ISSO-publicatie 82-1-2012

HANDLEIDINg

ENERgIEPRESTATIE ADVIES WONINgEN ENERgIELABEL + ALgEMEEN DEEL

KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR

82.1

H A N D L E I D I N G E N E R G I E P R E S TAT I E A D V I E S W O N I N G E N - E N E R G I E L A B E L

ISBN 978-90-5044-186-5

publicatie

ISSO

Kennisinstituut voor de Installatiesector

Kruisplein 25 3014 DB Rotterdam Postbus 577 3000 AN Rotterdam Tel. 010-2065969 Fax 010-2130384 E-mail: isso@isso.nl

ISSO houdt zich bezig met het identificeren van kennisvragen binnen de installatiesector, het ontsluiten en toegankelijk maken van deze kennis in de vorm van praktische ISSO-publicaties en het bevorderen van het gebruiken van ISSO-publicaties als norm­ stellende richtlijnen.

De in ISSO deelnemende organisaties zijn: ONRI: Organisatie van advies- en ingenieursbureaus PIT: Stichting Promotie Installatietechniek TVVL: Nederlandse Technische Vereniging voor Installaties in Gebouwen UNETO-VNI: Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandel VABI: Vereniging voor Automatisering in de Bouw- en installatietechniek De werkzaamheden worden begeleid door de Raad van Begeleiding, welke ten tijde van het tot stand komen van deze publicatie als volgt was samengesteld: Raad van Begeleiding: De heer ing. H. Besselink Mevrouw dr.ir. P.M. Bluyssen De heer ir. J.J.N.M. Hogeling De heer ing. W.F.G. Hooijkaas De heer H.M.A. Janssen Groesbeek De heer ir. P.H.H. Leijendeckers prof.M. De heer ir. W. Plokker De heer ir. W.G. Ram

De heer W.J.H. Scheffer De heer ir. J. Schonewille De heer ing. R. Steine De heer ir. P.A.L. Stoelinga De heer ing. A.A.L. Traversari MBA De heer ir. E.J. Wagenaar De heer ir. T.M.E. Zaal De heer prof. ir. W. Zeiler

De realisatie van de ISSO-publicatie 82.1 werd verzorgd door de ISSO-kontaktgroep 76, die als volgt was samengesteld: De heer ing. C.A.M. Arkesteijn ISSO De heer ir. R.M.H.J. Beuken SenterNovem De heer ing. E.A. Blankestijn SenterNovem De heer T.P. Bokhoven DE Koepel c/o Consolair BV Mevrouw ir. C. Bouwens Neprom De heer ing. G.P. Gijsbers Gijsbers Energie Advisering BV (AVEPA) De heer N. van Haastrecht Essent Toegevoegde Waarde Diensten De heer J. van den Hoff Van den Hoff Installatiebedrijf b.v. (Uneto-VNI) De heer J. de Hoog Gemeente Den Haag, Dienst DSO De heer ing. J.H. Hoogkamer NVKL (FME) De heer R. Keulen Bouwkundig vve Beheer De heer J.J. Luijks IVBN Ver.v.Institutionele Bel. in Vastgoed Ned De heer A. van Luin Bergschenhoek B.V. (FME) De heer P. Overman Stichting EPK De heer drs.ing. O.G. van Rijsbergen Het Woonbond Kennis- en Adviescentrum De heer N. Ruyter Bouwend Nederland Mevrouw drs. A. Schuurmans Rockwool Benelux BV (NII) De heer ir. P.A.L. Stoelinga Deerns Raadgevende Ingenieurs B.V. (ONRI) De heer D. Struik Bouwkeur Groep B.V. (Opleidingsinstituten) De heer P. Threels Novubouw BV (Bouwend Nederland) De heer ir. E.J. Wagenaar Adviesbureau E.J. Wagenaar De heer C. van der Weerd De Friese Greiden Groep De ontwikkeling van ISSO-publicatie 82.1 is mede tot stand gekomen door een financiële bijdrage van:

Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publica­ tie hebben medegewerkt, hebben een zo groot mogelijke zorgvul­ digheid betracht bij zowel het verzamelen als bij het verwerken en opstellen van de in deze publicatie vervatte gegevens. Nochtans moet niet worden uitgesloten, dat deze publicatie onvolledig is of dat zij onjuistheden of onvolkomenheden bevat. Degene die van deze publica­ tie en de daarin vermelde gegevens gebruik maakt, aanvaardt dan ook daarvoor zelf het risico.

Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publi­ catie hebben medegewerkt sluiten iedere aansprakelijkheid uit voor zo­ wel schade die mocht voortvloeien uit het gebruik van de publicatie als schade die zou kunnen ontstaan als gevolg van eventuele (druk-)fouten, onvolledigheden en onvolkomen­ heden van deze publicatie.

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze publicatie mag worden ver­ veelvoudigd, opgeslagen in een ge­ automatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het bestuur van Stichting ISSO. Voorzover het maken van kopieën uit deze publicatie is toegestaan op grond van artikel 16h t/m 16m Au­ teurswet 1912 jo het Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp).

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or trans­ mitted in any form by any means, electronic, mechanical, photocopy­ ing, recording or otherwise, without the written permission of the foundation ISSO. Op alle publicaties van Stichting ISSO zijn de Algemene Leverings­ voorwaarden van toepassing. Deze kunt u lezen op www.isso.nl of opvragen bij Stichting ISSO. Aanvullingen en eventuele errata zijn te raadplegen via onze website: www.isso.nl Eventuele opmerkingen en vragen kunnen doorgegeven worden aan ISSO Postbus 577 3000 AN Rotterdam e-mail: isso@isso.nl © Stichting ISSO – Rotterdam, herziene 1ste uitgave, oktober 2009 Herziene 2e uitgave, oktober 2011

ISSO-uitgaven ISSO-PUBLICATIES 7 Grondleidingen voor warmtetransport (1979) 8 Berekening van het thermische gedrag van gebouwen bij zomer­ ontwerpcondities (1985) 11 Warmteterugwinning (1982) 12 Verkort referentiejaar voor buitencondities (1986H) 13 Aanbevelingen ter voorkoming van ketelsteenvorming in watervoe­ rende installaties (1983) 14 Zonneboilers; ontwerp, uitvoering en advisering (1992H) 16 De jaarlijkse warmtebehoefte van woningen, energiegebruikbereke­ ning per vertrek en totaal (1987) 17 Luchtkanaalberekening (1993H) 18 Leidingnetberekening (1987) 19 Thermisch binnenklimaat, aanbevelingen (1991) 20 Energiegebruik in kantoorgebouwen (1987) 21 Berekening van het energiegebruik voor klimatisering en verlichting van kantoorgebouwen (1994) 22 Energiegebruik in schoolgebouwen (1987) 23 Correctieprocedure referentiejaar naar actueel jaar (1988) 24 Installatiegeluid, ontwerpaanbevelingen en grondslagen voor ge­ luidstechnische berekeningen aan installaties (1990) 25 Leidingisolatie – berekening van de economisch optimale dikte en dikte ter voorkoming van condensatie (1991) 26 Uitwendige corrosie: aanbevelingen ter voorkoming van uitwendige corrosie in verwarmings- en luchttechnische installatie (1990) 27 Luchtfilters in comfortinstallaties (1991) 29 Stralingsverwarming in hoge ruimten, indirect systeem (1992) 30 Leidingwaterinstallaties in woningen (2004) 30.3 ISSO/VNI Richtlijn Waterslag in tapwaterinstallaties (1998) 30.4 ISSO-publicatie Warmteterugwinning uit douchewater (2008) 30.5 ISSO-publicatie LegionellaCode Woninginstallaties (2008) 31 Meetpunten en meetmethoden voor klimaatinstallaties (1995) 32 Uitgangspunten temperatuursimulatieberekeningen (1994) 34 Stralingsverwarming in hoge ruimten, direct systeem (1994) 35 Van automatisering naar gebouwbeheer – Een overzicht van de stand van zaken (1994) 37 Energiewijzer kantoren (1995) 38 Handboek warmtepompen voor de gebouwde omgeving (1996) 39 Langetermijnkoudeopslag in de bodem (1997) 40 Werkplekklimatisering door verdringingsventilatie in een kan­ tooromgeving (1994) 43 Concepten voor klimaatinstallaties (1998) 44 Het ontwerp van hydraulische schakelingen voor verwarmen (1998) 45 Methoden voor energiebesparingberekeningen – Onderbouwing­ methode Energiebesparingfonds (EBF) (1997) 46 Ontwerp van individuele hydraulische schakelingen voor verwarmen van eengezinswoningen (2000) 47 Ontwerp hydraulische schakelingen voor koelen (2005) 48 Klimaatplafonds/Koelconvectoren: richtlijnen voor ontwerp en uitvoering (2008) 49 Vloer-/wandverwarming; vloer-/wandkoeling (2005) 50 Ontwerptechnische kwaliteitseisen voor warmwaterverwarmings­ installaties (2008) 51 Warmteverliesberekening voor woningen en woongebouwen (2009) 52 Luchtzijdig inregelen van klimaatinstallaties (2009) 53 Dimensionering verwarmingsinstallaties U-bouw (2002) 54 Energie Diagnose Referentie (EDR) (losbladig) (2003) 55 Tapwaterinstallaties in woon- en utiliteitsgebouwen (2001) 55.1 Handleiding legionellapreventie in leidingwater (2005) 55.2 Handleiding zorglicht legionellapreventie (2005) 55.3 Legionellapreventie in klimaatinstallaties (2008) 55.4 Handleiding alternatieve technieken in collectieve leidingwater­ installaties (2008) 55.5 Handleiding beheer en onderhoud in collectieve leidingwaterinstal­ laties (2008) 56 Inregelen van ontwerpvolumestromen in individuele verwarmings­ installaties in woningen (2002) 57 Warmteverliesberekening voor industriegebouwen (2002) 58 Luchtverwarming woningbouw (2004) 59 Grote zonneboilers (2001) 60 U- en R- Waarden (2005) 61 Kwaliteitseisen ventilatiesystemen woningen (2001) 62 Gebalanceerde ventilatie en wtw in woningen (2003) 64 Kwaliteitseisen isoleren (2002)

63 Beheer en Onderhoud ventilatiesystemen in woningen en woon­ gebouwen (2008) 65 Inregelen van ontwerpvolumestromen in warmwaterverwarmings­ installaties (2004) 66 Vermogen van radiatoren en convectoren in praktijksituaties (2001) (Herziening ISSO 1) 67 PvE Elektrotechnische veiligheid & bedrijfszekerheid (2007) 68 Energetisch optimale stook- en koellijnen (2002) 69 Model voor de beschrijving van de werking van een klimaat­ installatie (2002) 70.1 Omgaan met hemelwater binnen de perceelgrens (2008) 70.2 Individuele behandeling van afvalwater (IBA) (2000) 70.3 Grijswater binnen de perceelgrens (2002) 71 Optimale warmte opwekkingsinstallaties (2003) 72 Ontwerpen van individuele en klein elektrische warmtepomp­ systemen (2005) 73 Ontwerp en Uitvoering van Verticale Bodemwarmtewisselaars (2005) 74 Thermisch behaaglijkheid - eisen voor de binnen temperatuur in gebouwen (2004) 75 Handleiding Energieprestatie-Advies Utiliteitsgebouwen — 75.1 (2009) - 75.2 (2007) - 75.3 (2009) 76 Montage- en materiaalspecificaties voor warmwater-verwarmings­ installaties (2005) 77 Installaties voor Levensloopbestendig Wonen: functie, ontwerp en uitvoering (2004) 78 Handleiding Zonnestroom voor ontwerper en installateur (2006) 79 Inspectie en Onderhoud van Noodverlichtingsinstallaties (2004) 80 Handboek integraal ontwerpen van collectieve installaties met warmtepompen in de woningbouw (2007) 81 Handboek integraal ontwerpen van warmtepompinstallaties voor utiliteitsgebouwen (2007) 82 Handleiding Energieprestatie-Advies Woningen — 82.1 (2009) - 82.2 (2007) - 82.3 (2009) 83 Een helder licht op werkplekverlichting (2006) 86 Kwaliteitseisen voor warmtetechnische en CO2-installaties in tuinbouwkassen (2007) 87 Kwaliteitseisen voor watertechnische installaties in tuinbouwkassen (2007) 88 Kwaliteitseisen voor de constructie van tuinbouwkassen (2007) 89 Binnenklimaat scholen (2008)

DIVERSEN (voor overige producten zie www.isso.nl) NTR 3216 Binnenriolering richtlijn voor ontwerp en uitvoering (2008)

(te bestellen bij NEN, 015-269 03 90) 900 Verdringingsventilatie (2004) 901 Binnenmilieu en productiviteit in kantoren (2007) GIW Ontwerp- en montageadviezen, Nieuwbouw, eengezinswoningen en appartementen (2008) HBK Handboek Installatietechniek (2002) ISSO-KLEINTJES Handleiding Kleintje Water (2003) Handleiding Kleintje Inregelen (2004) Handleiding Kleintje Vloerverwarming (2005) Handleiding Kleintje Warmteverlies voor woningen (2005) Handleiding Kleintje Cv (2006) Handleiding Kleintje Binnenklimaat (2006) Handleiding Kleintje U- en Rc-waarden (2007) Handleiding Kleintje Riolering (2008) Handleiding Kleintje Stooklijnoptimalisatie (2008) Handleiding Kleintje GAS (2008) Handleiding Kleintje Legionellapreventie (2008) Handleiding Kleintje Ventilatie (2009) Handleiding Meetmethoden Elektrotechniek (2009)

INSTRUCTIEMATERAAL IBnv Instructieboek Noodverlichting (2006) IBmkls Instructieboek Montage- en verwerkingsrichtlijn kunststof leiding­systemen sanitair (2008) IBM Instructiebladen voor monteurs gebaseerd op Kleintje Riolering (2008) IBhs Instructieboek Ontwerpen van sanitaire installaties (2008) IBemodm Instructieboek EMO, module 1 en 2 IBpq Instructieboek Power Quality (2009) IBwp Instructieboek Warmtepompen (6 delen) (2009)

VOOR MEER INFORMATIE KIJK OP WWW.ISSO.NL

ISSO-publicatie 82.1

Energieprestatie advies Woningen Energielabel + algemeen deel

ISBN: 978-90-5044-186-5

INHOUDSOPGAVE

0

Samenvatting

5

Summary

5

Symbolenlijst

7

Algemeen deel

9

0.1

Inleiding

9

0.2

Energiebesparing

0.3

Energiebesparing in de wetgeving in Nederland

10

0.3.1 Wetgeving

10

0.4

Europese richtlijn Energy Perfomance Building Directive (EPBD)

11

0.5

Implementatie EPBD in Nederland

13

0.5.1

Nieuwbouw en renovatieprojecten

13

0.5.2

Energielabel voor bestaande bouw

13

0.5.3

Alternatieve systemen (duurzame energie)

16

0.5.4

Regelmatige keuringen

16

0.6 0.7

9

Relatie Energielabel en EPA-maatwerkadvies

16

Kwaliteitsborging Energielabel en maatwerkadvies

16

0.7.1

Inleiding

16

0.7.2

BRL 9500

17

0.7.3

Wat is certificatie?

19

0.7.4

Certificering van bedrijven

21

0.8

Eisen die opdrachtgever aan bedrijven kan stellen

0.9

Energieprestatie-maatwerkadvies

22 23

0.9.1 Klantgroepen Literatuurlijst algemeen deel

23 26

1

Inleiding

27

2

Energielabel

29

2.1

Klasse-indeling op het Energielabel

34

2.2

Woningtype

34

2.3

Afmelden van het energielabel

37

2.3.1

37

Energielabel database

3

Energie-index

41

4

Standaardomstandigheden

43

4.1

Standaard weergegevens

43

4.2

Standaard aantal bewoners

44

5 6

ISSO- publicatie 82.1

4.3

Aanpassingen bij lokale verwarming en keukengeisers

45

4.4

Specifiek jaarlijkse netto-warmtebehoefte voor warm tapwater

45

4.5

Overige vereenvoudigingen

45

Standaard energiebesparende maatregelen

47

Opnameprotocol gebouw

55

6.1

Bron

55

6.2

Instrumentarium en EI-software

56

6.3

Stappenplan woningopname

56

6.4

Bepaal de verwarmde zone (stap 1)

57

6.4.1

58

Ruimten die altijd bij de verwarmde zone horen

6.4.2

Serre en balkon-/galerijafdichting

58

6.4.3

Overige ruimte

60

3

Energieprestatie advies Woningen

6.5

6.6

6.7

6.8

6.9

7

Algemene woningkenmerken (stap 2)

63

6.5.1

Bouwjaar van de woning

63

6.5.2

Renovatiejaar

64

6.5.3

Woningtype

64

6.5.4

Type dak

67

6.5.5

Gebruiksoppervlakte

67

6.5.6

Serre en balkonafdichting

67

Thermische schil (stap 3)

68

6.6.1

Begrenzing

69

6.6.2

Oppervlakte van de constructies

71

6.6.3

Constructie bepalen

79

Installatiebepaling (stap 4)

94

6.7.1

Installatie voor ruimteverwarming

94

6.7.2

Installatie voor warmtapwaterbereiding

98

6.7.3

Ventilatie/infiltratie

6.7.4

Elektriciteitsopwekking door PV-cellen

99 101

Bepaling woningtype

101

6.8.1

Woningtypen

102

6.8.2

Opnameprotocol woningtype

102

Aandachtspunten bij aantal typen woningen

106

6.10

Voorbeelden voor de bepaling van verwarmde zone voor overige ruimten

108

6.11

Aanwijzingen voor begrenzingen bij woongebouwen

112

6.12

Algemeen over opnameprotocol

115

Representatieve gebouwen

117

7.1

Afwijkingen van bouwkundige aard bij tussen-, hoek- of vrijstaande woning

118

7.2

Afwijkingen van bouwkundige aard bij woningen in appartementengebouwen en flatgebouwen 119

7.3

Afwijkingen in oriĂŤntatie bij alle woningen/woongebouwen

120

7.4

Afwijkingen van installatietechnische aard bij alle woningen/woongebouwen

120

Bijlage 1A

Aanwijzingen voor het herkennen van bouwkundige constructies

121

Bijlage 1B

Aanwijzingen voor het herkennen van installaties

126

Bijlage 2

Opbouw Energielabel

149

Bijlage 3

Opnameformulier Energielabel woningen

157

Bijlage 4

Rapportage voor de opdrachtgever behorende bij het Energielabel

Literatuurlijst

ISSO- publicatie 82.1

169 175

4

Energieprestatie advies Woningen

SAMENVATTING

SUMMARY

In het kader van de Europese richtlijn (de EPBD) moet elke woning en/of utiliteitsgebouw die verkocht wordt of opnieuw verhuurd wordt voorzien zijn van een Energielabel. Op het Energielabel staat de energetische kwaliteit van het gebouw weergegeven, ook worden er op het Energielabel een aantal globale energiebesparendemaatregelen weergegeven.

De verplichting tot het hebben van een Energielabel is aangegeven in het Besluit Energieprestatie Gebouwen en de Regeling Energieprestatie Gebouwen. Voor de eisen waaraan het Energielabal en de totstandkoming van het Energielabal moet voldoen wordt verwezen naar de BRL 9500 serie.

Dit deel van de ISSO-publicatie geeft de middelen aan waarmee aan de eisen uit de BRL 9500 kan worden voldaan.

ISSO-publicatie 82 heeft betrekking op woningen en bestaat uit een aantal delen:  Deel 1 het Energielabel;  Deel 2 maatwerkadvies;  Deel 3 de formulestructuur.

In view of the European guideline (EPBD) each residential and/or non-residential building, that is sold or of which the lease is renewed, has to possess an Energy Performance Certificate (EP Certificate).

The Energy Performance Certificate not only shows the energetic quality of the building but also a number of global energy saving measures taken.

The obligation to present a EP-certificate is enforced by both the Decree Energy Performance Buildings and the Regulation Energy Performance Buildings. Reference is made to the BRL 9500 series for the requirements that the certificate and the realization of the certificate have to meet. This part of ISSO-publication 82 provides the tool to help meet the requirements as stated in the BRL 9500.

In deel 1 is beschreven welke gegevens van de woning moeten worden opgenomen voor het maken van het Energielabel. In dit deel van deze publicatie komen aan de orde:  De uitleg van het Energielabel;  De berekening van de energie-index;  De standaardomstandigheden voor de berekening van de Energie-index;  De standaard energiebesparende maatregelen;  De opname van het gebouw;  Representatieve gebouwen.

Part 1 describes how to include the residential building in the certificate and how the certificate is finalized.

This part of the ISSO-publication discusses:  The explanation of the certificate;  The calculation of the Energy Index;  The standard conditions for the calculation of the Energy Index;  The standard energy saving measures;  The recording of the building;  Buildings that are representativ.

Voor het maken van het Energielabel voor woningen moet het EPA-bedrijf gecertificeerd zijn conform de BRL 9500 deel 1 Energielabel, bestaande woningen.

To realize the EP certificate for residential buildings the EPA-advisor has to be certified in accordance with the BRL 9500, part 1, Energy Performance Certificate existing Buildings.

ISSO- publicatie 82.1

ISSO-publication 82 focusses on residential buildings and consists of various parts:  Part 1 The energy performance certificate;  Part 2 Made-to-measure advice;  Part 3 Formula structure.

5

Energieprestatie advies Woningen

ISSO- publicatie 82.1

6

Energieprestatie advies Woningen

SYMBOLENLIJST A

Oppervlakte van de bouwkundige constructie

[m2]

Ag

Gebruiksoppervlakte

[m2]

Averlies

De som van de oppervlakten aan uitwendige scheidingsconstructies gewogen naar de mate [m2] van het te verwachten warmteverlies door transmissie.

EI

Energie-index

[-]

fC

Kozijnfactor

[-]

fdak

Dakfactor

[-]

fIV

Correctiefactor voor vervuiling en vitrage

[-]

nv,s

Correctiefactor voor ventilatie

[-]

Rc

Warmteweerstand van de bouwkundige constructies

[m2·K/W]

Qtot

Totaal energiegebruik van de woning onder standaardcondities

[MJ]

U-waarde

Warmtedoorgangscoëfficiënt

[W/m2·K]

θi,standaard

Binnentemperaturen voor verwarming

[°C]

θaanvoer

Ontwerpaanvoertemperatuur

[°C]

ISSO- publicatie 82.1

7

Energieprestatie advies Woningen