ISSO-publicatie 80-2007

)BOECPFL JOUFHSBBM POUXFSQFO WBO DPMMFDUJFWF JOTUBMMBUJFT NFU XBSNUFQPNQFO JO EF XPOJOHCPVX

, & / / * 4 * / 4 5 * 5 6 6 5 7 0 0 3 % & * / 4 5" - - "5 * & 4 & $ 50 3

)"/%#0&, */5&(3""- 0/58&31&/ 7"/ $0--&$5*&7& */45"--"5*&4 .&5 8"3.5&10.1&/ */ %& 80/*/(#068

*4#/

QVCMJDBUJF

*440Ŭ6*5("7&/ *440

,FOOJTJOTUJUVVU WPPS EF *OTUBMMBUJFTFDUPS

,SVJTQMFJO

*440 IPVEU [JDI CF[JH NFU IFU JEFOUJmDFSFO WBO LFOOJT WSBHFO CJOOFO EF JOTUBMMBUJFTFDUPS IFU POUTMVJUFO FO UPF

4UJDIUJOH *440 FO EFHFOFO EJF BBO EF TB NFOTUFMMJOH WBO EF[F QVCMJDBUJF IFCCFO NFEFHFXFSLU IFCCFO FFO [P HSPPU NPHFMJKLF [PSHWVMEJHIFJE CFUSBDIU CJK [PXFM IFU WFS[BNF

HBOLFMJKL NBLFO WBO EF[F LFOOJT JO EF WPSN WBO QSBLUJTDIF *440 QVCMJDBUJFT FO IFU CFWPSEFSFO WBO IFU HFCSVJLFO WBO *440 QVCMJDBUJFT BMT OPSNTUFMMFOEF SJDIUMJKOFO

MFO BMT CJK IFU WFSXFSLFO FO PQTUFMMFO WBO EF JO EF[F QVCMJDBUJF WFSWBUUF HFHFWFOT /PDIUBOT NPFU OJFU XPSEFO VJUHFTMPUFO EBU EF[F QV

%# 3PUUFSEBN 1PTUCVT "/ 3PUUFSEBN 5FM 'BY & NBJM JTTP!JTTP OM

CMJDBUJF POWPMMFEJH JT PG EBU [JK POKVJTUIFEFO PG POWPMLPNFOIFEFO CFWBU %FHFOF EJF WBO EF[F QVCMJDBUJF FO EF EBBSJO WFSNFMEF HFHFWFOT

%F JO *440 EFFMOFNFOEF PSHBOJTBUJFT [JKO 0/3* 0SHBOJTBUJF WBO BEWJFT FO JOHFOJFVSTCVSFBVT

HFCSVJL NBBLU BBOWBBSEU EBO PPL EBBSWPPS [FMG IFU SJTJDP

1*5 577-

4UJDIUJOH 1SPNPUJF *OTUBMMBUJFUFDIOJFL /FEFSMBOETF 5FDIOJTDIF 7FSFOJHJOH WPPS *OTUBMMBUJFT JO (FCPVXFO

6/&50 7/* 0OEFSOFNFSTPSHBOJTBUJF WPPS EF JOTUBMMBUJFCSBODIF FO EF UFDIOJTDIF EFUBJMIBOEFM 7"#* 7FSFOJHJOH WPPS "VUPNBUJTFSJOH JO EF #PVX FO JOTUBMMBUJFUFDIOJFL %F XFSL[BBNIFEFO XPSEFO CFHFMFJE EPPS EF 3BBE WBO #FHFMFJEJOH XFMLF UFO UJKEF WBO IFU UPU TUBOE LPNFO WBO EF[F QVCMJDBUJF BMT WPMHU XBT TBNFOHFTUFME %F IFFS JOH ) #FTTFMJOL %F IFFS JS 8 ( 3BN .FWSPVX ES JS 1 . #MVZTTFO %F IFFS 8 + ) 4DIFõFS %F IFFS JS 1 3 WBO %BN %F IFFS JS + + / . )PHFMJOH %F IFFS JOH 8 ' ( )PPJKLBBT

%F IFFS JS 8 4DIVSJOHB %F IFFS JS 1 " - 4UPFMJOHB %F IFFS JOH " " - 5SBWFSTBSJ .#"

%F IFFS ) . " +BOTTFO (SPFTCFFL %F IFFS JS 1 ) ) -FJKFOEFDLFST QSPG .

%F IFFS JS & + 8BHFOBBS WPPS[JUUFS

%F IFFS JS 5 . & ;BBM

%F IFFS QSPG ES JS " ) $ WBO 1BBTTFO

%F IFFS QSPG JS 8 ;FJMFS

4UJDIUJOH *440 FO EFHFOFO EJF BBO EF TBNFO TUFMMJOH WBO EF[F QVCMJDBUJF IFCCFO NFEFHF XFSLU TMVJUFO JFEFSF BBOTQSBLFMJKLIFJE VJU WPPS [PXFM TDIBEF EJF NPDIU WPPSUWMPFJFO VJU IFU HFCSVJL WBO EF QVCMJDBUJF BMT TDIBEF EJF [PV LVOOFO POUTUBBO BMT HFWPMH WBO FWFOUVFMF ESVL GPVUFO POWPMMFEJHIFEFO FO POWPMLPNFO IFEFO WBO EF[F QVCMJDBUJF

%F IFFS JS . WBO "BSTTFO %F IFFS JOH + $ "FSUT TFDSFUBSJT

*' 5FDIOPMPHZ # 7 *440

%F IFFS JOH 1 #BSFOETF %F IFFS JOH . #FFLNBO %F IFFS JS + + #VJUFOIVJT

$FSFT 1SPKFDUFO 5FDIOFDP #7 OBNFOT 4UJDIUJOH 8BSNUFQPNQFO %8" *OTUBMMBUJF FO FOFSHJF BEWJFT

%F IFFS JOH - ) EFO %FLLFS SBQQPSUFVS %8" *OTUBMMBUJF FO FOFSHJF BEWJFT %F IFFS " ) ( WBO &OHFMFO /JCF &OFSHJFUFDIOJFL # 7 %F IFFS ) . " +BOTTFO (SPFTCFFL %F IFFS EST JS 1 . % ,SVJKTTF %F IFFS + ( .BSDVT

8PMUFS %SPT # 7 "GE 5"0 *"$ *OTUBMMBUJF UFDIO "EWJFT $PNCJOBUJF

%F IFFS JS ) ' + . 3FNNFST %F IFFS *OH ) $ 3PFM WPPS[JUUFS

%F IFFS ' " 7PT

(5* 6UJMJUFJU ;VJE C W 3PFM $POTVMUBOUT 6OFUP 7/*

%F IFFS JOH - 3 EF 8JU

&OFDP &OFSHJF 1SPKFDUFO

%F SFBMJTBUJF WBO EF QVCMJDBUJFT JT NFEF NPHFMJKL HFNBBLU EPPS

"MMF SFDIUFO WPPSCFIPVEFO /JFUT VJU EF[F QV CMJDBUJF NBH XPSEFO WFSWFFMWPVEJHE PQHFTMB HFO JO FFO HFBVUPNBUJTFFSE HFHFWFOTCFTUBOE PG PQFOCBBS HFNBBLU JO FOJHF WPSN PG PQ FOJHF XJK[F IFU[JK FMFLUSPOJTDI NFDIBOJTDI EPPS GPUPLPQJFÑO PQOBNFO PG FOJHF BOEFSF NBOJFS [POEFS WPPSBGHBBOEF TDISJGUFMJKLF UPFTUFNNJOH WBO IFU CFTUVVS WBO 4UJDIUJOH *440

%F SFBMJTBUJF WBO EF *440 QVCMJDBUJF )BOECPFL JOUFHSBBM POUXFSQFO WBO DPMMFDUJFWF JOTUBMMBUJFT NFU XBSNUFQPNQFO JO EF XPOJOHCPVX XFSE WFS[PSHE EPPS EF *440 LPO UBLUHSPFQ EJF BMT WPMHU XBT TBNFOHFTUFME

7PPS[PWFS IFU NBLFO WBO LPQJFÑO VJU EF[F QVCMJDBUJF JT UPFHFTUBBO PQ HSPOE WBO BSUJLFM I U N N "VUFVSTXFU KP IFU #FTMVJU WBO OPWFNCFS 4UC EJFOU NFO EF EBBSWPPS XFUUFMJKL WFSTDIVMEJHEF WFSHPFEJOHFO UF WPMEPFO BBO EF 4UJDIUJOH 3FQSPSFDIU 1PTUCVT ,# )PPGEEPSQ

"MM SJHIUT SFTFSWFE /P QBSU PG UIJT QVCMJDBUJPO NBZ CF SFQSPEVDFE TUPSFE JO B SFUSJFWBM TZTUFN PS USBOTNJUUFE JO BOZ GPSN CZ BOZ NFBOT FMFD USPOJD NFDIBOJDBM QIPUPDPQZJOH SFDPSEJOH PS PUIFSXJTF XJUIPVU UIF XSJUUFO QFSNJTTJPO PG UIF GPVOEBUJPO *440 0Q BMMF QVCMJDBUJFT WBO 4UJDIUJOH *440 [JKO EF "M HFNFOF -FWFSJOHTWPPSXBBSEFO WBO UPFQBTTJOH %F[F LVOU V MF[FO PQ XXX JTTP OM PG PQWSBHFO CJK 4UJDIUJOH *440

4FOUFS/PWFN "BOWVMMJOHFO FO FWFOUVFMF FSSBUB [JKO UF SBBE QMFHFO WJB PO[F XFCTJUF XXX JTTP OM &WFOUVFMF PQNFSLJOHFO FO WSBHFO LVOOFO 0OEFSOFNFSTPSHBOJTBUJF WPPS EF JOTUBMMBUJFCSBODIF FO EF UFDIOJTDIF EFUBJMIBOEFM

EPPSHFHFWFO XPSEFO BBO *440 1PTUCVT "/ 3PUUFSEBN F NBJM JTTP!JTTP OM ª 4UJDIUJOH *440 o 3PUUFSEBN KBOVBSJ

0QMFJEJOHT FO 0OUXJLLFMJOHT 'POET WPPS IFU 5FDIOJTDI *OTUBMMBUJF#FESJKG

*440 16#-*$"5*&4 ;POUPFUSFEJOHTGBDUPSFO

;POTUSBMJOHTUBCFMMFO

6 FO 3 XBBSEFO WPPS CPVXLVOEJHF DPOTUSVDUJFT )

(SPOEMFJEJOHFO WPPS XBSNUFUSBOTQPSU

#FSFLFOJOH WBO IFU UIFSNJTDIF HFESBH WBO HFCPVXFO CJK [PNFSPOU XFSQDPOEJUJFT

8BSNUFUFSVHXJOOJOH

7FSLPSU SFGFSFOUJFKBBS WPPS CVJUFODPOEJUJFT )

"BOCFWFMJOHFO UFS WPPSLPNJOH WBO LFUFMTUFFOWPSNJOH JO XBUFSWPFSFOEF JOTUBMMBUJFT

;POOFCPJMFST POUXFSQ VJUWPFSJOH FO BEWJTFSJOH )

%F KBBSMJKLTF XBSNUFCFIPFGUF WBO XPOJOHFO FOFSHJFHFCSVJLCFSFLFOJOH QFS WFSUSFL FO UPUBBM

-VDIULBOBBMCFSFLFOJOH )

-FJEJOHOFUCFSFLFOJOH

5IFSNJTDI CJOOFOLMJNBBU BBOCFWFMJOHFO

&OFSHJFHFCSVJL JO LBOUPPSHFCPVXFO

#FSFLFOJOH WBO IFU FOFSHJFHFCSVJL WPPS LMJNBUJTFSJOH FO WFSMJDIUJOH WBO LBOUPPSHFCPVXFO

&OFSHJFHFCSVJL JO TDIPPMHFCPVXFO

$PSSFDUJFQSPDFEVSF SFGFSFOUJFKBBS OBBS BDUVFFM KBBS

*OTUBMMBUJFHFMVJE POUXFSQBBOCFWFMJOHFO FO HSPOETMBHFO WPPS HFMVJET UFDIOJTDIF CFSFLFOJOHFO BBO JOTUBMMBUJFT

-FJEJOHJTPMBUJF o CFSFLFOJOH WBO EF FDPOPNJTDI PQUJNBMF EJLUF FO EJLUF UFS WPPSLPNJOH WBO DPOEFOTBUJF

6JUXFOEJHF DPSSPTJF BBOCFWFMJOHFO UFS WPPSLPNJOH WBO VJUXFOEJHF DPSSPTJF JO WFSXBSNJOHT FO MVDIUUFDIOJTDIF JOTUBMMBUJF

-VDIUmMUFST JO DPNGPSUJOTUBMMBUJFT

4USBMJOHTWFSXBSNJOH JO IPHF SVJNUFO JOEJSFDU TZTUFFN

-FJEJOHXBUFSJOTUBMMBUJFT JO XPOJOHFO

*440 7/* 3JDIUMJKO 8BUFSTMBH JO UBQXBUFSJOTUBMMBUJFT

*440 7/* 3JDIUMJKO 8BSNUFUFSVHXJOOJOH VJU EPVDIFXBUFS

*440 7/* 3JDIUMJKO -FHJPOFMMB$PEF 8POJOHJOTUBMMBUJFT

.FFUQVOUFO FO NFFUNFUIPEFO WPPS LMJNBBUJOTUBMMBUJFT

6JUHBOHTQVOUFO UFNQFSBUVVSTJNVMBUJFCFSFLFOJOHFO

,FOHFUBMMFO FO WVJTUSFHFMT

4USBMJOHTWFSXBSNJOH JO IPHF SVJNUFO EJSFDU TZTUFFN

7BO BVUPNBUJTFSJOH OBBS HFCPVXCFIFFS o &FO PWFS[JDIU WBO EF TUBOE WBO [BLFO

4UBOEBBSE WSBBHTQFDJmDBUJF WPPS JOTUBMMBUJFT JO HFCPVXFO

&OFSHJFXJK[FS LBOUPSFO

-BOHFUFSNJKOLPVEFPQTMBH JO EF CPEFN

8FSLQMFLLMJNBUJTFSJOH EPPS WFSESJOHJOHTWFOUJMBUJF JO FFO LBOUPPSPNHF WJOH

&OFSHJFXJK[FS XPOJOHFO

$PODFQUFO WPPS LMJNBBUJOTUBMMBUJFT

)FU POUXFSQ WBO IZESBVMJTDIF TDIBLFMJOHFO WPPS WFSXBSNFO

.FUIPEFO WPPS FOFSHJFCFTQBSJOHCFSFLFOJOHFO o 0OEFSCPVXJOHNF UIPEF &OFSHJFCFTQBSJOHGPOET &#'

0OUXFSQ WBO JOEJWJEVFMF IZESBVMJTDIF TDIBLFMJOHFO WPPS WFSXBSNFO WBO FFOHF[JOTXPOJOHFO

0OUXFSQ IZESBVMJTDIF TDIBLFMJOHFO WPPS LPFMFO

,MJNBBUQMBGPOET ,PFMDPOWFDUPSFO SJDIUMJKOFO WPPS POUXFSQ FO VJUWPF SJOH

7MPFS XBOEWFSXBSNJOH WMPFS XBOELPFMJOH

0OUXFSQUFDIOJTDIF LXBMJUFJUTFJTFO WPPS XBSNXBUFSWFSXBSNJOHTJOTUBM MBUJFT JO XPOJOHFO FO XPPOHFCPVXFO

8BSNUFWFSMJFTCFSFLFOJOH WPPS XPOJOHFO FO XPPOHFCPVXFO

%JNFOTJPOFSJOH WFSXBSNJOHTJOTUBMMBUJFT 6 CPVX

&OFSHJF %JBHOPTF 3FGFSFOUJF &%3 MPTCMBEJH

5BQXBUFSJOTUBMMBUJFT JO XPPO FO VUJMJUFJUTHFCPVXFO

)BOEMFJEJOH MFHJPOFMMBQSFWFOUJF JO MFJEJOHXBUFS

)BOEMFJEJOH [PSHMJDIU MFHJPOFMMBQSFWFOUJF

*OSFHFMFO WBO POUXFSQWPMVNFTUSPNFO JO JOEJWJEVFMF WFSXBSNJOHTJOTUBM MBUJFT JO XPOJOHFO

8BSNUFWFSMJFTCFSFLFOJOH WPPS JOEVTUSJFHFCPVXFO

-VDIUWFSXBSNJOH XPOJOHCPVX

(SPUF [POOFCPJMFST

6 FO 3 8BBSEFO

,XBMJUFJUTFJTFO WFOUJMBUJFTZTUFNFO XPOJOHFO

(FCBMBODFFSEF WFOUJMBUJF FO XUX JO XPOJOHFO

,XBMJUFJUTFJTFO JTPMFSFO

*OSFHFMFO WBO POUXFSQWPMVNFTUSPNFO JO XBSNXBUFSWFSXBSNJOHTJOTUBM MBUJFT

7FSNPHFO WBO SBEJBUPSFO FO DPOWFDUPSFO JO QSBLUJKLTJUVBUJFT

)FS[JFOJOH *440

&OFSHFUJTDI PQUJNBMF TUPPL FO LPFMMJKOFO

.PEFM WPPS EF CFTDISJKWJOH WBO EF XFSLJOH WBO FFO LMJNBBUJOTUBMMBUJF

)FNFMXBUFS CJOOFO EF QFSDFFMHSFOT

*OEJWJEVFMF CFIBOEFMJOH WBO BGWBMXBUFS *#"

(SJKTXBUFS CJOOFO EF QFSDFFMHSFOT

0QUJNBMF XBSNUF PQXFLLJOHTJOTUBMMBUJFT

0OUXFSQFO WBO JOEJWJEVFMF FO LMFJO FMFLUSJTDIF XBSNUFQPNQTZTUFNFO

0OUXFSQ FO 6JUWPFSJOH WBO 7FSUJDBMF #PEFNXBSNUFXJTTFMBBST

5IFSNJTDI CFIBBHMJKLIFJE FJTFO WPPS EF CJOOFO UFNQFSBUVVS JO HFCPV XFO

)BOEMFJEJOH &OFSHJFQSFTUBUJF "EWJFT 6UJMJUFJUTHFCPVXFO EFMFO

.POUBHF FO NBUFSJBBMTQFDJmDBUJFT WPPS XBSNXBUFS WFSXBSNJOHTJOTUBM MBUJFT

*OTUBMMBUJFT WPPS -FWFOTMPPQCFTUFOEJH 8POFO GVODUJF POUXFSQ FO VJUWPFSJOH

)BOEMFJEJOH ;POOFTUSPPN WPPS POUXFSQFS FO JOTUBMMBUFVS

*OTQFDUJF FO 0OEFSIPVE WBO /PPEWFSMJDIUJOHTJOTUBMMBUJFT

)BOECPFL JOUFHSBBM POUXFSQFO WBO DPMMFDUJFWF JOTUBMMBUJFT NFU XBSNUF QPNQFO JO EF XPOJOHCPVX

)BOECPFL JOUFHSBBM POUXFSQFO WBO XBSNUFQPNQJOTUBMMBUJFT WPPS VUJMJ UFJUTHFCPVXFO

)BOEMFJEJOH &OFSHJFQSFTUBUJF "EWJFT 8POJOHFO EFMFO

&FO IFMEFS MJDIU PQ XFSLQMFLWFSMJDIUJOH

,XBMJUFJUTFJTFO WPPS XBSNUFUFDIOJTDIF FO $0 JOTUBMMBUJFT JO UVJOCPVX LBTTFO

,XBMJUFJUTFJTFO WPPS XBUFSUFDIOJTDIF JOTUBMMBUJFT JO UVJOCPVXLBTTFO

,XBMJUFJUTFJTFO WPPS EF DPOTUSVDUJF WBO UVJOCPVXLBTTFO

7003 3&4&"3$) 3"11035&/ FO *440 4#3 16#-*$"5*&4 ;*& 888 *440 /#&003%&-*/(43*$)5-*+/&/ #3- /BUJPOBMF #3- WPPS IFU POUXFSQFO MFWFSFO FO JOTUBMMFSFO WBO CMJLTFNWFJMJHF JOTUBMMBUJFT

#3- /BUJPOBMF #FPPSEFMJOHTSJDIUMJKO WPPS IFU ,0.0 */45"-Â¥ QSPDFTDFS UJmDBBU WPPS A0OUXFSQFO JOTUBMMFSFO FO CFIFSFO WBO JOTUBMMBUJFT

#3- &OFSHJFQSFTUBUJFBEWJTFSJOH

#3- /BUJPOBMF #3- WPPS IFU ,0.0 BUUFTU WPPS FOFSHJFHFCSVJLCFSFLF OJOHTNFUIPEFO

#3- /BUJPOBMF #3- WPPS IFU ,0.0 QSPDFTDFSUJmDBBU &1" WPPS XPOJO HFO

%*7&34&/ 5IFNBNBQ 0QCFSHDBTTFUUF QFS WBLHFCJFE

/53 #JOOFOSJPMFSJOH SJDIUMJKO WPPS POUXFSQ FO VJUWPFSJOH

UF CFTUFMMFO CJK /&/

7FSESJOHJOHTWFOUJMBUJF

(*8 *OTUBMMBUJF FJTFO OJFVXCPVX FFOHF[JOTXPOJOHFO FO BQQBSUFNFO UFO

)#, )BOECPFL *OTUBMMBUJFUFDIOJFL

*440 ,-&*/5+&4 )BOEMFJEJOH ,MFJOUKF 8BUFS

)BOEMFJEJOH ,MFJOUKF *OSFHFMFO

)BOEMFJEJOH ,MFJOUKF ("70

)BOEMFJEJOH ,MFJOUKF 8BSNUFWFSMJFT WPPS XPOJOHFO

)BOEMFJEJOH ,MFJOUKF $W

)BOEMFJEJOH ,MFJOUKF #JOOFOLMJNBBU

)BOEMFJEJOH ,MFJOUKF 7MPFSWFSXBSNJOH

7003 .&&3 */'03."5*& ,*+, 01 888 *440 /-

ISSO-publicatie 80

Handboek integraal ontwerpen van collectieve installaties met warmtepompen in de woningbouw

ISBN: 978-90-5044-134-6

INHOUDSOPGAVE

0

1

2

ISSO-publicatie 80

Samenvatting

7

Afkortingen

8

Symbolen

8

Inleiding

9

0.1

Doel van de publicatie

9

0.2

Toepassingsgebied

9

0.3

Integraal ontwerpen 0.3.1 Definitie 0.3.2 Traditionele werkwijze 0.3.3 Integrale werkwijze in een bouwteam

9 9 10 10

0.4

Waarom warmtepompen toepassen?

11

0.5

Voorwaarden voor succesvolle toepassing

11

0.6

Relevante normen en richtlijnen

11

0.7

Werkwijze van deze publicatie

12

Programmafase

15

1.1

Inleiding

15

1.2

Eisen en wensen opdrachtgever

15

1.3

Keuze installatie met warmtepompen 1.3.1 Selectie afgifte-installatie 1.3.2 Selectie opwekkingsinstallatie met warmtepomp 1.3.3 Selectie warmtebron en regeneratie

16 16 18 26

1.4

Warmte- en koudevraag 1.4.1 Inleiding 1.4.2 Berekeningsprogramma’s 1.4.3 Stappen om energiestromen vast te stellen 1.4.4 Bepalen van de warmtevraag en de warmtelevering 1.4.5 Bepalen balans 1.4.6 Vijf basisinstallaties 1.4.7 Resultaten uit de praktijk

33 33 33 33 34 35 36 37

1.5

Economische haalbaarheid 1.5.1 Energiekosten en investeringskosten 1.5.2 Vijf basisinstallaties 1.5.3 Waardering van de EPC-verlaging

38 38 40 42

1.6

Exploitatie van de installatie met warmtepompen

42

1.7

Programma van eisen installatie met warmtepomp

43

Ontwerpfase

47

2.1

Inleiding

47

2.2

Modulaire opbouw ontwerpfase

48

2.3

Bepalen van de vermogensbehoefte voor verwarmen en koelen 2.3.1 Vermogen ruimteverwarming 2.3.2 Vermogen ruimtekoeling 2.3.3 Aansluitvermogen warm tapwater 2.3.4 Specifieke punten bij de vermogensberekening voor warmtepompen

49 49 51 52 52

2.4

Dimensioneren van warmte- en koudegebruikers in de woning 2.4.1 Inleiding 2.4.2 Vloerverwarming/koeling 2.4.3 Radiatoren 2.4.4 (Ventilator)convectoren 2.4.5 Wandverwarming/koeling 2.4.6 Luchtverwarming

54 54 54 57 58 59 59

2.5

Inpassen warmte- en koude-gebruikers in een distributiesysteem in de woning 2.5.1 Benodigde gegevens voor het dimensioneren van het distributiesysteem 2.5.2 Temperatuurregeling in vertrekken 2.5.3 Aanvoertemperatuur van het distributiesysteem in de woning 2.5.4 Minimale volumestroom in het distributiesysteem in de woning 2.5.5 Distributiesysteem voor koeling 2.5.6 Overige aspecten

60 61 61 63 64 64 66

3

Handboek integraal ontwerpen met warmtepompen in de woningbouw

3

4

5

ISSO-publicatie 80

2.6

Dimensionering warmtapwaterinstallatie in de woning 2.6.1 Temperatuur en volumestroom warmtapwatertappunten 2.6.2 Gelijktijdig gebruik van tappunten 2.6.3 Warmtapwaterinstallaties in de woning 2.6.4 Overige aspecten

67 67 67 68 69

2.7

Individuele combiwarmtepomp 2.7.1 Benodigd vermogen van de warmtepomp 2.7.2 Temperaturen en volumestroom 2.7.3 COP van de warmtepomp 2.7.4 Hydraulische inpassing van de warmtepomp 2.7.5 Regeling van de warmtepomp 2.7.6 Overige aspecten

69 70 72 72 73 74 75

2.8

Dimensionering collectieve distributienetten buiten de woning 2.8.1 Distributienet voor warm tapwater 2.8.2 Distributienet voor ruimteverwarming 2.8.3 Distributienet voor gecombineerde warmtelevering 2.8.4 Distributienet voor laagtemperatuurwarmte 2.8.5 Distributienet koeling 2.8.6 Algemene aspecten bij distributienetten verwarming en koeling

76 76 79 81 83 84 84

2.9

Dimensioneren centrale opwekkingsinstallatie met warmtepomp 2.9.1 Inleiding 2.9.2 Dimensionering en inpassing warmtepomp 2.9.3 Energieopslag 2.9.4 Dimensionering en inpassing additionele verwarming 2.9.5 Dimensionering en inpassing centrale warm tapwater bereiding 2.9.6 Samenstellen basisinstallaties 2.9.7 Technische ruimte 2.9.8 Overige voorzieningen

86 86 87 95 96 97 98 99 99

2.10

Dimensioneren warmtebron 2.10.1 Niet-bodemgekoppelde warmtebronnen 2.10.2 Bodemgekoppelde warmtebronnen

100 100 102

2.11

Vastleggen gewenste functionaliteit

107

2.12

Documentatie ontwerpfase

107

Uitwerkingsfase

109

3.1

109

Keuze van materialen en fabrikaten

3.2

Werkbescheiden

110

3.3

Vergunningen en nutsvoorzieningen

110

3.4

Uitwerken gewenste functionaliteit

110

Realisatiefase

113

4.1

Kwaliteitsbewaking tijdens de uitvoering

113

4.2

Veiligheid, gezondheid en milieu

115

4.3

Beproeving van de installatie

115

4.4

Inbedrijfstelling van de installatie

115

4.5

Rapporten

117

4.6

Revisiebescheiden en bouwdossier

117

4.7

Oplevering

117

Beheerfase

119

5.1

Onderhoud en verplichtingen vanuit wetgeving 5.1.1 Warmtepompen (STEK) 5.1.2 Verwarmingsketels (Scios) 5.1.3 Bronnen 5.1.4 Warmtapwaterinstallatie 5.1.5 Overig onderhoud

119 119 120 120 120 120

5.2

Monitoring 5.2.1 Registratie en analyse van opgeslagen data 5.2.2 Data ten behoeve van rapportage Provincie 5.2.3 Technisch functioneren

120 120 121 121

4

Handboek integraal ontwerpen met warmtepompen in de woningbouw

Bijlage A Aandrijfenergie warmtepompen

123

Bijlage B

Warmtebronnen

133

Bijlage C

Vijf basisinstallaties met warmtepompen Individuele warmtepompen Centrale warmtepompinstallaties

141 141 143

Bijlage D Warmtevraag en warmtelevering Alleen warmtelevering voor ruimteverwarming (basisinstallatie 3) Alleen warmtelevering warm tapwater; inclusief een circulatienet (basisinstallatie 3) Warmtelevering ruimteverwarming en warm tapwater gecombineerd in één distributienet (basisinstallatie 4) Warmtelevering ruimteverwarming en warm tapwater gecombineerd in één distributienet en een lokale elektrische boiler (basisinstallatie 5)

146 147

Bijlage E

Dimensionering en regeling van een temperatuur gelaagd buffer

157

Bijlage F

Energieopslag recirculatie en laden/ontladen

149 151 154 161

Bijlage G Omschrijving gewenste functionaliteit van de vijf basisinstallaties Basisinstallatie 1: Individuele combiwarmtepompen Basisinstallatie 2: Individuele combiwarmtepompen met centrale warmtepomp Basisinstallatie 3: Centrale installatie met centrale warm tapwater bereiding Basisinstallatie 4: Centrale installatie met lokale warmtapwaterwisselaar Basisinstallatie 5: Centrale installatie met lokale warmtapwaterboiler

166 166 168 169 172 174

Bijlage H Koudemiddelen

177

Bijlage I

Koppeling met andere warmtepompinstallaties

180

Bijlage J

Afpersen van PE-leidingen

181

Bijlage K

Gerealiseerde installaties

183

Bijlage L

Betrokken partijen

184

Begrippen en definities Vermogen Individuele of centrale warmtepompen Warmtapwaterlevering met de warmtepomp Bedrijfswijze warmtepomp β-factor Koelen Omkeerbare of niet-omkeerbare warmtepomp Warmtebron Regeneratie COP en PER Modulen Systeemintegratie Voorbeeld

185 185 185 186 186 187 188 188 189 189 189 193 194 194

Literatuurlijst

195

ISSO-publicatie 80

5

Handboek integraal ontwerpen met warmtepompen in de woningbouw

ISSO-publicatie 80

6

Handboek integraal ontwerpen met warmtepompen in de woningbouw

SAMENVATTING In deze publicatie wordt het ontwerp(proces) van warmtepompinstallaties beschreven voor collectieve installaties in de woningbouw. Deze publicatie kan gebruikt worden voor warmtepompinstallaties in nieuwbouwsituaties alsook voor warmtepompinstallaties in renovatieprojecten. Het verschil tussen nieuwbouw en renovatie is met name de kwaliteit van de gebouwschil en het temperatuurniveau (waterzijdig) van de CV- en de koelinstallatie.

Deze publicatie is opgedeeld in de vijf projectfasen uit het MKK (Model Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstallaties): 1. programmafase; 2. ontwerpfase; 3. uitwerkingsfase; 4. realisatiefase; 5. beheerfase.

De nadruk ligt in deze publicatie op de programmafase en de ontwerpfase. In de programmafase moeten belangrijke keuzes gemaakt worden. In deze publicatie wordt beschreven hoe deze keuze gemaakt moet worden. Met name de energetische onderbouwing is bij de keuze van de warmtepompinstallatie (met bijbehorende warmtebron en met achterliggende afgifteinstallatie) belangrijk om tot een robuust ontwerp van de warmtepompinstallatie te komen.

In de ontwerpfase wordt de warmtepompinstallatie zoals deze in de programmafase is gekozen, verder uitgewerkt. Met name de hydraulische inpassing en het functionele ontwerp zijn hierbij belangrijke aspecten die in deze publicatie veel aandacht krijgen.

Bij de overige fasen is het met name van belang dat afwijkingen of wijzigingen bij de verdere uitwerking en realisatie teruggekoppeld worden naar het ontwerp/ de ontwerper. Wijzigingen moeten integraal beoordeeld worden met betrekking tot consequenties voor techniek, investeringskosten, energie(kosten) en onderhoudskosten. Hierbij moeten bouwpartners niet alleen de consequenties voor hun eigen vakgebied beschouwen maar moeten de consequenties integraal in beeld gebracht worden.

ISSO-publicatie 80

7

Handboek integraal ontwerpen met warmtepompen in de woningbouw

AFKORTINGEN AWP

Absorptiewarmtepomp

COP

Coëfficiënt Of Performance

EO

Energieopslag

EPC

Energie Prestatie Coëfficiënt

EWP

Elektrische warmtepomp

GWP

Gaswarmtepomp

PER

Primary Energy Ratio

SV

Stadsverwarming

WKK

Warmtekrachtkoppeling

WP

Warmtepomp

SYMBOLEN A

autoriteit

[-]

H

specifiek warmteverlies

[W/K]

P

elektrisch vermogen

[kW]

Q

thermische energie (warmte)

[kWh]

Rc

warmteweerstand

[m2K/W]

SV

regelverhouding van een regelafsluiter gebaseerd op gemeten waarden kvs/kvr

[-]

SVO

theoretische regelverhouding van een regelafsluiter kvs/kvo gebaseerd op de grondkarakteristiek

[-]

V

volume

[m3]

W

elektrische energie (arbeid)

[kWh]

c

soortelijke warmte

[kJ/(kg.K)]

h

hoogte

[m]

kv

volumestroom door een regelafsluiter onder genormeerde condities VDI/VDE 2173

[m3/h]

n

aantal woningen

[-]

p

druk

[kPa]

qv

volumestroom

[m3/h]

t

tijd

[s]

v

snelheid

[-]

Δh

drukverschil

[kPa]

ε

temperatuurrendement warmtewisselaar

[-]

θ

temperatuur

[°C]

ρ

soortelijke massa

[kg/m3]

Φ

thermisch vermogen

[kW]

ISSO-publicatie 80

8

Handboek integraal ontwerpen met warmtepompen in de woningbouw

0

INLEIDING

0.1

DOEL VAN DE PUBLICATIE

0.3

Op basis van ervaringen uit gerealiseerde warmtepompprojecten en de voorhanden zijnde normen en ISSO-publicaties wordt in dit handboek uiteengezet op welke wijze een goed functionerende warmtepompinstallatie kan worden gerealiseerd, die voldoet aan de wensen van de opdrachtgever en de eisen voor het energiegebruik. Integraal ontwerpen speelt hierbij een belangrijke rol. Het doel van dit handboek is het inhoud geven aan integraal ontwerpen van een warmtepompinstallatie. In 則 0.3 wordt nader gedefinieerd wat in dit handboek onder integraal ontwerpen wordt verstaan.

0.2

INTEGRAAL ONTWERPEN

0.3.1 Definitie

De kwaliteit van een bouwproject wordt positief be誰nvloed door integraal te ontwerpen. Over dit onderwerp zijn verschillende onderzoeksresultaten beschikbaar, aangevuld met praktijkvoorbeelden. Het is niet de bedoeling van deze publicatie om integraal ontwerpen in de brede zin te behandelen. Het doel van dit handboek is het inhoud geven aan integraal ontwerpen van een warmtepompinstallatie. Dit krijgt op de volgende manier vorm.

1. Het handboek omschrijft het ontwerpen van de installatie met warmtepompen in samenhang met de overige installatieonderdelen die betrekking hebben op afgifte, distributie en opwekking.

2. Het handboek omschrijft het ontwerpen van het werktuigbouwkundige deel van de installatie met warmtepompen in samenhang met de installatieonderdelen die betrekking hebben op andere disciplines (elektrotechniek, meet- en regeltechniek, akoestiek).

3. Het handboek biedt een proceshandleiding op basis waarvan in al de projectfasen de benodigde acties ondernomen kunnen worden en de keuzes gemaakt kunnen worden (projectfasen volgens MKK-structuur).

4. Het handboek wijst op aspecten die aan de warmtepompinstallatie zijn verwant; overigens zonder deze verder uit te werken.

TOEPASSINGSGEBIED

Dit handboek geeft aan op welke wijze integraal ontwerpen kan worden ge誰ntroduceerd en toegepast.

Hierbij wordt ingezoomd op collectieve installaties met elektrische warmtepompen voor verwarmen, koelen en warm tapwater in de woningbouw. In de navolgende fasen voor ontwerp, uitwerking, realisatie en beheer worden de eisen en middelen voor een succesvolle warmtepomptoepassing beschreven in het kader van integraal ontwerpen. Hierbij wordt in de ontwerpfase het begrip systeemintegratie ge誰ntroduceerd als zijnde een onderdeel van integraal ontwerpen.

Naast het voorliggende handboek voor collectieve warmtepompen voor woningen en woongebouwen zijn er de volgende ISSO-publicaties: 1. Ontwerpen van individuele en klein-elektrische warmtepompsystemen (ISSO-publicatie 72); 2. Ontwerp en uitvoering van verticale bodemwarmtewisselaars (ISSO-publicatie 73); 3. Handboek warmtepompen voor de utiliteitsgebouwen (ISSO-publicatie 81).

Integraal ontwerpen heeft dus niet alleen te maken met de samenwerking tussen de bouwpartners van een bouwteam, maar ook met de integrale systematische aanpak van het ontwerp. In deze publicatie het systematisch ontwerp van een warmtepompinstallatie (systeemintegratie).

In Tabel 0.01 is dit schematisch weergegeven.

Tabel 0.01 Overzicht toepassingsgebied van verschillende ISSO-publicaties met betrekking tot warmtepompen Woningbouw

Utiliteitsbouw

Individuele warmtepomp

Collectieve warmtepomp

Individuele bron

Collectieve bron

<100 kW

> 100 kW

ISSO 72

ISSO 80

ISSO 72

ISSO 80

ISSO 73 voor verticale bodemwarmtewisselaars

ISSO 73 voor verticale bodemwarmtewisselaars (wp < 100 kW)

ISSO 73 voor verticale bodemwarmtewisselaars (wp < 100 kW)

ISSO-publicatie 80

9

ISSO 81 ISSO 73 voor verticale bodemwarmtewisselaars (wp < 100 kW)

Handboek integraal ontwerpen met warmtepompen in de woningbouw

0.3.2 Traditionele werkwijze

paalt vaak zelf welke onderaannemers hij zal inschakelen. Vaak komen de onderaannemers pas in beeld wanneer hun deel van de uitvoering aan de orde is. De aannemer en de onderaannemers hebben geen tot weinig invloed op het ontwerp. Ze krijgen het ontwerp aangeleverd en maken voor hun deel van de bouwwerkzaamheden detailontwerpen. In veel gevallen is de betrokkenheid van de opdrachtgever bij het gehele bouwproces betrekkelijk gering. Dit komt omdat de opdrachtgevers vaak geen of onvoldoende deskundigheid hebben. De opdrachtgever geeft dan de aansturing van het bouwproces uit handen, bijvoorbeeld aan de architect of een bedrijf dat het bouwproces voor hem aanstuurt. Tevens is het van belang in het oog te houden dat de opdrachtgever in veel gevallen niet de toekomstige gebruiker is van het bouwwerk.

Een groot aantal opdrachten komt van projectontwikkelaars die het gebouw allereerst beoordelen op verhuurbaarheid en minder aandacht hebben voor bijvoorbeeld energieverbruik, waarvan de kosten voor rekening van de huurder zullen komen.

Aanbestedingsprocedure In veel gevallen wordt een bouwwerk traditioneel aanbesteed. Dit geldt zowel voor de hoofdaannemers als voor de onderaannemers. Meestal wordt de bouw gegund aan de aannemer met de laagste aanbieding.

Doordat de aanbieders met name gefocust zijn op de laagste prijs waarmee net aan de besteksvoorwaarden wordt voldaan, is de kwaliteit niet leidend bij de aanbieding.

Deze manier van aanbesteden heeft daarom een aantal aandachtspunten: 1. In de bestekken dient eenduidig vastgelegd te worden wat de gevraagde kwaliteit is. Met name bij richtlijnenbestekken vraagt dit een goede doordenking van de formulering door de adviseurs. Als de kwaliteit niet eenduidig is vastgelegd, zullen de inschrijvende partijen de neiging hebben om een minimale kwaliteit aan te bieden voor een lage prijs. Bij de uitvoering zullen de aannemers gespitst zijn op meerwerken.

2. De onderlinge samenhang van de verschillende aanbestedingsstukken (bouw, werktuigbouwkundige installaties, elektrotechnische installaties) dient goed afgestemd te zijn door de adviseurs en architecten. Meerwerk van de ene aannemer als gevolg van wijzigingen door de andere aannemer kunnen hierdoor voorkomen worden.

3. Daarnaast is het van belang dat het aantal subcontractanten in een project geminimaliseerd wordt. Dit dient bij de aanbesteding als criterium meegenomen te worden.

4. Afstemming tussen de verschillende bouwpartners is ook tijdens de uitvoering nodig om te komen tot een optimaal resultaat. Het risico dat aannemers zich alleen richten op hun eigen werk zonder het totaal van het bouwproject te beogen dient geminimaliseerd te worden door goede afspraken te maken (coördinatieovereenkomst).

0.3.3 Integrale werkwijze in een bouwteam

Integraal ontwerpen houdt in dat in principe alle opties voor het gebouw, de infrastructuur en de installatie open staan. In het bouwteam moet worden gezocht naar de beste totaaloplossing. De beste totaaloplossing houdt in dat het gerealiseerde gebouw met infrastructuur en installaties de optimale combinatie vormen waarmee voldaan wordt aan de wensen van de opdrachtgever tegen minimale investeringskosten en exploitatiekosten. Hiervoor dient het bouwteam te zijn samengesteld uit onder andere: 1. opdrachtgever (inbreng vooral m.b.t. het beoogde gebruik van het gebouw); 2. architect (inbreng vooral m.b.t. vormgeving en procesbewaking); 3. adviseurs/ontwerpers bouw, infrastructuur (inbreng m.b.t. technische en financiële onderbouwing van conceptkeuzes); 4. adviseurs/ontwerpers installaties (inbreng m.b.t. onderbouwing van technische en financiële conceptkeuzes); 5. uitvoerende partijen (praktische inbreng; maakbaarheid).

Duidelijk is dat bij deze manier van aanbesteden er hoge eisen gesteld moeten worden aan de aanbestedingsstukken zoals die opgesteld worden door de adviseurs en architect.

De bouwpartners dienen invulling te geven aan de beste totaaloplossing. Dit lukt alleen als in het bouwteam wordt gewerkt op basis van gelijkwaardigheid en als de bouwpartners open staan voor de wensen en de randvoorwaarden van de overige bouwteamleden. Op basis van het overleg in het bouwteam worden door de bouwteamleden programma’s van eisen opgesteld voor de gebouwen en de installaties. Deze programma’s van eisen zijn uitgangspunt bij de verdere ontwikkeling van het project.

Organisatie van het bouwproces In de bouw werkt men meestal nog volgens het aanneemprincipe. Hierbij is de hoofdaannemer (bouwbedrijf) de contractant van de opdrachtgever. In de loop van het bouwproces betreden in verschillende projectfasen steeds andere spelers het veld. Hierbij is meestal sprake van een duidelijke scheiding tussen de ontwerpfase en de uitvoeringsfase. In de ontwerpfase maakt de opdrachtgever gebruik van de diensten van een architect en komt vaak ook het installatieadviesbureau aan tafel om specifieke technische problemen op te lossen. De opdrachtgever bepaalt in deze fase vaak samen met de architect welke aannemer (bouwbedrijf) in aanmerking komt voor de uitvoering. Is het ontwerp eenmaal gereed, dan is het aan de aannemer om het bouwproject uit te voeren. De aannemer be-

ISSO-publicatie 80

Integraal ontwerpen houdt niet op bij de programmafase van het project. Het bouwteam zal gedurende de realisatie van het project meerdere malen moeten overleggen om op basis van de programma’s van eisen en de actuele situatie bij te sturen of eventueel aan te passen.

10

Handboek integraal ontwerpen met warmtepompen in de woningbouw

Een proces van integraal programmeren, ontwerpen, realiseren en beheren vraagt om een instrument dat structuur geeft aan dit proces. Voor klimaatinstallaties is dit het Model Kwaliteitsbeheersing voor Klimaatinstallaties (MKK). Dit model is gebaseerd op het in de bouwsector gehanteerde Model Kwaliteits Systeem (MKS).

5. de installaties met warmtepompen zijn over het algemeen complexer dan conventionele installaties; dit vraagt meer aandacht bij de ontwikkeling (ontwerp), bij de realisatie (met name de regeltechnische installatie) en bij het beheer.

0.5

In § 0.4 zijn een aantal positieve aspecten genoemd bij het toepassen van warmtepompen. Deze aspecten hangen vrijwel alle samen met de te realiseren energiebesparing. Deze energiebesparing is echter alleen te verwezenlijken als de warmtepomp op de juiste wijze wordt ingepast in de totale installatie (integraal ontwerp!). Aan de volgende voorwaarden zal voldaan moeten worden: 1. koppeling met laagtemperatuurafgifte-installatie (en bij combinatie met koeling een hoog temperatuur koelinstallatie); bij voorkeur vloerverwarming toepassen; 2. passende hydraulische schakeling van de afgifte-installatie waarmee onder deellast een lage retourtemperatuur gerealiseerd wordt (en bij koeling een hoge retourtemperatuur); 3. woninginstallatie moet goed ingeregeld worden; 4. bij toepassing van energieopslag in de bodem dient er inzicht te zijn in de balans tussen laden en ontladen van warmte; 5. juiste afstemming tussen de grootte van de warmtepomp, de regeling van de warmtepomp en bufferinhoud; 6. juiste regeling voor het afvoeren van verdamperkoude van de warmtepomp zodat bij toepassing van energieopslag in de bodem de koude met de gewenste temperatuur geladen wordt in de koude bron; 7. voldoende tijd en aandacht bij het testen en in bedrijf stellen van de installatie; 8. als onderdeel van het contract dient na in bedrijf stellen de installatie nog een jaar gevolgd te worden door de installateur; 9. vanaf het begin van het project dient er gecommuniceerd te worden met (toekomstige) bewoners over de installatie en de bijbehorende voor- en nadelen; 10. gebruikers/bewoners dienen adequate instructies te krijgen met betrekking tot het gebruik van de installatie; bij oplevering in grote lijnen; na verhuizing en inrichting uitvoeriger waarbij ook de mogelijkheid tot vragen stellen geboden wordt.

Omdat het realisatieproces van alle mogelijke klimaatinstallaties niet in één publicatie kan worden uitgewerkt, spitst deze publicatie zich toe op klimaatinstallaties met een warmtepomp.

0.4 WAAROM WARMTEPOMPEN TOEPASSEN?

Met de warmtepomp is het mogelijk (onbruikbare) laagwaardige warmte op een bruikbaar temperatuurniveau te brengen. Hierdoor is het mogelijk om warmte te produceren met een hoog rendement. De warmte door de warmtepomp geproduceerd wordt beschouwd als duurzame warmte.

Het toepassen van warmtepompen heeft de volgende positieve aspecten: 1. het is duurzaam; 2. de energiekosten zijn lager dan bij conventionele verwarming met verwarmingsketels; 3. het zorgt voor een verlaging van de EPC ten opzichte van conventionele verwarming; 4. de combinatie van warmtepompen met energieopslag in de bodem leent zich uitstekend om ook duurzaam te koelen (met de energieopslag eventueel aangevuld met de warmtepomp); 5. de meerkosten voor de installatie worden veelal binnen de levensduur van de installatie terugverdiend door de lagere energiekosten.

Daarnaast is er een aantal aspecten die bij toepassing van warmtepompen een andere benadering vragen dan bij toepassing van een conventionele installatie met verwarmingsketels. Dit betreft onder andere: 1. de combinatie met de afgifte-installatie; de warmtepomp presteert het beste bij lagetemperatuurverwarming en hogetemperatuurkoeling; 2. de levering van warm tapwater aan de woningen; voor verwarming van tapwater is warmte nodig met een hoog temperatuurniveau; dit betekent voor de warmtepomp dat deze minder bijdraagt en dus aanvullende verwarming nodig is óf dat de warmtepomp geschikt is om warmte met een hoog temperatuurniveau te produceren; 3. bij gebruik van grondwater als laagtemperatuurwarmtebron is een vergunning nodig waarbij rekening gehouden moet worden met een proceduretijd van ca. zeven maanden (vanaf aanvraag tot en met definitieve vergunning); 4. de ruimtelijke inpassing is anders dan bij conventionele installaties; met name bij het gebruik van de bodem als warmtebron is bij voorkeur een technische ruimte nodig op kelderniveau of op beganegrondniveau;

ISSO-publicatie 80

VOORWAARDEN VOOR SUCCESVOLLE TOEPASSING

0.6

RELEVANTE NORMEN EN RICHTLIJNEN

In deze publicatie wordt verwezen naar verschillende normen en richtlijnen. De volgende zijn het meest relevant: 1. ISSO-publicatie 30 Tapwaterinstallaties in woningen; ISSO-publicatie 44 en 47 Ontwerp van hydraulische schakelingen voor verwarmen en koelen;

11

Handboek integraal ontwerpen met warmtepompen in de woningbouw

2. ISSO-publicatie 46 Ontwerp van individuele hydraulische schakelingen voor verwarmen van eengezinswoningen; 3. ISSO-publicatie 49 Vloerverwarming/wandverwarming en vloer- en wandkoeling; 4. ISSO-publicatie 51 Warmteverliesberekening voor woningen en woongebouwen; 5. ISSO-publicatie 55 Tapwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen; 6. ISSO-publicatie 56 Inregelen van ontwerpvolumestromen in individuele verwarmingsinstallaties in woningen en woongebouwen; 7. ISSO-publicatie 65 Inregelen van ontwerpvolulmestromen bij verwarmingsinstallaties; 8. ISSO-publicatie 69 Model voor de beschrijving van de werking van een klimaatinstallatie; 9. ISSO-publicatie 76 Montage- en materiaalspecificaties voor warm water verwarmingsinstallaties; 10. Publicatie GIW/ISSO 2007 Installatie-eisen nieuwbouw eengezinswoningen en appartementen; 11. NEN-EN 378 Koelsystemen en warmtepompen â&#x20AC;&#x201C; Veiligheids- en milieu-eisen: a. Deel 1: Basiseisen, definities, classificatie en selectiecriteria; b. Deel 2: Ontwerp, constructie, beproeven, merken en documentatie; c. Deel 3: Installatieplaats en persoonlijke bescherming; d. Deel 4: Bediening, onderhoud, reparatie en hergebruik.

12. Vewin werkbladen; 13. NEN1006:2002 Algemene voorschriften voor leidingwaterinstallaties.

0.7

WERKWIJZE VAN DEZE PUBLICATIE

Deze publicatie is opgedeeld in de vijf projectfasen uit de MKK: 1. programmafase; 2. ontwerpfase; 3. uitwerkingsfase; 4. realisatiefase; 5. beheerfase.

Deze fasen zijn gebaseerd op het Model voor Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstallaties (MKK). Deze projectfasen zijn universeel en worden ook toegepast door andere bouwpartners.

Bij iedere fase is input nodig om invulling te geven aan de betreffende fase. Het resultaat van de fase vormt de input van de volgende fase. In Afb. 0.4 is dit weergegeven.

wensen van de opdrachtgever

programma- - programma van eisen - conceptkeuze fase

input

output

-

input

ontwerpfase

- ontwerp - dimensionering

output

-

uitwerkingsfase

- keuze fabrikaten - materiaalkeuze

output

input

-

realisatiefase

input

- revisiegegevens - onderhoud- en bedieningsvoorschriften

output

-

input

beheerfase

- onderhoudrapportages - rapportage energiegebruik

output

Afb.0.4 Projectfasen volgens de MKK-structuur

ISSO-publicatie 80

12

Handboek integraal ontwerpen met warmtepompen in de woningbouw

Bij het ontwerpproces van installaties wordt vaak gewerkt met de volgende fasering/documentbenaming: 1. programma van eisen (als input voor het voorontwerp); 2. voorontwerp; 3. definitief ontwerp; 4. bestek (als contractstuk met eventueel uitwerking/materialisatie van het definitieve ontwerp).

Deze fasering/documentbenaming komt niet geheel overeen met de fasen van de MKK-structuur. In Afb. 0.5 is de relatie weergegeven tussen de veel gebruikte fasering VO/DO/bestek en de MKK-structuur.

programmafase

ontwerpfase

programma van eisen voorontwerp

uitwerkingsfase

definitief ontwerp bestek

realis atiefase beheerfase

werkvoorbereiding realis atie

beheer

Afb.0.5 MKK-structuur in relatie met vaak gebruikte fasering VO/DO/bestek (RVOI)

ISSO-publicatie 80

13

Handboek integraal ontwerpen met warmtepompen in de woningbouw