ISSO-publicatie 89-2008

publicatie

89

ke n n isi nstituut voo r de i nstall ati esec to r

Binnenklimaat scholen

ISSO-publicatie 89

Binnenklimaat scholen

ISBN: 978-90-5044-151-3

INHOUDSOPGAVE

1

2

3

4

5

6 7

ISSO-publicatie 89

Samenvatting

7

Summary

7

Symbolenlijst

9

Begrippenlijst

11

Literatuur

13

Inleiding

17

1.1

Aanleiding

17

1.2

Doelstelling

17

1.3

Doelgroep

17

1.4

Afbakening

17

1.5

Leeswijzer

18

Binnenklimaat & gezondheid in onderwijsgebouwen

19

2.1

19

Inleiding

2.2

Definitie binnenklimaat

19

2.3

Factoren die het binnenklimaat beïnvloeden

21

2.4

Binnenklimaat & comfort

22

2.5

Binnenklimaat & gezondheidsproblemen

22

2.6

Binnenklimaat, astma en allergieën

24

2.7

Invloed op leerprestaties

25

2.8

Ziekteverzuim & productiviteit leerkrachten

Programmafase

26 29

3.1

Inleiding

29

3.2

Prestatie-eisen versus middeleisen

29

3.3

Werken met 3 kwaliteitsklassen binnenklimaat

29

3.4

Overzicht van prestatie-eisen binnenklimaat

31

3.5

Energieprestatie

35

3.6

Overige prestaties

36

3.7

Renovatie

37

3.8

Programma van Eisen

38

Ontwerpfase

43

4.1

Inleiding

43

4.2

Systemen en oplossingen

43

4.3

Voorkomen van tocht

45

4.4

Overige ontwerpoverwegingen

46

4.5

Renovatie

51

4.6

Installatievoorbeelden

51

Uitvoeringsfase

67

5.1

Richtlijnen montage van luchttechnische apparatuur

67

5.2

Richtlijnen montage van verwarmingsinstallaties

68

5.3

Inregelen

68

Opleveringscontrole

69

Gebruik, beheer en onderhoud

71

7.1

Gebruik

71

7.2

Beheer

72

7.3

Technisch onderhoud

73

7.4

Hygiënisch onderhoud en schoonmaak van installaties

73

7.5

Onderhoudsvoorschriften

74

3

Binnenklimaat scholen

8

9

Kosten

75

8.1

Inleiding

75

8.2

Exploitatiekosten

75

8.3

Bouw- en renovatiekosten

77

8.4

Besparingen binnenmilieu

81

MKK-Specificatiebladen

83

I.

Programmafase

87

I.0-1

Algemeen

87

I.1-1

Organisatie

89

I.2-1

Uitwisseling informatie

90

I.3-3.3

Ambitieniveaus binnenmilieu

91

I.3-3.4

Eisen binnenmilieu

92

I.3-3.5

Energieprestatie

96

I.3-3.7

Renovatie

97

I.4-3.3

Ambitiniveaus

99

I.4-3.4

Binnenmilieu

101

I.4-3.5

Energieprestatie

103

I.4-3.7

Renovatie

104

I.8-1

Rapportage

106

II.

Ontwerpfase

107

II.0-1

Algemeen

107

II.2-1

Uitwisseling informatie

108

II.3-1

Systeemkeuze

110

II.3-2

Verwarmingssysteem

111

II.3-2.1

Warmteverliesberekening

111

II.3-2.2

Warmteafgiftesystemen

112

II.3-2.3

Hydraulische schakeling

113

II.3-2.4

Drukverliesberekening

114

II.3-2.5

Warmteopwekkingsinstallatie

115

II.3-3

Ventilatiesysteem

116

II.3-3.1

Ventilatiedebiet

116

II.3-3.2

Tocht / luchtsnelheid

117

II.3-3.3

Luchtsnelheid in kanalen

118

II.3-3.4

Drukverliesberekening

119

II.3-3.5

Luchtfilters

120

II.3-3.6

Overspraak

122

II.3-4

Brandveiligheid kanaal- en leidingdoorvoeringen

123

II.4-1

Systeemkeuze

124

II.4-2

Verwarmingssystemen

136

II.4-3

Ventilatiesystemen

137

II.8-1

Rapportage

143

III.

Uitwerkingsfase

144

III.0-1

Algemeen

144

III.2-1

Uitwisseling informatie

145

III.3-1

Selectie componenten

146

III.8-1

Rapportage

147

ISSO-publicatie 89

4

Binnenklimaat scholen

IV.

Realisatiefase

148

IV.0-1

Algemeen

148

IV.2-1

Uitwisseling informatie

149

IV.3-1

Installatietechnische eisen ventilatiesystemen

150

IV.3-2

Installatietechnische eisen verwarmingssystemen

152

IV.3-3

Functionele controle

155

IV.3-3.1

Luchttechnische apparatuur

155

IV.3-3.2

Verwarmingssysteem

156

IV.4-1

Richtlijnen montage van luchttechnische apparatuur

157

IV.4-2

Richtlijnen montage van verwarmingsinstallaties

158

IV.4-3

Inregelen

159

IV.8-1

Rapportage

160

V.

Beheerfase

161

V.0-1

Algemeen

161

V.2-1

Uitwisseling van informatie

162

V.3-7.1

Gebruik van de installaties

163

V.3-7.2

HygiĂŤnisch onderhoud algemeen

165

V.3-7.3

Technisch onderhoud

167

V.4-7.1

Bedieningsvoorschriften

168

V.4-7.2

HygiĂŤnisch onderhoud

169

V.4-7.3

Technisch onderhoud

170

V.5-1

Kostenindicatie technisch onderhoud

171

Bijlage A

Ventilatie van schoolgebouwen en bouwbesluit

173

Bijlage B

Voorbeelden renovatieoplossingen ventilatie

176

Bijlage C

Proportionele inregelprocedure

179

Bijlage D

Opleverprotocol

181

Bijlage E

Meetapparatuur

185

Bijlage F

Programma van eisen voor 3 klassen

186

Bijlage G

Voorbeelden met luchtverversing klasse b en c

200

ISSO-publicatie 89

5

Binnenklimaat scholen

ISSO-publicatie 89

6

Binnenklimaat scholen

SAMENVATTING

SUMMARY

Deze publicatie geeft praktische richtlijnen voor: Het programma van eisen; Het gebruik, beheer en onderhoud van klimaatinstallaties in nieuwe en bestaande scholen; Bewustwording van het binnenklimaat en de consequenties ervan; Verbeteringen van bestaand binnenklimaat met beperkte middelen; Het ontwerp van klimaatinstallaties in (basis)scholen; zowel voor nieuwbouw als ingrijpende renovatie.

This publication provides practical guidelines for: Generating the list of demands; Using, managing and maintaining the technical installations in schools; Becoming aware of the indoor climate and the consequences of it; Improvement of existing indoor climates with limited means; Designing the climate installations in (primary) schools, for both new to build schools and drastic renovations.

De publicatie gaat uit van de kwaliteitsklassen A, B en C. Bij klasse C is uitgegaan van de minimale wettelijke eisen en bij de klassen A en B wordt uitgegaan van hogere eisen (bijvoorbeeld maximaal 1000 ppm CO2 i.p.v. 1200 ppm) CO2. Binnen deze klassen worden keuzemogelijkheden voor de uitvoering van de installaties gegeven. Hierbij wordt aangegeven welke systeemconcepten leiden tot goede installaties (met een gezond en klachtenvrij binnenklimaat) en welke combinaties niet goed samenwerken. De publicatie is in de eerste plaats gericht op een goed ontwerp om te komen tot verbetering van het binnenklimaat. Ook aan onderhoudsaspecten en beperking van het energiegebruik wordt aandacht besteed.

Dit zowel bij nieuwbouw als bij renovatie. De publicatie is ingedeeld in twee delen: Een beschrijvend deel; Een deel in de vorm van specificatiebladen.

The publication takes as a starting point the quality levels A, B and C. Quality level C represents the minimum legal demands. The levels A and B represent higher levels (for example an allowance of 1000 ppm CO2 in stead of 1200 ppm CO2). For the different quality levels choices concerning installation types are given.

Hereby is given which installation type will result in properly functioning installation (with a comfortable and healthy indoor climate) an which combinations of installations are not well functioning together. The main target is improving the indoor climate but also attention has been paid to maintenance and energy saving.

The publication is valid for both new developments and renovations. The publication consists of two parts: A descriptive part; A part with specification sheets.

De in de vorm van specificatiebladen uitgewerkte ontwerptechnische kwaliteitseisen en richtlijnen zijn gepresenteerd in de structuur van het Model Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstallaties (MKK), zodat in iedere fase van het voortbrengingsproces van een installatie duidelijk is aan welke specificaties moet worden voldaan en welke informatie beschikbaar moet zijn om het voortbrengingsproces te doorlopen.

The design technical quality requirements and guidelines which have been worked out in the form of specification sheets are presented in the structure of the ‘Model Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstallaties’ (Model Quality Control Climate Installations) (MKK), so that it will be clear during each stage of the production process of a heating system what requirements will have to be met and which information has to be available to complete the production process.

In aparte stappen zijn de programmafase, ontwerpfase, uitvoeringsfase en beheersfase beschreven.

Voorts zijn er een aantal bijlagen toegevoegd, zoals een programma van Eisen (PVE), de proportionele inregelmethoden en voorbeelden met installatieconcepten.

ISSO-publicatie 89

The program phase, design phase, execution phase and control phase have been worked out in separate steps. Furthermore, a number of appendices have been added, such as the list of demands, the proportional balancing procedure and sheets with installation drafts.

7

Binnenklimaat scholen

ISSO-publicatie 89

8

Binnenklimaat scholen

SYMBOLENLIJST Symbool

Omschrijving

Eenheid

Ar

Archimedesgetal

[-]

B

kubieke expansiecoëfficiënt

[K-1]

Δθ

verschil tussen toevoerlucht en ruimtelucht

[K]

θbu

buitentemperatuur

[°]

cafvoer

concentratie vervuiling in de afvoerlucht

[ppm]

cIDA(t)

concentratie in ruimte op tijdstip t

[ppm]

cIDA(0)

concentratie in ruimte bij aanvang (t=0)

[ppm]

csup

concentratie in toevoerlucht

[ppm]

cleefzone

concentratie vervuiling in de leefzone

[ppm]

ctoevoer

concentratie vervuiling in de toevoerlucht

[ppm]

Esv

ventilatie-effectiviteit

[-]

g

versnelling van de zwaartekracht

[m/s2]

h

hoogte van de instroomopening

[m]

qv

volumestroom toevoerlucht

[m3s-1]

qm

massastroom van emissie (CO2) in de ruimte

[m3s-1·1.000.000]

v

snelheid van de toegevoerde verse lucht

[m/s]

V

volume van de lucht in ruimte

[m3]

t

tijd

[s]

ISSO-publicatie 89

9

Binnenklimaat scholen

ISSO-publicatie 89

10

Binnenklimaat scholen

BEGRIPPENLIJST

Metabolisme Warmteproductie van het menselijke lichaam uitgedrukt in W/m2 lichaamsoppervlak.

Actieve koeling Binnen de context van dit rapport wordt hiermee bedoeld koeling door middel van gekoelde lucht, koelplafonds, betonkernactivering en dergelijke. Vergroten van het dempend effect van gebouwmassa (thermische buffering) op de binnentemperatuur wordt niet beschouwd als "actieve koeling".

Open plafond Open plafond Een (thermisch) open plafond is een verlaagd plafond met ten minste 20% opening, waardoor in de plafondspouw luchtstroming optreedt en de bovengelegen bouwkundige massa warmte accumuleert.

Behaaglijkheid Zie thermische behaaglijkheid.

Operatieve temperatuur De uniforme temperatuur van een denkbeeldige zwarte omgeving waarin een persoon dezelfde hoeveelheid warmte zou uitwisselen door straling en convectie als in de werkelijke niet-uniforme omgeving. De operatieve temperatuur is numeriek het gemiddelde van de lucht- en de stralingstemperatuur, gewogen door de respectievelijke warmteoverdrachtscoëfficiënten.

B.V.O. (b.v.o.)

Bruto Vloer Oppervlak: Vloeroppervlakte, volgens de NEN 2580, van de ruimte gemeten langs de buitenomtrek van de omhullende wanden.

Clo Een eenheid die wordt gebruikt om de thermische isolatie van kleding uit te drukken, 1 clo = 0,155 (m2K)/W.

Optimale operatieve temperatuur De operatieve temperatuur die het grootst mogelijke aantal mensen tevreden stelt bij een gegeven kledingen activiteitenniveau. Als gevolg van de semantische? verschillen tussen de geprefereerde en neutrale temperaturen, is de optimale operatieve temperatuur niet noodzakelijkerwijs exact hetzelfde als de temperatuur waarbij thermische neutraliteit optreedt.

Commissioning Het waarborgen dat de gebouwinstallaties (o.a. W- en E-installaties, brandbeveiliging, etc.) ontworpen worden, gebouwd worden en functioneren volgens de intentie van de eigenaar/opdrachtgever zoals vastgelegd in het PvE. DR-waarde Draught Rate; een waarde die aangeeft welk gemiddeld percentage aanwezigen discomfort t.g.v. tocht ervaart.

PMV Predicted Mean Vote is een thermische index afgeleid van het warmtebalansmodel voor thermische behaaglijkheid ontwikkeld door prof. Fanger (1970). De PMV voorspelt de gemiddelde thermische sensatie van een grote groep die een thermische omgeving ervaart gespecificeerd door gemiddelde lucht- en stralingstemperatuur, gemiddelde luchtsnelheid, vochtigheid, thermische isolatie van kleding en metabolisme.

Gebruikstijd De tijd dat de desbetreffende ruimte c.q. de desbetreffende school voor de reguliere functie gebruikt wordt (d.w.z. de tijd voor het onderwijs en dus niet de tijd voor incidentele vergaderingen etc.).

PPD De Predicted Percentage of Dissatisfied geeft een kwantitatieve voorspelling van het aantal thermisch ontevreden personen, dit wil zeggen personen die +2, +3, -2 of -3 stemmen. Het binnenklimaat wordt behaaglijk genoemd, indien de PMV tussen -0,5 en +0,5 ligt. Het percentage ontevredenen is dan kleiner dan 10%.

Gebruiksoppervlak Oppervlakte van de vloer gemeten aan de binnenzijde van de omhullende wanden waarbij kleine nissen (< 0,5 m2) en ruimten lager dan 1,5 m niet meegeteld worden.

Gemiddelde luchtsnelheid Rekenkundig gemiddelde van de momentane luchtsnelheidmeting in de leefzone, geïntegreerd over minimaal 3 minuten [m/s].

STI-waarde De STI-waarde is de zg. Speech Transmission Index.

Deze waarde geeft de verstaanbaarheid van spraak in een ruimte weer en wordt bepaald volgends de IEC 6028-16. De index is een getal tussen 0 en 1. Een hogere waarde komt overeen met een betere verstaanbaarheid.

Leefzone De leefzone is dat deel van het verblijfsgebied dat zich bevindt binnen: 1,0 m vanaf de buitengevel; 0,2 m vanaf de binnenwanden die het verblijfsgebied omgrenzen; 1,8 m vanaf de vloer.

Thermisch comfort of thermische behaaglijkheid Die gemoedstoestand die tevredenheid met de thermische omgeving uitdrukt. De optimale thermische behaaglijkheid moet overeenkomen met een stem op de thermische voorkeursschaal van "ik wil geen verandering".

waarin personen worden geacht te verblijven bij normaal gebruik van de ruimte.

ISSO-publicatie 89

11

Binnenklimaat scholen

Thermische neutraliteit De waarde van de thermische binnenklimaatindex (meestal de operatieve temperatuur) die overeenkomt met een maximum aantal gebouwgebruikers die "neutraal" stemmen op de thermische sensatieschaal.

Thermische sensatie (schaal) Een bewust gevoel uitgedrukt in de categorieën: -3 koud, -2 koel, -1 beetje koel, 0 neutraal, +1 beetje warm, +2 warm, +3 heet.

Ventilatie-effectiviteit De ventilatie-effectiviteit Esv van een systeem geeft aan in hoeverre de ventilatielucht nuttig wordt gebruikt voor de afvoer van hinderlijke en schadelijke stoffen uit een ruimte:

Esv =

cafvoer − ctoevoer Cleefzone − ctoevoer

[-]

Waarin: cafvoer

= concentratie vervuiling in de afvoerlucht

ctoevoer

= concentratie vervuiling in de toevoerlucht

cleefzone

= concentratie vervuiling in de leefzone

ZTA De absolute zontoetredingsfactor is gedefinieerd als de verhouding van de totaal per m2 van een raam binnenkomende zonne-energie per tijdseenheid en het totaal van de opvallende zonnestraling.

ISSO-publicatie 89

12

Binnenklimaat scholen

LITERATUUR [1]

Arbo beleidsregels.

[2]

Arbobesluit, Besluit van 15 januari 1997, houdende regels in het belang van de veiligheid, de gezondheid en het welzijn in verband met de arbeid (Arbeidsomstandighedenbesluit).

[3]

Bouwbesluit 2003, SDU, Den Haag.

[4]

Cardellino P. Clements-Croome D. Identyfying suitable procurement and briefing processes for schools. Uit: Proceedings Clima 2007, Helsinki.

[5]

Engel P. van den. Thermisch comfort en ventilatie-efficiency door inducerende ventilatie via de gevel. TUDelft, 1995.

[6]

Fisk W.J. De Almeida AT. Sensor-based demand-controlled ventilation: a review. Energy and Buildings 29 (1998) 35-45.

[7]

Gids WF de, Scholten N.P.M. TNO Bouw rapport 94-BBI-1537, 30 december 1994.

[8]

Gids WF de, van Oel CJ, Phaff JC en Kalkman A (2006) Het effect van ventilatie op de cognitieve prestaties van leerlingen op een basisschool. TNO, Delft. (TNO-rapport 2006-D-1078/B).

[9]

ISSO/SBR. Model Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstallaties, ISSO/SBR, 1995.

[10] ISSO/SBR. Praktijkboek Gezonde Gebouwen, cahier P1 ‘Eisen voor Gezonde Mechanische Ventilatiesystemen’, ISSO/SBR, Rotterdam.

[11] ISSO/SBR. Praktijkboek Gezonde Gebouwen, cahier R2 ‘Binnenmilieu Prestatie-eisen Kantoorgebouwen’ ISSO/ SBR, Rotterdam.

[12] Kurnitski J., M. Aalto. Air distribution and temperature control in classrooms. Uit: Proceedings Clima2007, Helsinki.

[13] Linde JB van de, Akoestische aspecten in klaslokalen met betonkernactivering, TU-Delft, 3 januari 2005.

[14] Mumovic D, M. Davies, C. Pearson, G. Pilmoor, I. Ridley, H. Altamirano-Medina, T. Oreszczyn. A comparative analysis of the indoor air quality and thermal comfort in schools with natural, hybrid an mechanical ventilation strategies. Uit: Proceedings Clima 2007, Helsinki.

[15] NEN 1087, Ventilatie van gebouwen - Bepalingsmethoden voor nieuwbouw, NEN, 2001.

[16] NEN 2057. Daglichtopeningen van gebouwen. Bepaling van de equivalente daglichtoppervlakte van een ruimte, NEN, 2001.

[17] NEN-EN-ISO 7730. ‘Ergonomics of the thermal environment - Analytical determination and interpretation of thermal comfort using calculation of the PMV and PPD indices and local thermal comfort criteria’, 2005, NEN, Delft.

[18] NEN-EN 12464-1. Werkplekverlichting - Deel I Werkplekken binnen, NEN, mei 2003.

[19] NEN-EN 13779. ‘Ventilatie voor utiliteitsgebouwen - Prestatie-eisen voor ventilatie- en luchtbehandelingsystemen’, september 2004, NEN, Delft.

[20] NEN-EN 15251. Binnenmilieu gerelateerde input parameters voor ontwerp en beoordeling van energieprestatie van gebouwen voor de kwaliteit van binnenlucht, het thermisch comfort, de verlichting en akoestiek. NEN, Delft. 2007.

[21] Netwerk Gezonde Gemeenten. Naar een beter binnenmilieu, VNG, Den Haag. 2005.

[22] NPR 1088. Ventilatie van woningen en woongebouwen - Aanwijzingen voor en voorbeelden van de uitvoering van ventilatievoorzieningen, NEN, 1999.

[23] NPR CR 1752 ‘Ventilatie van gebouwen - Ontwerpcriteria voor de binnenomstandigheden’, 1999, NEN, Delft.

[24] NPR 1090. Ventilatie van schoolgebouwen - Voorbeelden van bouwkundige oplossingen, afgestemd op NEN 1089, NEN, Delft. 1993.

[25] NSVV Werkgroep Onderwijsverlichting. Verlichting voor onderwijsinstellingen, NSVV, november 2004.

[26] ISSO publicatie 900 "Verdringingsventilatie in niet-industriële toepassingen", ATIC/TVVL/ISSO, 2004.

[27] SDU. Handboek gevels, hoofdstuk A7500 luchtdoorlatendheid / waterdichtheid, SDU, 2001.

[28] SenterNovem, Wat u wilt weten over Frisse Scholen. Energiegebruik, binnenmilieu, ziekteverzuim en leerprestaties. SenterNovem, Utrecht, 2006.

[29] SenterNovem, Scholen op de schop. Maatregelen kiezen bij de verbouw tot een Frisse School. SenterNovem, Utrecht. 2006.

ISSO-publicatie 89

13

Binnenklimaat scholen

[30] TVVL voorstudie ‘Installatietechnische oplossingen voor een gezonde, prestatiebevorderende basisschool’, 2006, TVVL, Leusden.

[31] Verein Deutscher Ingenieure, VDI 6022, Hygiene-Anforderungen an Raumtechnische Anlagen und Geräte, April 2006.

[32] VROM. Wegwijzer brandveiligheid unitbouw, versies nieuwbouw en bestaande bouwwerken. VROM, februari 2007.

[33] Wargocki P, Wyon D.P. (2007) Indoor Environmental Effects on the performance of school work by children (1257 TRP) ASHRAE. [34] Mendell M. J., Heath G.A. (2005) Do indoor pollutants and thermal conditions in schools influence student performance? A critical review of literature. Indoor Air 15(1):27-52.

[35] Myhrvold A. N., Olsen E., Lauridsen O. (1996) Indoor environment in schools - Pupils health and performance in regard to CO2 concentration. Indoor Air: Proceedings of the 7th international conference on indoor air quality and climate, Nagoya, Japan, Volume 4, pp. 369-374.

[36] Buggenum S van (2003) Het Binnenmilieu van basisscholen en de leesprestaties van leerlingen. GGD Westelijke Mijnstreek, Geleen.

[37] Bakke JV (1999) State-of-the-art report on requirements and recommendations for indoor climate in schools. A report to the Norwegian asthma and allergy association and the norwegian teachers association. Indoor Air: Proceedings of the 8th international conference on indoor air quality and climate, Edinburgh, Scotland, Volume 1, pp. 516-521.

[38] NEN 2916 Energieprestatie van utiliteitsgebouwen - Bepalingsmethode, NEN, Delft, 2004.

[39] ISSO kleintje binnenklimaat, ISSO, Rotterdam, 2005.

[40] NEN 1089. Ventilatie van schoolgebouwen - Eisen, NEN, Delft, 1986.

[41] ISSO/SBR. Praktijkboek Gezonde Gebouwen, cahier P2 Ambities bepalen met de sterrenmethode"ISSO/SBR, Rotterdam, 2005.

[42] NEN-EN 12831 "Verwarmingssystemen in gebouwen - Methode voor de berekening van de ontwerp-warmtebelasting", NEN. Delft, 2004.

[43] ISSO-publicatie 53 "Dimensionering verwarmingsinstallaties U-bouw", ISSO, Rotterdam, 2002.

[44] NEN-EN 1264-3 "Ingebouwde oppervlakteverwarmings- en koelsystemen met waterdoorstroming - Deel 3: Dimensionering; ontw. 2007, NEN, Delft (vervangt uitgave van 1997).

[45] NEN-EN 442-1 "Radiatoren en convectoren - Deel 1: Technische specificaties en eisen", NEN, Delft, 1996.

[46] ISSO-publicatie 49 "Dimensionering verwarmingsinstallaties U-bouw, ISSO, Rotterdam, 2002.

[47] ISSO-publicatie 66 "Vermogen van radiatoren en convectoren in praktijksituaties.", 2001 , ISSO, Rotterdam.

[48] ISSO-publicatie 44 "Het ontwerpen van hydraulische schakelingen voor verwarmen", ISSO, Rotterdam, 1998.

[49] ISSO-publicatie 18 "Leidingnetberekening", ISSO, Rotterdam, 1987.

[50] ISSO-publicatie 71 "Optimale warmteopwekkingsinstallaties", ISSO, Rotterdam, 2003.

[51] ISSO-publicatie 17 "Luchtkanalen", ISSO, Rotterdam, 1993.

[52] ISSO Handboek Installatietechniek , ISSO, Rotterdam, 2004.

[53] ISSO/SBR 809 "brandveilige doorvoeren", ISSO/SBR, Rotterdam, 2007.

[54] "Kwaliteitshandboek Luchtkanalen" Nederlandse Vereniging van luchtkanalenfabrikanten (1997).

[55] NEN-EN 1505 "Ventilatie van gebouwen. Rechthoekige dunwandige metalen luchtleidingen en verbindingsstukken; Afmetingen", NEN, Delft, 1998.

[56] NEN-EN 1506 "Ventilatie van gebouwen; Ronde dunwandige metalen luchtleidingen en verbindingsstukken; Afmetingen", NEN, Delft, 1998.

[57] NEN-EN 13180 "Ventilatie in gebouwen; Luchtkanalen; Afmetingen en mechanische eisen voor flexibele kanalen", NEN, Delft, 2002.

[58] ISA Sport. Handboek Sportaccomodaties. Arko Sports Media, Nieuwegein.

[59] Roulet C-A, Pibiri M-C, Knutti R, Pfeiffer A, Weber A. (2002) Effect of chemical composition on VOC transfer through rotating heat exchangers. Energy and Buildings. 34(8):799-807.

[60] ISSO-publicatie 75.1 Handleiding EPA-U ''Energieprestatiecertificaat'', ISSO, Rotterdam, 2007.

[61] ISSO-publicatie 75.2 Handleiding EPA-U ''Maatwerkadvies'', ISSO, Rotterdam, 2007.

ISSO-publicatie 89

14

Binnenklimaat scholen

[62] SenterNovem, Handreiking Nieuwe Frisse Scholen. Deel I Proceshandleiding. Deel II Standaard technisch programma van eisen. 2007, SenterNovem, Utrecht.

[63] Fang L, Clausen G, Fanger PO (1998) Impact of Temperature and Humidity on the Perception of Indoor Air Quality, Indoor Air, 8(2):80-90.

[64] ISSO/SBR 802. Gezond beheren van kantoorgebouwen, ISSO/SBR, Rotterdam, 1999.

[65] Müllejans H. Uber die Ahnlichkeit der nicht-isothermen Strömung und den Wärmeubergängen in Raumen mit Strahllüftung, 1966.

[66] Bornehag CG, Sundell J,Hägerhed L, Bengtsson M and the DBH-study group. (2002) differences in possible risk factors for allergic diseases between children living on farms and other children. Indoor Air: Proceedings of the 9th international conference on indoor air quality and climate, Monterey, Verenigde Staten, pp. 477.

[67] Leyten JL, Boerstra AC (2002) Two distinct causal paths from indoor air problems to sickness absentee-ism.

Indoor Air: Proceedings of the 9th international conference on indoor air quality and climate, Mon-terey, Verenigde Staten, pp. 820-821.

[68] SenterNovem, Een Nieuwe Frisse School, Leren van andermans ervaringen, SenterNovem, Utrecht 2007.

[69] Concept NPR 1090 'Ventilatie van schoolgebouwen. Voorbeelden van bouwkundige oplossingen', NEN, Delft, 2008.

ISSO-publicatie 89

15

Binnenklimaat scholen

ISSO-publicatie 89

16

Binnenklimaat scholen

1

INLEIDING

ontwerp van basisscholen eerder een uitzondering.

Bovendien wordt bij het ontwerp van het verwarmings- en ventilatiesysteem meestal geen rekening gehouden met de snel wisselende thermische belastingen, intern en extern, waardoor de temperatuur in klaslokalen, mede door de hoge isolatiegraad van ramen en gevel, ook in tussenseizoenen en ’s winters makkelijk te hoog oploopt.

Om in de kennisbehoefte voor het ontwerpen van goede installaties voor scholen te voorzien is deze publicatie bedoeld. Tevens dient deze publicatie ervoor om de opdrachtgevers bewust te maken van de risico’s van een slecht binnenklimaat en hen handvatten te geven voor het maken van een goede afweging om in een beter/goed binnenklimaat te investeren.

Het is slecht gesteld met het binnenmilieu in de scholen. In meer dan 80% van de Nederlandse basisscholen wordt niet voldaan aan de gestelde eisen. In de winter wordt te weinig geventileerd, in de zomer is het veel te warm. Dit blijkt onder meer uit recente metingen van GGD’en. Oorzaak van het slechte binnenmilieu in klaslokalen is voornamelijk vervuiling afkomstig van de gebruikers, bouwmaterialen en het interieur in combinatie met onvoldoende ventilatie. Een slecht binnenmilieu heeft invloed op de gezondheid en (leer)prestaties.

In februari 2008 verscheen de kabinetsvisie binnenmilieu scholen. Hierin worden de volgende doelstellingen (die binnen de komende 15 jaar moeten worden gerealiseerd) geformuleerd: De maximale CO2-concentratie in leslokalen mag de 1200 ppm niet overschrijden; Het achtergrondgeluid in schoollokalen tgv geluid van buiten en/of ventilatie-installaties mag niet hoger zijn dan 35 dB(A); De temperatuur in de zomer moet beheersbaar zijn; Bevorderen van de bewustwording van docenten.

1.2 DOELSTELLING De doelstelling van deze ISSO-publicatie is het geven van praktische richtlijnen voor: Bewustwording van het binnenklimaat en de consequenties ervan; Het opstellen van een technisch programma van eisen; Het ontwerp van klimaatinstallaties in (basis)scholen; zowel voor nieuwbouw als (ingrijpende) renovatie; De uitvoering van klimaatinstallaties in scholen; Het gebruik, beheer en onderhoud van klimaatinstallaties in scholen.

Deze publicatie geeft hulpmiddelen voor het ontwerp van een binnenklimaat waarbij invulling gege-ven wordt aan de genoemde kabinetsdoelstellingen.

De publicatie neemt de kwaliteitsklassen A, B en C (zie paragraaf 3.3) als uitgangspunt en biedt binnen deze klassen keuzemogelijkheden voor de uitvoering van de installaties. Hierbij wordt aangegeven welke systeemconcepten leiden tot goede installaties (met een gezond en klachtenvrij binnenklimaat) en welke combinaties niet goed samenwerken. De publicatie is in de eerste plaats gericht op verbetering van het binnenklimaat, maar ook aan onderhoudsaspecten en beperking van het energiegebruik wordt aandacht besteed.

1.1 AANLEIDING Recent onderzoek toont aan dat in veel scholen de kwaliteit van het binnenmilieu vaak zelfs slecht is. Zo slecht dat niet alleen de leerprestaties eronder lijden maar ook dat de gezondheid van leerlingen en leerkrachten gevaar loopt.

De oorzaak hiervan ligt waarschijnlijk in het feit dat schoolgebouwen meestal low-budget gebouwen zijn, ontworpen door architecten en gebouwd door bedrijven die zich óf niet bewust zijn van de problemen, óf denken dat deze onvermijdelijk zijn. Installaties in scholen worden vaak door installateurs ontworpen voor een (te) laag budget. Adviseurs worden zelden ingeschakeld.

Het ontwerp van de ventilatievoorzieningen is voor een schoolgebouw duidelijk anders dan voor een kantoorgebouw. In een klaslokaal is het beschikbare vloeroppervlak met ca 1,7 - 2,0 m2 per persoon veel kleiner dan in een kantoorruimte, waar 8,0 - 10,0 m2 per persoon normaal is. De vereiste ventilatiecapaciteit om lichaamsgeuren, vocht, vluchtige organische componenten uit het interieur en infectiebronnen als virussen, bacteriën, parasieten en schimmels af te voeren, is daarom veel groter. Gebrekkige persoonlijke hygiëne, soms onvermijdelijk bij de jongste leerlingen, kan de infectierisico’s nog versterken.

De interne thermische belasting in een klaslokaal is met waarden tot 65 W/m2 veel hoger dan in een kantoorruimte. Waar bij kantoorgebouwen vrijwel altijd een simulatie wordt gemaakt van het thermisch gedrag van het binnenklimaat in de zomer, is dit bij het

ISSO-publicatie 89

1.3 DOELGROEP Deze publicatie richt zich op zowel opdrachtgevers/ scholen als architecten, installatietechnische adviseurs en installateurs. De publicatie geeft enerzijds handvatten aan opdrachtgevers/scholen (schoolbesturen en/ of ouderraad) om te komen tot een goed programma van eisen. De publicatie biedt voldoende achtergronden, zodat afwegingen om bepaalde investeringen in het binnenklimaat wel of niet te doen goed gemaakt kunnen worden. Anderzijds worden richtlijnen gegeven voor installatietechnische adviseurs en installateurs.

1.4 AFBAKENING De publicatie is primair bedoeld voor de basisscholen, maar kan zeker ook gebruikt worden voor de theorielokalen binnen andere vormen van onderwijs. Voor practicumlokalen die voorzien zijn van extra afzuiging via bijvoorbeeld zuurkasten of extra ventilatoren geeft deze publicatie geen richtlijnen. Ook gelden de gegeven richtlijnen niet voor gymnastieklokalen (Handboek Sportaccommodaties [58]).

17

Binnenklimaat scholen

De publicatie gaat met name over het binnenklimaat in leslokalen. De parameters die het binnenklimaat bepalen zijn onder meer de binnentemperatuur en de luchtkwaliteit. Daarnaast is er aandacht voor zaken als energiegebruik en robuustheid van de installaties. Er wordt bewust niet gesproken over binnenmilieu. Bij het binnenmilieu gaat het behalve over temperatuur en luchtkwaliteit onder andere ook over licht/verlichting en geluid/akoestiek. Deze twee aspecten komen in deze publicatie slechts beperkt aan bod.

Naast deze publicatie is er ook de NPR 1090 [69] die ingaat op de ventilatie van scholen. De NPR behandelt luchtdebieten voor alle ruimten in de school en eist minimale afstanden tussen toe- en afvoeropeningen

fen 3.3 (klasse-indeling van de systemen) en 3.8 (programma van eisen) zijn voor deze groep het meest belangrijk om tot goede uitgangspunten voor de installatie te komen. Hoofdstuk 8 gaat in op kosten voor de investeringen en beheer en onderhoud. Bijlage E geeft een voorbeeld van een programma van eisen voor de verschillende klassen.

Architecten: voor hen zijn vooral de hoofdstukken 2 t/ m 4 en 8 van belang.

Ontwerpers/installatieadviseurs: hiervoor zijn vooral de hoofdstukken 4 t/m 6 en hoofdstuk 8 van belang. Is men vooral geïnteresseerd in systemen en hun eigenschappen dan geven de paragrafen 4.5 t/m 4.8 veel informatie. Bijlage E geeft een voorbeeld van een programma van eisen voor de verschillende klassen. De indeling in klassen is toegelicht in paragraaf 3.3.

1.5 LEESWIJZER Deze publicatie geeft richtlijnen voor het ontwerpen en beheren van installaties t.b.v. een goed binnenklimaat in scholen.

Onderhoud en beheer: hoofdstuk 2 geeft uitgangspunten voor een goed binnenklimaat. Hoofdstuk 7 gaat nader in op de minimaal benodigde frequenties/werkzaamheden voor onderhoud en beheer. Paragraaf 8.3 gaat in op exploitatiekosten.

De publicatie kent feitelijk twee delen Deel 1: Het ontwerp en beheer van de installaties t.b.v. het binnenklimaat (hoofdstuk 1 t/m 8); Deel 2: Specificatiebladen t.b.v. kwaliteitszorgsystemen in MKK-structuur; alle fasen vanaf de programmafase t/m het beheer en onderhoud worden behandeld (zie specificatiebladen in hoofdstuk 9).

Installateurs: Voor de ontwerpende installateur zie het kopje Ontwerpers. Voor de uitvoerende installateurs geven de specificatiebladen in fase IV (Uitvoering) richtlijnen voor de uitvoering van de installatie en de oplevering. De hierbij te gebruiken meetapparatuur is gegeven in hoofdstuk 9.

In Deel 1 van de publicatie wordt de volgende indeling aangehouden: 2. Binnenklimaat & gezondheid; 3. Programmafase; 4. Ontwerpfase; 5. Uitvoeringsfase; 6. Opleveringscontrole; 7. Beheer en onderhoud; 8. Kosten; 9. Meetinstrumenten.

Kwaliteitszorgsystemen Wanneer men met kwaliteitszorgsystemen werkt wordt voor iedere fase, vanaf initiatief tot en met beheer en onderhoud, een set eisen gegeven voor het verkrijgen, ontwerpen, installeren en beheren/in stand houden van een kwalitatief goede installatie. Hiervoor is een aparte manier van structureren van het document gebruikt. Hiervoor wordt de MKK-structuur gevolgd. In het begin van hoofdstuk 9 is de MKK-structuur nader toegelicht. Aan de kop van de pagina staat een heading die exact aangeeft in welke fase van de MKK-structuur de betreffende paragraaf zich bevindt.

Onderstaand een voorbeeld van zo'n heading:

De publicatie heeft een brede doelgroep. Per doelgroep wordt aangegeven welke delen van de publicatie het meest relevant zijn.

Opdrachtgevers/scholen: Hoofdstuk 2 met uitgangspunten voor een goed binnenklimaat en de paragraProjectfase

I. Programma

Beheeraspect

0. Algemeen

II.Ontwerp

III. Uitwerking

In dit voorbeeld betreft het een paragraaf uit de programmafase (initiatieffase) met een beschrijving van de doelstelling en uitgangspunten.

IV. Realisatie

V. Beheer

voorbeeld een berekeningsmethode om aan een eis te voldoen, of een uitgangspuntenlijst etc.) over het onderwerp van dit specificatieblad bevatten.

Bijvoorbeeld:

Een verwijzing in een grijze balk geeft aan in welke specificatiebladen/paragrafen meer informatie (bij-

ISSO-publicatie 89

18

Binnenklimaat scholen