samengesteld: ir. G.G. van Dijk ISSO, Rotterdam (projectcoördinator, secretaris) K.W. van Dijk Van Dijk WoonICT (voorzitter) ir. R.M. van der Linden MBA UNETO-VNI (opdrachtgever) F.A. Vos UNETO-VNI A. Willemsen Willemsen Elektrotechniek Vlissingen BV De projectgroep is bijgestaan door een tweetal klankbordgroepen van installateurs, systeemintegrators en andere partijen uit de bouwkolom.

Achtergrond bij de publicatie De realisatie van de ISSO-publicatie “Installaties voor Levensloopbestendig wonen: functie, ontwerp en uitvoering” is gestart in het voorjaar van 2003, maar de ontstaansgeschiedenis gaat verder terug.

In 1997 ontwikkelde, toen nog, UNETO een systeem van drie comfortklassen met als doel de installatie in de woning aan te passen c.q. later aanpasbaar te maken aan de huidige en toekomstige eisen van de bewoners.

Vervolgens publiceerde INVENIT, het Domotica Platform Nederland in 2000 “Het standaard huisnetwerk”. Deze uitgave voorzag in een indeling in communicatieklassen. Ook in dat jaar werden de comfortklassen van UNETO met kleine wijzigingen opgenomen in de geheel herziene uitgave van het Handboek WoonKeur.

In samenwerking met BouwNed presenteerde UNETO in 2001 het concept ‘Installaties voor Levensloopbestendig wonen: drie modellen’, een verzameling van voorgaande publicaties, compleet gemaakt met een update van de minimale basisinstallatie en gebaseerd op de huidige wensen en eisen voor veilig en comfortabel wonen.

In de praktijk bleken installateurs, architecten en anderen moeite te hebben bij advisering aan opdrachtgevers en/of het geven van een duidelijke omschrijving van een installatie voor woningen die op de toepassing van domotica-applicaties is voorbereid. UNETO heeft toen het initiatief genomen om een aantal woonmodellen uit te werken.

De fusie van UNETO en VNI leidde tot een vernieuwde uitgave van ‘Installaties voor Levensloopbestendig wonen: drie modellen’, waarin naast waardevolle opmerkingen van anderen ook de voorzieningen voor verwarming, ventilatie, koeling en sanitair zijn opgenomen. Verder zijn in 2002 twee voorbeeldtekeningen van een woning ter beschikking gekomen om

inzicht te verstrekken in het leidingverloop.

In het voorjaar 2003 heeft UNETO-VNI ISSO de opdracht gegeven om een nieuwe uitgave van de publicatie te verzorgen. Aan een tweetal klankbordgroepen is gevraagd om terugkoppeling.

In de klankbordbijeenkomsten is van gedachten gewisseld met installateurs, domotica adviseurs, systemintegrators en verschillende overkoepelende bouw- en consumentenorganisaties. De bijeenkomsten hebben een veelheid aan informatie en ideeën opgeleverd om de bestaande uitgave aan te passen en uit te breiden. De redactiecommissie wil de klankbordgroepen dan ook bijzonder bedanken voor hun bijdragen.

Deze publicatie gaat in op levensloopbestendige installaties in nieuwbouwwoningen. In een volgende publicatie wil de redactiecommissie aandacht geven aan installatietechnische aspecten bij de renovatie van woningen.

De redactiecommissie K.W. van Dijk (voorzitter) G.G. van Dijk (secretaris, projectcoördinator) R.M. van der Linden (opdrachtgever) F.A. Vos A. Willemsen De realisatie van de publicatie is mogelijk gemaakt door daadwerkelijke en financiële ondersteuning van:

UNETO-VNI

Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandel.

Bredewater 20 2715 CA Zoetermeer Postbus 188 2700 AD Zoetermeer tel. 079 3 250 650 fax 079 3 250 666 www.uneto-vni.nl

De vereniging heeft ruim 6.000 leden die in hun bedrijven werk bieden aan zo’n 110.000 werknemers. Hiermee is UNETO-VNI één van de grotere werkgeversorganisaties van Nederland. De vereniging verenigt diverse soorten ondernemingen, van relatief kleine familiebedrijven tot internationaal opererende installatieconcerns.

Aanvullingen en eventuele errata zijn te raadplegen via onze homepage: http://www.isso.nl Eventuele opmerkingen en vragen kunnen doorgegeven worden aan ISSO, Postbus 1819, 3000 BV Rotterdam, e-mail: isso@isso.nl De stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben mede-gewerkt, hebben een zo groot mogelijke zorgvuldigheid betracht zowel bij het verzamelen als bij het verwerken en opstellen van de in deze publicatie vervatte gegevens. Nochtans moet niet worden uitgesloten, dat deze publicatie onvolledig is of dat zij onjuistheden of onvolkomenheden bevat. Degene die van deze publicatie en de daarin vermelde gegevens gebruik maakt, aanvaardt dan ook daarvoor zelf het risico.

De stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben medegewerkt sluiten iedere aansprakelijkheid uit voor zowel schade die mocht voortvloeien uit het gebruik van deze gegevens als schade welke zou kunnen ontstaan als gevolg van de onvolledigheden, onjuistheden of onvolkomenheden van deze publicatie.

PUBLICATIES EN RESEARCHRAPPORTEN nr.

2 3 5 6 7 8 9 11 12 13 14 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 30.4 30.5 30.6 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 43 44 45 46

Niets uit deze publicatie mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het bestuur van de stichting ISSO. No part of this book may be reproduced in any form by print, microfilm or any other means without written permission of the foundation ISSO © Stichting ISSO - Rotterdam, april 2004

48 49 50 51 53 54 55 55.1 56 57

PUBLICATIES Zontoetredingsfactoren (1975) Zonstralingstabellen (1976) Montage- en materiaaltechnische kwaliteitseisen voor warmwaterverwarmingsinstallaties (1996H) U- en R-waarden voor bouwkundige constructies (1987H) Grondleidingen voor warmtetransport (1979) Berekening van het thermische gedrag van gebouwen bij zomerontwerpcondities (1985) Luchtverwarming in woningen (1980 + 1986) Warmteterugwinning (1982) Verkort referentiejaar voor buitencondities (1986H) Aanbevelingen ter voorkoming van ketelsteenvorming in watervoerende installaties (1983) Zonneboilers; ontwerp, uitvoering en advisering (1992H) De jaarlijkse warmtebehoefte van woningen, energiegebruikberekening per vertrek en totaal (1987) Luchtkanaalberekening (1993H) Leidingnetberekening (1987) Thermisch binnenklimaat, aanbevelingen (1991) Energiegebruik in kantoorgebouwen (1987) Berekening van het energiegebruik voor klimatisering en verlichting van kantoorgebouwen (1994) Energiegebruik in schoolgebouwen (1987) Correctieprocedure referentiejaar naar actueel jaar (1988) Installatiegeluid, ontwerpaanbevelingen en grondslagen voor geluidstechnische berekeningen aan installaties (1990) Leidingisolatie – berekening van de economisch optimale dikte en dikte ter voorkoming van condensatie (1991) Uitwendige corrosie: aanbevelingen ter voorkoming van uitwendige corrosie in verwarmings- en luchttechnische installatie (1990) Luchtfilters in comfortinstallaties (1991) Warmteterugwinning in woningen (1993) Stralingsverwarming in hoge ruimten, indirect systeem (1992) Leidingwaterinstallaties in woningen (2004) ISSO/VNI Richtlijn Warmteterugwinning uit douchewater (2003) ISSO/VNI Richtlijn LegionellaCode Woninginstallaties (2003) ISSO-Rapport DH-Factoren van warmtapwaterleidingen (2004) Meetpunten en meetmethoden voor klimaatinstallaties (1995) Uitgangspunten temperatuursimulatieberekeningen (1994) Kengetallen en vuistregels (1996) Stralingsverwarming in hoge ruimten, direct systeem (1994) Van automatisering naar gebouwbeheer – Een overzicht van de stand van zaken (1994) Standaard vraagspecificatie voor installaties in gebouwen (1995) Energiewijzer kantoren (1995) Handboek warmtepompen voor de gebouwde omgeving (1996) Langetermijnkoudeopslag in de bodem (1997) Werkplekklimatisering door verdringingsventilatie in een kantooromgeving (1994) Energiewijzer woningen (1995) Concepten voor klimaatinstallaties (1998) Het ontwerp van hydraulische schakelingen voor verwarmen (1998) Methoden voor energiebesparingberekeningen – Onderbouwingmethode Energiebesparingfonds (EBF) (1997) Ontwerp van individuele hydraulische schakelingen voor verwarmen van eengezinswoningen (2000) Klimaatplafonds/Koelconvectoren: richtlijnen voor ontwerp en uitvoering (1998) Vloerverwarming (Herziening van pub. 10) (2002) Ontwerptechnische kwaliteitseisen voor warmwaterverwarmingsinstallaties in woningen en woongebouwen (1999) Warmteverliesberekening voor woningen en woongebouwen (2000) Dimensionering verwarmingsinstallaties U-bouw (2002) Energie Diagnose Referentie (EDR) (losbladig) (2003) Tapwaterinstallaties in woon- en utiliteitsgebouwen (2001) Handleiding legionellapreventie in leidingwater (2000) Inregelen van ontwerpvolumestromen in individuele verwarmingsinstallaties in woningen (2002) Warmteverliesberekening voor industriegebouwen (2002)

58 59 60 61 64 66 68 69 70.1 70.2 70.3 71 74 75 77 79 HBK

Luchtverwarming woningbouw (2004) Grote zonneboilers (2001) U- en R- Waarden (2004) Kwaliteitseisen ventilatiesystemen woningen (2001) Kwaliteitseisen isoleren (2002) Vermogen van radiatoren en convectoren in praktijksituaties (2001) (Herziening ISSO 1) Energetisch optimale stook- en koellijnen (2002) Model voor de beschrijving van de werking van een klimaatinstallatie (2002) Hemelwater binnen de perceelgrens (2000) Individuele behandeling van afvalwater (IBA) (2000) Grijswater binnen de perceelgrens (2002) Optimale warmte opwekkingsinstallaties (2003) Thermisch behaaglijkheid - eisen voor de binnen temperatuur in gebouwen (2004) Handleiding EPA-U (2004) Installaties voor Levensloopbestendig Wonen: functie, ontwerp en uitvoering (2004) Inspectie en Onderhoud van Noodverlichtingsinstallaties (2004) Handboek Installatietechniek (2002)

ISSO/SBR 213 ISSO/SBR 300 ISSO/SBR 347 ISSO/SBR 354 ISSO/SBR 375 ISSO/SBR 800 ISSO/SBR 801 ISSO/SBR 802 ISSO/SBR ISSO/SBR ISSO/SBR ISSO/SBR ISSO/SBR

804 805 806 807 808

NTR 3216

ISSO/SBR-PUBLICATIES Ontwerpen van energie-efficiënte kantoren (1994) Energie-efficiënte kantoorgebouwen, binnenklimaat en energiegebruik (1994) Model kwaliteitsbeheersing klimaatinstallaties (1995) Binnenmilieufactoren voor kantoren (1995) Flexis, communicatie over en beoordeling van flexibiliteit tussen gebouwen en installaties (1996) Sturingsinstrument voor energie (EPC) en binnenklimaat (GTO) in kantoorgebouwen (1997) Praktijkboek Gezonde Gebouwen Handleiding voor gezond beheren van kantoorgebouwen (1999) Energie-efficiënt ventileren (1999) Handboek vocht en ventilatie (2000) Hemelwater binnen de perceelgrens (2000) (= ISSO 70.1) Daglichtsystemen en visueel comfort (2001) Innovatieve en duurzame gebouw- en installatieconcepten - een integrale aanpak Binnenriolering richtlijn voor ontwerp en uitvoering (2003) (rechtstreeks te bestellen bij NEN - Delft (fax.nr. 015-269 02 71)

(RESEARCH)RAPPORTEN ZIE WWW.ISSO.NL

BRL 6001 BRL 9501 BRL 9502

BEOORDELINGSRICHTLIJNEN Nationale BRL voor het KOMO-instal procescertificaat gas, water en elektra (2002) Nationale BRL voor het KOMO-attest voor energiegebruikberekeningsmethoden (2000) Nationale BRL voor het KOMO-procescertificaat EPA voor woningen (2002)

DIVERSEN Radiatorgrafieken (berekeningblok à 50 stuks) (2000) Checklist voor toepassing van LTV cv-installaties (set van 10) (2000) Band ISSO 4-ringsverzamelband voor ISSO-publicaties Jaarboek ISSO-Jaarboek 2003/2004 FAQ Vragen en antwoorden legionella (2003) Handleiding Kleintje Water (2003) Legionella Kaart Set gebruiksinstructiekaarten behorende bij 30.5 (10 stuks) Grafieken Checklist

NVFN NVFN

PRODUCTEN DERDEN Ontwerpgids Noodverlichting (2003) CD-ROM Checklist voor een goede Noodverlichting, incl.

50 flyers (2003)

Opmerking: Het jaartal dat tussen haakjes achter de publicatietitel is vermeld heeft betrekking op het jaar van uitgave.

KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALLATIESECTOR

Voor bestellingen en informatie: ISSO, Postbus 1819, 3000 BV Rotterdam, tel. 010 - 206 59 60 (alleen informatie), fax 010 - 213 03 84 (bestellingen) e-mail: isso@isso.nl, internet: www.isso,nl

ISSO-publicatie 77 (Aanvulling)

Renovatie van woningen en levensloopbestendig installeren Stand van zaken 2007

INHOUDSOPGAVE 1 2

Levensloopbestendigheid in de renovatie

5

Beschrijving renovatiemarkt

7

2.1

Woningvoorraad en -typen

7

2.2

Verschillende renovatiewijzen

2.3

Relatie tussen woningtype en renovatiewijze

10

2.4

Duurzaam renoveren en verbetering van de energiekwaliteit

10

2.5

Voorbeelden van succesvolle renovatieprojecten

11

8

3

Selectie van geschikte renovatiecases

15

4

Eisen aan de levensloopbestendige installatie bij renovatie

17

4.1

Bestaande eisen 4.1.1 Woonkeur Bestaande Bouw 4.1.2 NTR 3216

17 17 17

4.2

De eisen volgens de klankbordgroep 4.2.1 Noodzakelijke ingrepen 4.2.2 Complexe zaken 4.2.3 Valkuilen 4.2.4 Overige opmerkingen

17 18 18 18 18

4.3

Toetsing eisen klankbordgroep aan bestaande renovatieconcepten

18

5

6

7

Beschikbare producten voor levensloopbestendig renoveren

21

5.1

Bouwkundig/algemeen

21

5.2

Elektrotechniek/ICT

23

5.3

Klimaattechniek

24

5.4

Sanitairtechniek

26

Project en proces

29

6.1

Het renovatieproces

29

6.2

Procesaspecten

30

6.3

Meterkastkaart

31

Referenties

33

Bijlage A

Beschrijving Renovatiestudies

35

Bijlage B

Overzicht aspecten levensloopbestendig renoveren

37

Bijlage C

Voorbeelden van renovatieconcepten

39

ISSO-publicatie 77 (aanvulling)

3

Stand van zaken 2007

ISSO-publicatie 77 (aanvulling)

4

Stand van zaken 2007

1

LEVENSLOOPBESTENDIGHEID IN DE RENOVATIE

ten, de verschillende renovatiewijzen (aard van de ingreep) en de relaties hiertussen. Voorts zijn eisen voor renovatie geformuleerd en wordt een overzicht gegeven van voor renovatie beschikbare (installatie)producten. Tenslotte wordt ingegaan op het renovatieproces.

De technische installatie in een woning is levensloopbestendig als deze is aan te passen aan zich wijzigende levensomstandigheden en de daarbij behorende wensen en behoeften van bewoners. ISSO publicatie 77 ‘Installaties voor levensloopbestendig wonen’ gaat in op functie, ontwerp en uitvoering van levensloopbestendige installaties. De publicatie heeft primair betrekking op nieuwbouwwoningen en grootschalige renovatie.

Steeds vaker wordt geprobeerd bestaande bebouwing te behouden en tegelijk te laten voldoen aan de eisen van deze tijd. Dat gebeurt d.m.v. renovatie. De renovatiemarkt is een snel groeiende markt. Bouwend NL, de brancheorganisatie van aannemers, geeft aan dat meer dan de helft van de omzet in de bouw uit de renovatiemarkt komt en dat deze markt nog steeds groeit, onder meer door de grootschalige herstructurering van naoorlogse wijken. Kenmerkend voor deze markt is dat nu innovaties worden geïntroduceerd die niet meer voortkomen uit modificaties van vindingen die voor de nieuwbouw zijn gedaan, maar die specifiek zijn voor de renovatiesector.

De bestaande Nederlandse woningvoorraad is groot en divers. Regelmatig vinden grootschalige en minder grootschalige renovaties en verbouwingen plaats. Op verzoek van ISSO heeft TNO een document samengesteld dat focust op de mogelijkheden om in zulke situaties de installaties zodanig aan te pakken, dat ze duidelijk bijdragen aan verbetering van de woonkwaliteit die daarmee in de buurt komt of volledig in overeenstemming wordt met levensloopbestendig wonen.

Dat document ligt nu voor u. Het richt zich met name op het bij (kleinschalige) renovatie levensloopbestendig uitvoeren van de installatie. Voor het beschrijven van LevensLoopBestendige Installatie (LLBI) concepten is gekozen voor twee cases: de portiekflat en de rijtjeswoning. De mate van renovatie voor deze cases is verschillend: de portiekflat wordt geherstructureerd (i.e. op nieuwbouwkwaliteit gebracht), terwijl de rijtjeswoning ‘slechts’ wordt gerenoveerd (combinatie van onderhoud en milieumaatregelen om de levensduur met ten minste 25 jaar te verlengen).

De selectie van de te beschouwen woningtypen en ingrepen is gebaseerd op de resultaten van de projecten ‘ReFlex’ en de Booosting-studie naar renovatietechnologie die thans bij TNO lopen respectievelijk hebben gelopen. Voor de twee cases is aangegeven welke eigenschappen van de woning kunnen worden verbeterd, welke producten daarvoor ter beschikking staan en welke praktische problemen er een rol spelen.

De opzet van dit rapport is als volgt: allereerst wordt een beschrijving gegeven van de renovatiemarkt.

Hierbij worden de volgende onderwerpen besproken: de Nederlandse woningvoorraad, typen en knelpun-

ISSO-publicatie 77 (aanvulling)

5

Stand van zaken 2007