ISSO-publicatie 91-2009

publicatie

91

k e nnisins t i t u u t v o o r d e ins t a l l a t i e s e c t o r

Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterug足winning in woningen en woongebouwen

ISSO-publicatie 91

Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen en woongebouwen

ISBN: 978-90-5044-187-2

INHOUDSOPGAVE

1

2

3

Samenvatting

7

Summary

7

Symbolenlijst

9

Begrippenlijst

11

Inleiding

15

1.1

Algemeen

15

1.2

Doelstelling en kader

15

1.3

Opbouw publicatie

17

1.4

Ontwerpproces

17

1.5

Leeswijzer kwaliteitsniveau

21

2.1

Wetgeving

21

2.2

Normen, richtlijnen en certificering

21

2.3

Gelijkwaardigheidsbepaling

22

2.4

Definitie bestaande bouw

22

Programmafase

23

3.1

Algemeen

23

3.1.1

Uitgangspunten

23

3.1.2

Ventilatiesystemen

23

3.2

3.3

3.4

3.5

3.6 3.7

4

Binnenluchtkwaliteit

23

3.2.1

Wettelijke eisen

23

3.2.2

Kwaliteitseisen

24

3.2.3

Aanvullende kwaliteitseisen

25

Thermisch comfort

25

3.3.1

Wettelijke eisen

25

3.3.2

Kwaliteitseisen

25

3.3.3

Aanvullende kwaliteitseisen

25

Akoestisch comfort

25

3.4.1

Wettelijke eisen

25

3.4.2

Kwaliteitseisen

26

3.4.3

Aanvullende kwaliteitseisen

26

Energie

26

3.5.1

Wettelijke eisen

26

3.5.2

Kwaliteitseisen

26

3.5.3

Aanvullende kwaliteitseisen

27

Overige randvoorwaarden

27

3.6.1

Duurzaam bouwen

27

Wettelijke eisen bestaande bouw

27

3.7.1

Binnenluchtkwaliteit

27

3.7.2

Thermisch comfort

27

3.7.3

Akoestisch comfort

27

3.7.4

Energie

27

Ontwerpfase 4.1

4.2

ISSO- publicatie 91

20

Wetgeving, normen en richtlijnen

29

Algemeen

29

4.1.1

Uitgangspunten

29

4.1.2

Stappenplan

29

Stap 1: Bepaling ventilatiebalans

30

3

Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen

4.3

4.4

4.5

4.6

4.7

5

6

7

8

ISSO- publicatie 91

Stap 2: Bepaling opstelplaats decentrale ventilatie-unit

30

4.3.1

Aandachtspunten m.b.t. luchtkwaliteit

31

4.3.2

Aandachtspunten m.b.t. thermisch comfort

31

4.3.3

Aandachtspunten m.b.t. akoestisch comfort

31

4.3.4

Overige aandachtspunten

32

Stap 3: Bepaling eigenschappen gevelventilatie-unit

33

4.4.1

Algemeen

33

4.4.2

Aandachtspunten m.b.t. luchtkwaliteit

34

4.4.3

Aandachtspunten m.b.t. thermisch comfort

35

4.4.4

Aandachtspunten m.b.t. akoestisch comfort

35

4.4.5

Aandachtspunten m.b.t. energie

35

Stap 4: Bepaling overige ventilatievoorzieningen

36

4.5.1

Algemeen

36

4.5.2

Ventilatiesysteem C

36

4.5.3

Overstroomvoorziening

36

Stap 5: Bepaling overige bouwkundige en installatietechnische voorzieningen

37

4.6.1

Luchtdoorlatendheid van de woning

37

4.6.2

Systeemkeuze ventilatie-verwarming-warmtapwater

37

4.6.3

Relatie ventilatie-warmtapwater

37

4.6.4

Relatie ventilatie-verwarming

37

Bestaande bouw

38

4.7.1

Wettelijke eisen

38

4.7.2

Bouwkundige kanalen in bestaande bouw

38

4.7.3

Elektra

38

Uitwerkingsfase

39

5.1

Uitgangspunten

39

5.2

Informatie-uitwisseling

39

5.3

Selectie gevelventilatie-unit en componenten

39

Realisatiefase

41

6.1

Algemeen

41

6.1.1

Uitgangspunten

41

6.1.2

Toetsmomenten en rapportage

42

6.2

Montage- en installatietechnische kwaliteitseisen

42

6.3

Controleprocedures

42

6.3.1

Functionele controle Prestatiecontrole

42 43

6.3.3

Controlemeting geluidniveau

44

Beheerfase

45

7.1

Algemeen

45

7.2

Gebruikersvoorschriften

46

7.3

Bedienings- en onderhoudsvoorschriften

46

MKK-structuur

47

8.1

Opzet MKK

47

8.1.1

47

Fases

8.1.2

Kwaliteitbeheeraspecten

48

8.1.3

Matrix

49

8.2

Overzicht ingevulde cellen

50

8.3

Celinhoud en specificatiebladen

50

8.4

Opbouw specificatiebladen

55

4

Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen

Specificatiebladen

57

I.

Programmafase

57

I.0-1

Programma van eisen

57

I.0-2

Randvoorwaarden

58

I.2-1

Uitwisseling informatie

61

I.3-1

Binnenluchtkwaliteit

63

I.3-2

Thermisch comfort

68

I.3-3

Geluid van buiten

70

I.3-4

Geluid van installaties

72

I.3-5

Energie

75

I.3-7

Duurzaam bouwen

77

I.4-1

Luchtdoorlatendheid

79

I.4-2

Indeling ventilatiesystemen

81

I.4-4

Thermisch comfort

83

I.4-5

Geluidwering gevel

85

I.4-6

Energieprestatie

86

I.4-10

Vraagsturing

88

I.4-11

Gelijkwaardigheid, CE-markering en kwaliteit

89

I.8-1

Rapportage

91

I.8-2

Vraagspecificatieblad kwaliteitsaspecten

92

II.

Ontwerpfase

95

II.0-1

Algemeen

95

II.0-2

Uitgangspunten

97

II.2-1

Uitwisseling informatie

99

II.3-1

Kwaliteit toevoerlucht

101

II.3-2

Comfortaspecten en regelbaarheid

107

II.3-3

Brandveiligheid

110

II.3-4

Ventilatie overige ruimten

111

II.3-6

Luchtdoorlatendheid

113

II.3-7

Energiegebruik ventilatoren

115

II.3-12

Selectie gevelventilatie-unit

116

II.4-1

Luchtvolumestroom en regelbaarheid

119

II.4-4

Principe uitvoering ventilatiesystemen

122

II.4-5

Verdunningsfactor

129

II.4-7

Geluid van installaties

135

II.4-9

Geluid van buiten

138

II.4-12

Luchtdoorlatendheid

140

II.4-13

EnergieprestatiecoĂŤfficiĂŤnt

141

II.4-14

Opstelplaats

143

II.4-18

Relatie verwarming-ventilatie

147

II.4-19

Relatie warmtapwater-ventilatie

150

II.4-22

Naverwarming toevoerlucht

151

II.4-25

Luchtfilters

152

II.4-27

Elektra

154

II.4-30

Geveldoorvoer en muurrooster

156

II.4-31

Regelstrategie

158

II.4-32

Gelijkwaardigheid en kwaliteitsverklaringen

160

II.4-33

Ventilatiebalans

162

II.4-34

Selectie gevelventilatie-unit

167

ISSO- publicatie 91

5

Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen

II.8-1

Rapportage

169

II.8-2

Vraagspecificatieblad kwaliteitsaspecten

170

III.

Uitwerkingsfase

173

III.0-1

Randvoorwaarden

173

III.2-1

Uitwisseling informatie

174

III.3-8

Relatie met overige ventilatiesystemen

175

III.3-9

Gevelventilatie-unit

176

III.4-8

Selectie gevelventilatie-unit

178

III.8-1

Rapportage

179

III.8-2

Vraagspecificatieblad kwaliteitsaspecten

180

IV.

Realisatiefase

181

IV.0-1

Randvoorwaarden

181

IV.2-1

Uitwisseling informatie

182

IV.3-1

Montage- en installatietechnische kwaliteitseisen

184

IV.4-1

Richtlijnen montage en installatie

185

IV.4-2

Inregelprocedures

186

IV.4-3

Functionele Controle

187

IV.4-4

Prestatie controle

189

IV.4-7

Meting geluidniveau

194

IV.8-1

Rapportage

196

V.

Beheerfase

197

V.0-1

Randvoorwaarden

197

V.2-1

Uitwisseling informatie

198

V.3-1

Gebruik luchtafvoervoorzieningen

199

V.3-2

Gebruik gevelventilatie-unit

200

V.3-4

Onderhoud luchttoevoervoorziening

201

V.4-1

Bedieningsvoorschriften

202

V.4-2

Onderhoudsvoorschriften

203

Bijlage A

Verdunningsfactor

205

Bijlage B

Ventilatiebalans referentiewoningen

209

Literatuurlijst

217

ISSO- publicatie 91

6

Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen

SAMENVATTING

SUMMARY

Deze publicatie geeft een eenduidig pakket van ontwerptechnische kwaliteitseisen voor goed functionerende decentrale mechanische ventilatiesystemen met warmteterugwinning in woningen en woongebouwen. Al dan niet op basis van vraagsturing wordt in verblijfsruimten lokaal mechanisch lucht toegevoerd en afgevoerd. Met name de inpasbaarheid in de bestaande bouw en een reductie van de faalkosten in de nieuwbouw zorgen voor een toenemende belangstelling en toepassing voor dit type ventilatiesysteem.

This manual provides a uniform package of design technical quality requirements for properly functioning local mechanical ventilation systems with heat recovery in dwellings and residential buildings. The ventilation system typically exists of local mechanical air supply and air exhaust. The package can also be applied to demand controlled ventilation systems.

Interest for these kind of ventilation systems is growing, especially because of the large possibilities for application in existing buildings and the reduction of costs due to failure.

Aan de hand van een globaal ontwerp- en relatieschema wordt duidelijk aangegeven waar keuzen moeten worden gemaakt, welke factoren daarbij een rol spelen en deze elkaar beïnvloeden. In de daarop volgende hoofdstukken wordt via verwijzing naar specificatiebladen (SB) naar specifieke informatie verwezen.

A rough design and scheme of relationships clearly indicates what choices will have to be made, what factors play an important role and how they influence one another. The following chapters refer to relevant information through specification sheets.

The design technical quality requirements and guidelines which have been worked out in the form of specification sheets are presented in the structure of the Model Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstallaties (Model Quality Control Climate Installations) (MKK), so that it will be clear during each stage of the production process of a ventilation system what requirements will have to be met and which information has to be available to complete the production process.

De in de vorm van specificatiebladen uitgewerkte ontwerptechnische kwaliteitseisen en richtlijnen zijn gepresenteerd in de structuur van het Model Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstallatie (MKK), zodat in iedere fase van het voortbrengingsproces van een ventilatiesysteem duidelijk is aan welke specificaties moet worden voldaan en welke informatie beschikbaar moet zijn om het voortbrengingsproces te doorlopen.

The program phase, design phase, execution phase and control phase have been worked out in separate steps. Furthermore, a number of appendices have been added, such as tables with the dilutionfactor and examples how to calculate and balance the airflows in the dwelling.

In aparte stappen zijn de programmafase, ontwerpfase, uitwerkingsfase, realisatiefase en beheerfase beschreven.

Verder zijn twee bijlagen toegevoegd, te weten:  Verdunningsfactoren;  Ventilatiebalans referentiewoningen met een decentraal gebalanceerd wtw-systeem.

ISSO- publicatie 91

7

Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen

ISSO- publicatie 91

8

Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen

SYMBOLENLIJST Ag

gebruiksoppervlakte van een gebruiksfunctie, het totaal van de tussen omsluitende wanden [m2] gelegen vloeroppervlakten van in die gebruiksfunctie gelegen ruimten

Avloer

vloeroppervlakte van verblijfsgebied of verblijfsruimte

[m2]

CO2

koolstofdioxide, indicator voor de binnenluchtkwaliteit en voor de regeling van ventilatiesystemen

[ppm]

EPC

energieprestatiecoëfficiënt, maat voor de energetische eigenschappen van een gebouw(gedeelte) inclusief de gebouwinstallaties bij een genormeerd gebruikersgedrag, conform NEN 5128

[-]

f

verdunningsfactor, maat voor de minimale afstand tussen de uitmondingen van een afvoer [-] (van rookgassen en binnenlucht) en het toevoerpunt van verse ventilatielucht

h

hoogteverschil

Ga,k

vereiste karakteristieke geluidwering gevel, uitgedrukt in het gefilterd geluidniveau dat [dB(A)] rekening houdt met de gevoeligheid van het menselijk oor voor de frequenties uit het hoorbaar spectrum

Li,a,k

karakteristiek installatiegeluidniveau t.g.v. installaties in een gebouw op een ander perceel, uitgedrukt in het gefilterd geluidniveau dat rekening houdt met de gevoeligheid van het menselijk oor voor de frequenties uit het hoorbaar spectrum

[dB(A)]

p

drukverschil

[Pa]

PMV

predicted Mean Vote, rekengrootheid die de gemiddelde waarde voorspelt van de waardering van een grote groep personen die een uitspraak doen over de thermische gewaarwording van hun omgeving aan de hand van een 7-puntsschaal, lopend van -3 (koud) tot + 3 (heet)

[-]

PPD

predicted Percentage of Dissatisfied, voorspeld percentage ontevreden personen onder een [%] grote groep personen, die zich ten aanzien van het algemene comfort onbehaaglijk voelen

qv

luchtvolumestroom

[dm3/s]

qv;10

luchtvolumestroom tussen binnen en buiten die ontstaat bij 10 Pa drukverschil

[dm3/s·m2]

qv;10;kar

luchtdoorlatendheid per m2 gebruiksoppervlakte van de woning

[dm3/s·m2]

Rc

eenheid van warmteweerstand van een scheidingsconstructie

[(m2·K)/W]

RV

relatieve luchtvochtigheid

[%]

Uglas

warmtedoorgangscoëfficiënt glas, maat voor de grootte van de warmtestroom door een uitwendige scheidingsconstructie per graad temperatuurverschil per vierkante meter

[W/(m2·K)]

v

luchtsnelheid

[m/s]



rendement (warmtewisselaar)

[%]

ISSO- publicatie 91

[m]

9

Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen

ISSO- publicatie 91

10

Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen

BEGRIPPENLIJST In deze publicatie wordt een aantal begrippen gegeven m.b.t. decentrale mechanische ventilatie. De volgende begrippen zijn voor deze publicatie van belang:

Ecodesign richtlijnen Ecodesign is een integrale ontwerpactiviteit die beoogt dat de productontwikkelaar bij het nemen van ontwerpbeslissingen ook de gevolgen voor het milieu overweegt, daarbij rekening houdend met alle schakels van de productketen.

Beheer Alle (bestuurlijke) activiteiten die nodig zijn om de kwaliteit van het ventilatiesysteem in stand te houden.

Elektrostatisch filter Bij dit type filters komt filtering tot stand door elektrostatische lading van (stof)deeltjes.

Binnencondities Ontwerp binnenluchttemperatuur, luchtsnelheid en vochtigheid.

Filter Toestel/voorziening voor de zuivering van onder meer lucht en damp. Er zijn diverse soorten filters te onderscheiden, bijvoorbeeld koolstoffilters (met name voor het afvangen van chemische agentia), vezelfilters (bijvoorbeeld zakkenfilters) en elektrostatische filters.

Binnenklimaat Het complex van fysische factoren zoals temperatuur, vochtigheid, verlichting,luchtbeweging en het geluid in een verblijfsgebied van een gebouw.

Brandcompartiment Een besloten gedeelte van een gebouw, bestemd als maximaal uitbreidingsgebied voor brand.

Gebalanceerde ventilatie Gecontroleerde mechanische toevoer en afvoer van ventilatielucht, waarbij evenveel lucht wordt toegevoerd als afgevoerd.

Bypass Voorziening in de vorm van een luchtkanaal parallel aan de warmtewisselaar, waardoor lucht geheel of gedeeltelijk rechtstreeks van buiten (zonder warmteuitwisseling met de binnenlucht) in de woning kan worden gebracht.

Gebruiksfunctie De gedeelten van een of meer bouwwerken op een perceel of standplaats, die dezelfde gebruiksbestemming hebben en die tezamen een gebruikseenheid vormen.

Buitencondities Ontwerp buitenluchttemperatuur, relatieve vochtigheid en windsnelheid.

HR-glas Meervoudig glas met coating en speciale gasvulling waardoor de warmteweerstand hoog is ten opzichte van 'normale' beglazing.

Capaciteit Term uit de bouwregelgeving, waarmee onder andere een luchtvolumestroom wordt aangeduid.

HygiĂŤnische luchtvolumestroom De minimum luchtvolumestroom die door vraaggestuurde ventilatiesystemen bij afwezigheid van personen wordt onderhouden. Doel hiervan is de beheersing van emissies uit niet mensgerelateerde vervuilingsbronnen, zoals bouwmaterialen en woninginrichting.

Condensaat Gecondenseerde waterdamp, condensaat is bijvoorbeeld te vinden op relatief koude oppervlakken indien de binnenlucht relatief warm is ten opzichte van buiten, en voldoende vochtig.

Inductie Het door inblazen van lucht in beweging brengen van ruimtelucht waarbij vermenging (van ruimtelucht en nieuw ingeblazen lucht) optreedt.

Decentrale ventilatie Ventilatie waarbij de luchttoe- en de luchtafvoer via de gevel verloopt en op ruimteniveau op elkaar is afgestemd. Deze lokale ventilatiesystemen kunnen zijn voorzien van warmteterugwinning en/of vraagsturing.

Infiltratie (ongecontroleerde ventilatie) Luchtwisselingen die optreden via naden, kieren en andere lekken in de bouwkundige constructies. Ventilatie is ongecontroleerd en niet regelbaar.

Duurzaam bouwen Duurzaam bouwen houdt in dat de milieu- en gezondheidsaspecten in alle fasen van de inrichting van de gebouwde omgeving (de bouw en het gebruik, inclusief sloop) zodanig worden betrokken dat de draagkracht van het milieu in ieder geval behouden blijft of wordt verbeterd. Onderscheiden milieuthema's binnen dit kader zijn: energie, water, materialen, binnenmilieu en omgevingskwaliteit.

ISSO- publicatie 91

11

Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen

Inwendige scheidingsconstructie Constructie die de scheiding vormt tussen twee voor mensen toegankelijke besloten ruimten van een gebouw, waaronder begrepen de op die constructie aansluitende delen van andere constructies, voor zover dat nodig is voor de bepaling van kenmerkende eigenschappen van een inwendige scheidingsconstructie.

Leefzone Dat deel van een verblijfsgebied waarin wordt voldaan aan de gestelde ontwerpcriteria ten aanzien van comfort, dat zich volgens NEN 1087 bevindt binnen:  



Installatiegeluid Geluid afkomstig van technische installaties in het gebouw. Voorbeelden van bronnen van installatiegeluid zijn: circulatiepompen van CV-installaties, ventilatoren en liftmachines.

Luchtdichtheid Eigenschap van een uitwendige scheidingsconstructie van een gebouw of gedeelte daarvan om lucht door te laten indien over deze scheidingsconstructie een luchtdrukverschil aanwezig is. Luchtdichtheid en luchtdoorlatendheid zijn elkaars tegengestelden. In het spraakgebruik wordt veelal de term 'luchtdichtheid' gebruikt. Het Bouwbesluit en de normen hanteren het begrip 'luchtdoorlatendheid'.

Installatietechnisch Definitief Ontwerp (DO) Definitieve opzet en dimensionering van een werktuigkundige en/of een elektrotechnische gebouwinstallatie (uitwerkingsfase).

Installatietechnisch Voorontwerp (VO) Hoofdopzet en voorlopige dimensionering van een werktuigkundige en/of een elektrotechnische gebouwinstallatie (ontwerpfase).

Luchtdoorlatendheid Eigenschap van een uitwendige scheidingsconstructie van een gebouw of gedeelte daarvan lucht door te laten indien over deze scheidingsconstructie een luchtdrukverschil aanwezig is.

Isolatie/isoleren (geluid) Een scheidingsconstructie of geluidbron voorzien van geluidisolerend materiaal. Met als doel het tegengaan van geluidoverdracht.

Luchtgeluidisolatie Isolatie voor geluidtrillingen die, opgewekt door geluidbron, in de lucht aanwezig zijn.

Isolatie/isoleren (warmte) Een scheidingsconstructie voorzien van een laag warmte-isolatiemateriaal. Met als doel het beperken van verwarmings- en koelverliezen.

Luchtkanalen Component van het ventilatiesysteem, bedoeld voor het transport van de lucht. Te onderscheiden zijn ronde en rechthoekige kanalen, gemaakt van staal of kunststof.

Koudeval Neerwaarts gerichte convectieve (koude) luchtstroming langs (koude) ramen of wanden.

Luchtkwaliteit De kwaliteit van de (binnen)lucht in de context van gezondheid en welzijn. Met "goede luchtkwaliteit" wordt over het algemeen lucht bedoeld die bij inademing geen hinder geeft en die daarbij geen stoffen bevat in dusdanig hoge concentraties dat op lange termijn schade aan de gezondheid te verwachten is.

Krijtstreepmethode De krijtstreepmethode is gebaseerd op het feit dat in het Bouwbesluit is vastgelegd dat minimaal 55% van het gebruiksoppervlakte aan verblijfsgebied aanwezig moet zijn en is mede ontstaan in relatie tot de vereiste vrije indeelbaarheid. Indien van een ruimte niet het volledige vloeroppervlakte als verblijfsruimte is aangemerkt dan neemt de ventilatie-eis dienovereenkomstig af en is er bij wijze van spreken sprake van een krijtstreep in de ruimte tussen het gedeelte dat voor het verblijven mensen bedoeld is en een niet voor mensen bedoeld vloerdeel.

Luchtstromen (benaming) De benaming van de luchtstromen is als volgt: 









ISSO- publicatie 91

hoogte vanaf de vloer: 1,8 m; afstand vanuit de uitwendige scheidingsconstructie: 1,0 m; afstand vanuit de inwendige scheidingsconstructie: 0,2 m.

12

Aanzuig: luchtstroom van buiten naar de ventilatievoorziening; Afvoer: luchtstroom vanaf de ventilatievoorziening naar buiten; Afzuig: luchtstroom vanuit één of meerdere ruimten rechtstreeks naar buiten; Toevoer: luchtstroom vanaf de ventilatievoorziening naar één of meerdere ruimten; Retour: luchtstroom vanaf één of meerdere ruimten naar de ventilatievoorziening t.b.v. recirculatie.

Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen

Luchttemperatuur De temperatuur van de lucht rond gebouwgebruikers.

Programma van eisen Document waarin behoeften, eisen en wensen en verwachtingen van een opdrachtgever en de toekomstige gebruikers zijn verwoord. Het dient als communicatiemiddel tussen opdrachtgever en ontwerpende partijen, via een samenhangend geheel van activiteiten, gericht op het eenduidig en volledig verzamelen, bewerken, evalueren en overdragen van informatie op basis van uitgangspunten en voorwaarden.

Luchttransport Het transport van lucht van de ene ruimte naar de andere ruimte over een opening of via een luchtkanaal ten gevolge van een luchtdrukverschil.

Luchtvolumestroom Hoeveelheid lucht die per tijdseenheid wordt toe- of afgevoerd, uitgedrukt in dm3/s of m3/h (1 dm3/s = 3,6 m3/h).

Rooster Constructieve (en regelbare) voorziening voor het toevoeren van buitenlucht. Meestal rechthoekig uitgevoerd.

Mechanische ventilatie Ventilatie die met één of meer ventilator(en) tot stand wordt gebracht.

Spuiventilatie Ventilatie bedoeld om onder bepaalde omstandigheden sterk verontreinigde lucht of warmte snel te kunnen afvoeren door middel van beweegbare constructieonderdelen in een uitwendige scheidingsconstructie.

Netto ventilatie Het buitenluchtaandeel in de luchttoevoerstroom, te bepalen als de totale luchttoevoerstroom minus de eventuele recirculatie van binnenlucht uit dezelfde ruimte.

Spuivoorziening Een beweegbaar gevel- en/of dakdeel (raam, luik of deur) waarmee het mogelijk is een relatief grote ventilatie tot stand te brengen.

Nominale luchtvolumestroom Volumestroom aan toevoer van verse lucht en afvoer van binnenlucht, die in principe continu tot stand moet kunnen worden gebracht.

Temperatuurgradiënt (verticaal) Verandering van de luchttemperatuur in een ruimte per eenheid van afstand (hoogte). Bijvoorbeeld: het verschil in luchttemperatuur tussen hoofd- en enkelniveau (bij zittende personen: 1,1 m en 0,1 m boven de vloer).

Nominale ventilatie Ventilatie die op grond van gezondheidsoverwegingen minimaal tot stand moet kunnen worden gebracht conform de eisen van het Bouwbesluit.

Onderhoud Het uitvoeren van de benodigde maatregelen om de kwaliteit van het ventilatiesysteem in stand te houden.

Thermisch comfort Toestand waarin de mens tevreden is over zijn thermische omgeving en geen voorkeur heeft voor een warmere of koudere omgeving.

Onderdruk Luchtdruk die lager is dan het aangenomen nuldrukniveau (atmosferische druk).

Tocht Ongewenste lokale afkoeling van een lichaam veroorzaakt door luchtbeweging.

Ontwerpcondities De gekozen binnen- en buitencondities die dienen als basis voor het ontwerp van een ventilatiesysteem.

Turbulentie Variatie van de luchtsnelheid in richting en in de tijd ten opzichte van de gemiddelde snelheid en –richting.

Overstroomvoorziening Voorziening voor de luchtverversing, die onder gedefinieerde omstandigheden kan dienen als afvoer van een ruimte en tegelijk als toevoer van een andere ruimte.

ISSO- publicatie 91

Uitwendige scheidingsconstructie Constructie die de scheiding vormt tussen een voor mensen toegankelijke besloten ruimte van een gebouw en de buitenlucht, de grond of het water, waaronder begrepen de op die constructie aansluitende delen van andere constructies, voor zover die delen van invloed zijn op het voldoen van die scheidingsconstructie aan een bij of krachtens het Bouwbesluit gegeven voorschrift.

13

Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen

Ventiel Constructief en instelbaar einddeel van een luchtkanaal waardoor lucht gecontroleerd in een ruimte wordt toegevoerd of afgevoerd. Meestal rond uitgevoerd.

Vraagsturing Gedragsvolgende regeling van de ventilatie op basis van een klokpatroon of sensorregeling. De luchtvolumestroom is geregeld op basis van de ventilatiebehoefte, met als doel een constante goede binnenluchtkwaliteit.

Ventilatie De luchtvolumestroom die teweeg wordt gebracht door speciaal daartoe aangebrachte ventilatievoorzieningen. Ventilatie geschiedt bewust, is gecontroleerd en regelbaar.

Vrije koeling Het zonder mechanische koeling (zonder toevoer van 'koude') koelen van binnenruimten. Ventilatie gedurende de nachtelijke uren, in warme perioden, die tot doel heeft de afkoeling van de gebouwmassa, waardoor de temperatuur overdag minder hoog oploopt.

Vrije koeling wordt ook wel 'passieve koeling', 'natuurlijke koeling' of 'zomernachtventilatie' genoemd.

Ventilatiecapaciteit / ventilatiedebiet De ventilatiecapaciteit of ventilatiedebiet is de luchtvolumestroom die aan een verblijfsruimte of verblijfsgebied moet kunnen worden toe- en afgevoerd. De ventilatiecapaciteit wordt uitgedrukt in dm3 lucht per seconde (dm3/s) of m3 lucht per uur (m3/h). Daarbij is 1 dm3/s gelijk aan 3,6 m3/h.

Warmteterugwinning (wtw) Terugwinning van warmte uit ventilatieafvoerlucht en/of rookgassen, waarmee ventilatietoevoerlucht voorverwarmd kan worden.

Verblijfsgebied Gedeelte van een gebruiksfunctie met tenminste een gebruiksruimte, bestaande uit ĂŠĂŠn of meer op dezelfde bouwlaag gelegen aan elkaar grenzende ruimten, anders dan een toiletruimte, een badruimte, een technische ruimte, of een verkeersruimte.

Wtw-unit Unit waarmee met warmte uit de ventilatieafvoerlucht de toevoerlucht kan worden voorverwarmd (warmteterugwinning).

WBDBO Weerstand tegen branddoorslag en brandoverslag. De weerstand tegen branddoorslag en brandoverslag tussen twee ruimten is de kortste tijd die een brand nodig heeft voor uitbreiding van de ene naar de andere ruimte.

Verblijfsruimte Ruimte voor het verblijven van mensen, dan wel een ruimte waarin de voor een gebruiksfunctie kenmerkende activiteiten plaatsvinden. In artikel 4.28 van het Bouwbesluit worden voorwaarden genoemd waaraan een verblijfsruimte moet voldoen. Een verblijfsruimte moet een vloeroppervlakte hebben van tenminste 5 m2, waarvan de breedte tenminste 1,8 m en de hoogte boven de oppervlakte tenminste 2,6 m is.

Verkeersruimte Ruimte anders dan een ruimte in een verblijfsgebied, een toiletruimte, een badruimte of een technische ruimte, bestemd voor het bereiken van een andere ruimte.

Verse lucht Lucht die direct van buiten of vanuit een ander verblijfsgebied of een verkeersruimte behorende tot de gebruiksfunctie, betrokken wordt.

Voorziening voor luchtverversing (ventilatievoorziening) Geheel aan constructieonderdelen, bestemd voor de toevoer van verse lucht van buiten, het overstromen van verse lucht of binnenlucht naar een aangrenzende ruimte en de afvoer van binnenlucht naar buiten, waarmee een nominale ventilatie tot stand kan worden gebracht.

ISSO- publicatie 91

14

Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen

1

INLEIDING

1.1 ALGEMEEN Woningen kunnen pas een aantrekkelijke leefomgeving vormen als zij tegemoet komen aan eisen van gezondheid en bruikbaarheid. Om aan de eisen te kunnen voldoen worden zij onder andere voorzien van water toe- en afvoer, verwarming en ventilatie. De installaties ten behoeve van deze functies dienen niet alleen de gezondheid van de bewoners en de bruikbaarheid van de woningen te waarborgen, maar ze moeten ook veilig en energiezuinig zijn.



 

In aanvulling hierop bepalen de gebruikerstypering en de kosten (initieel en in gebruiksfase) vaak de keuze voor een ventilatie- en verwarmingssysteem.

Het energiegebruik als gevolg van bewuste ventilatie is te beperken door:  De regelbaarheid van de volumestroom te verbeteren. Wel moet tenminste de minimaal noodzakelijke toevoer van verse lucht uit het oogpunt van gezondheid, hygiëne en vocht gewaarborgd blijven, eventueel op basis van automatische vraagsturing;  Warmte terug te winnen uit de af te voeren binnenlucht. Bij warmteterugwinning wordt een deel van de energie die nodig is om de toevoerlucht voor te verwarmen geleverd door de afvoerlucht. Met warmteterugwinning is het daarom eenvoudig om ventilatielucht tochtvrij toe te voeren.

De kwaliteit van het binnenmilieu in relatie tot zo laag mogelijk energiegebruik staat daarbij centraal. In het Bouwbesluit zijn eisen geformuleerd met betrekking tot de aanwezigheid en inrichting van ventilatievoorzieningen. Voor een goed binnenmilieu en een zo laag mogelijk energiegebruik is echter meer nodig.

Van belang voor de binnenluchtkwaliteit is de wijze waarop de bewoners de voorzieningen gebruiken.

Veel bewoners sluiten de ventilatiekleppen of -roosters bij koud weer omdat het binnenstromen van lucht gepaard gaat met tochtverschijnselen. Om dat te voorkomen wordt aanbevolen om aan de ventilatievoorzieningen de eis te stellen dat ze de behaaglijkheid van het binnenklimaat niet nadelig mogen beïnvloeden.

Een schoon binnenmilieu verdient alle aandacht en vereist een doeltreffende ventilatievoorziening. Een thermisch behaaglijk binnenklimaat en energiezuinigheid zijn randvoorwaarden voor de ventilatievoorziening.

Een andere overweging om aandacht te besteden aan de ventilatievoorziening is de energiezuinigheid. In goed geïsoleerde woningen zijn de warmteverliezen klein. Het verhogen van de thermische isolatie draagt in die situatie weinig meer bij aan verdere vermindering van het warmteverlies. Andere factoren zoals ventilatie en infiltratie, gaan dan een grotere rol spelen.

1.2 DOELSTELLING EN KADER Het doel van deze publicatie is het verstrekken van praktische informatie die noodzakelijk is voor installateurs, woningbeheerders, architecten, adviseurs of installatiedeskundigen en toeleveranciers, bij ontwerp, uitvoering en beheer van mechanische ventilatiesystemen bestaande uit decentrale luchttoevoer en luchtafvoer in nieuwe en bestaande woningen.

Luchtinfiltratie door ondichtheden in de gebouwconstructie wordt kleiner door de luchtdichtheid te verbeteren. Het Bouwbesluit stelt daaromtrent voor nieuwbouw eisen. Voorheen fungeerde infiltratie als 'noodvoorziening' voor een minimum ventilatieniveau. Echter, voor een luchtdichte eengezinswoning is de luchtinfiltratie aanmerkelijk minder dan de ventilatiehoeveelheid die nodig is om een aanvaardbaar binnenmilieu te realiseren. Dit vergroot de noodzaak om bij nieuwbouw scherper te letten op de prestaties van de ventilatievoorzieningen. In bestaande woningen is op woningniveau vaak ruim voldoende infiltratie aanwezig, maar treedt regelmatig op ruimteniveau een onderschrijding van de luchtvolumestroom op.

Decentrale vraaggestuurde ventilatie kan de luchtkwaliteit op ruimteniveau bewaken, met behoud van comfort.

In de woningvoorraad is met renovatieprojecten en energiebesparingprogramma’s zoals bijvoorbeeld Meer Met Minder Energie een groot energiebesparingpotentieel aanwezig. Voorliggende publicatie biedt voor bestaande woningen specifieke ondersteuning bij zowel de verbetering van het binnenklimaat én energiebesparing door decentrale ventilatiesystemen.

Onder decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning wordt in deze publicatie verstaan: Mechanische ventilatie waarbij de luchttoe- en afvoer lokaal via een gevelventilatie-unit aan de gevel verloopt. Deze ventilatiesystemen zijn voorzien van warmteterugwinning en optioneel van vraagsturing.

De selectie van een luchttoevoervoorziening wordt idealiter bepaald door een aantal bouwkundige en installatietechnische kenmerken van de betreffende ruimte, te weten:  Gevelopbouw (glaspercentage, isolatiegraad en luchtdoorlatendheid);  Afgiftesysteem voor verwarmen en/of koelen;

ISSO- publicatie 91

Omgevingsparameters zoals buitenluchtkwaliteit, omgevingslawaai en ligging; Ruimte-indeling; (Koppeling met) luchtafvoer.

15

Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen

Onder decentrale toevoervoorzieningen wordt in deze publicatie verstaan: Gevelventilatie-units of ventilatieroosters voor luchttoevoer, gecombineerd met een centrale mechanische luchtafvoer uit de 'natte ruimten'. Daarom wordt tevens aandacht besteed aan de ventilatie van de ruimten waar geen gevelventilatie-unit aanwezig is.

Daarna is er, afhankelijk van het gekozen ventilatiesysteem, een publicatie die het ontwerp en de realisatie van dat systeem verder in detail uitwerkt:  ISSO-publicatie 61 voor ventilatiesystemen met natuurlijke afvoer (systemen A of B);  ISSO-publicatie 62 voor centrale gebalanceerde ventilatiesystemen met warmteterugwinning (systeem D);  ISSO-publicatie 91 voor ventilatiesystemen met decentrale mechanische toe- en afvoer en warmteterugwinning (systeem D);  ISSO-publicatie 92 voor ventilatiesystemen met decentrale mechanische toevoer (systeem D) of natuurlijke toevoer (systeem C) en centrale mechanische afvoer;

Daarnaast wordt in deze publicatie waar nodig onderscheid gemaakt in:  Bestaande woningen en woongebouwen;  Nieuwbouwwoningen en woongebouwen.

De ISSO-publicatie sluit tevens aan bij de geldende (Europese) normen m.b.t. decentrale mechanische ventilatiesystemen en geeft hieraan een praktische invulling.

Specifieke aspecten betreffende het beheer en onderhoud van natuurlijke en mechanische ventilatiesystemen (systemen A, C, en D) zijn weergegeven in ISSOpublicatie 63.

Deze publicatie is onderdeel van een reeks van ISSOpublicaties betreffende ventilatie van woningen en woongebouwen. De publicaties sluiten naadloos op elkaar aan. Dit is weergegeven in afbeelding 1.1.

Aspecten betreffende het beheer en onderhoud van decentrale mechanische ventilatiesystemen met of zonder warmteterugwinning (systeem D) zijn weergegeven in ISSO-publicatie 91 respectievelijk 92.

ISSO-publicatie 61 is het startpunt voor het opstellen van een algemeen programma van eisen voor een woningventilatiesysteem. ISSO-publicatie 61 geeft tevens nadere afwegingscriteria om tot een keuze voor een type ventilatiesysteem te komen.

ISSO-61 Alle ventilatiesystemen

Programma van eisen op hoofdlijnen Programmafase

systeem A of B Systeemkeuze

systeem C of D

Ontwerpfase Uitwerkingsfase Realisatiefase

Beheerfase

ISSO-61 Systeem A en B

ISSO-62 Systeem D centraal (met wtw)

ISSO-63 Systemen A, C en D centraal (met wtw)

ISSO-92 Systemen C en D decentraal (geen wtw)

ISSO-91 Systeem D decentraal (met wtw)

Afb. 1.1. ISSO-publicaties ventilatie in woningen en woongebouwen

ISSO- publicatie 91

16

Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen

1.3 OPBOUW PUBLICATIE De ISSO-publicatie wordt opgebouwd uit twee delen, te weten: 1. Basistekst richtlijn (toegankelijk geschreven voor doelgroep); 2. Specificatiebladen volgens de MKK-structuur (aan te wijzen vanuit BRL 6000) inzake kwaliteitseisen omtrent selectie, ontwerp, uitvoering en beheer voor onder anderen installatieadviseurs, installateurs en leveranciers.

1.4 ONTWERPPROCES In principe verloopt het ontwerpen van een ventilatiesysteem voor woningen volgens een itererend en optimaliserend proces, waarbij steeds een terugkoppeling naar uitgangspunten en eisen wordt gemaakt. In afbeelding 1.2 is in de vorm van een stroomschema het ontwerpproces weergegeven. Enkele van deze terugkoppelingen zijn hierin aangegeven.

Voor het structureren van de informatie is gebruik gemaakt van het Model Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstallaties, de zogenaamde MKK-structuur. Het MKK (Model Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstallaties) is een instrument voor het beheersen van het voortbrengingsproces van klimaatinstallaties binnen het bouwproces. Het toepassen hiervan betekent het geven van informatie met betrekking tot de ventilatie van de woning en het ventilatiesysteem, in de betreffende fase van het bouwproces aan de betrokken partijen.

Het hanteren van de MKK-structuur sluit aan bij procescertificering volgens EN 45011.

In de MKK-structuur wordt het realisatieproces verdeeld in 5 fasen.

I. Programmafase In de programmafase (initiatieffase) worden de eisen, wensen en verwachtingen ten aanzien van het gebouw/systeem ge誰nventariseerd, en eventuele beperkende randvoorwaarden geformuleerd. De consequenties voor verschillende systemen worden op hoofdpunten zichtbaar gemaakt. Aan het eind van de programmafase is er voldoende informatie om een (voorlopig) ontwerp te kunnen maken.

II. Ontwerpfase In de ontwerpfase worden vanuit de voorlopige systeemkeuze de voorzieningen voor het systeem/de installatie door de adviseur/constructeur uitgewerkt.

Er vindt terugkoppeling met de uitgangspunten uit de programmafase plaats. Op grond van die terugkoppeling kunnen uitgangpunten wijzigen. Aan het eind van de ontwerpfase wordt een definitief systeem gekozen.

III. Uitwerkingsfase In de uitwerkingsfase wordt de installatie tot in detail uitgewerkt.

IV. Realisatie In deze fase wordt de complete installatie aangelegd en opgeleverd.

V. Beheerfase In de beheerfase (beheer en onderhoud) wordt de installatie in gebruik genomen. Onderhoudsvoorschriften, instructies en/of handleidingen voor gebruikers zijn aspecten die in de beheerfase van belang zijn.

Meer informatie over de MKK-structuur kan worden gevonden in hoofdstuk 8.

ISSO- publicatie 91

17

Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen

Verzamel de algemene uitgangspunten: - algemeen programma van eisen (ISSO61) - nieuwbouw: ontwerptekeningen - bestaande bouw: opname situatie

Ontwerp op hoofdlijnen

Selecteer de gevelventilatie-unit(s) en bijbehorende geveldoorvoerset

Selecteer de luchtkanalen, afvoerventielen, en de afzuigunit voor de centrale mechanische luchtafvoer via ISSO-92

Bepaal de prestatiecriteria t.a.v.: - energie - betrouwbaarheid - duurzaam bouwen - kosten

III. UITWERKINGSFASE

I. PROGRAMMAFASE

Bepaal de comfortcriteria t.a.v.: - binnenluchtkwaliteit - thermisch comfort - geluid

Bepaal primaire systeemkenmerken: - handmatige / automatische regeling - indeling in ventilatiezones

haalbaar ?

Selecteer de overige installatie componenten

Verwerk de geselecteerde ventilatie componenten in het bouwkundig- en installatieontwerp

Neem voldoende overstroomvoorzieningen op in het bouwkundig ontwerp

nee

ja

Toets het ontwerp aan de vraagspecificatie

Afb. 1.2a Stroomschema programmafase

afwijking

akkoord Programma van eisen ventilatieconcept

Afb. 1.2c Stroomschema uitwerkingsfase

Bepaal de vereiste luchtvolumestroom per ruimte en stel een ventilatiebalans op

II. ONTWERPFASE

Bepaal de plaats van de: - opstelplaats(en) gevelventilatie-unit - luchttoe- en afvoervoorzieningen in de gebouwschil

Bepaal de optionele functies van de gevelventilatie-unit: - luchtfiltering - vraagsturing - verwarming - zomernachtkoeling

Bepaal de ventilatievoorzieningen in de ruimten zonder decentrale luchttoe- en afvoer met wtw via ISSO-publicatie 92

Bepaal de overige bouwkundige en installatietechnische voorzieningen: - elektra aansluitingen - bedieningsorganen - overstroomvoorzieningen - luchtdoorlatendheid gebouwschil

Controleer de interactie met de installaties voor ruimteverwarming / warm tapwater

Toets het ontwerp aan de vraagspecificatie

afwijking

akkoord

Afb. 1.2b Stroomschema ontwerpfase

ISSO- publicatie 91

18

Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen

Uitgewerkt ontwerp

Monteer/installeer het ventilatiesysteem volgens het ontwerp en voorschriften fabrikant

Voer de tussencontroles tijdig uit (kanalen, netwerkbekabeling en gevel/dakdoorvoeren)

Voer de eindcontrole uit en stel het systeem in bedrijf

IV. REALISATIEFASE

Regel het systeem in conform het ontwerp

Controleer de werking van de regelknop(-pen) en automatische regeling

niet correct

Stel de regelknop(-pen), regelstrategie en sensoren correct af

correct Controleer de luchtvolumestromen

niet correct

Regel de debieten in zodat wordt voldaan aan de ontwerpwaarden

correct niet correct

Controleer de luchtlekkage van het systeem

Verhoog de luchtdichtheid van het systeem (afdichten lekkages)

correct niet correct

Controleer het geluidniveau in de verblijfsruimte

Verminder het geluidniveau (toepassen extra geluiddempende voorzieningen)

correct Stel een opleveringsrapportage en een gebruikershandleiding samen

Lever het systeem op en stel de rapportage en handleiding beschikbaar aan gebruiker

Afb. 1.2d Stroomschema realisatiefase

Opgeleverd en functionerend systeem

Opstellen beheer en onderhoudsplan (ISSO-63)

V. BEHEERFASE

Periodiek onderhoud bewoner

ja

Periodiek onderhoud installateur

Systeem functioneert conform eisen? nee Bijstellen, vervangen of repareren onderdelen?

ja, is mogelijk -> aanpassingen uitvoeren

nee, niet mogelijk

Sloop en afvoer ventilatiesysteem

Afb. 1.2e Stroomschema beheerfase

ISSO- publicatie 91

19

Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen

1.5 LEESWIJZER KWALITEITSNIVEAU In deze publicatie zijn de ontwerptechnische, materiaaltechnische en montagetechnische kwaliteitseisen en de eisen te stellen aan het beheren van een ventilatiesysteem onderscheiden in drie categorieĂŤn: 1. De wettelijke eisen; 2. De kwaliteitseisen die in aanvulling op de wettelijke eisen moeten worden opgevolgd in verband met het goed functioneren van een installatie en het bereiken van een redelijkerwijs aanvaardbaar kwaliteitsniveau; 3. De aanvullende kwaliteitseisen die een hoger kwaliteitsniveau bewerkstelligen dan het redelijkerwijs aanvaardbare kwaliteitsniveau.

De aanvullende kwaliteitseisen bieden opdrachtgevers keuzemogelijkheden, waarbij in deze publicatie per keuze-item middelen zijn opgenomen om een passende keuze te kunnen maken. De in overleg tussen de installatiedeskundige en de opdrachtgever gemaakte keuzen worden vastgelegd in een vraagspecificatie (zie specificatiebladen I.8-2, II.8-2 en III.8-2).

Wettelijke eisen De eisen volgend uit het Bouwbesluit en andere publiekrechtelijke wettelijke voorschriften zijn in deze publicatie benoemd als wettelijke eisen en dienen altijd te worden opgevolgd.

Kwaliteitseisen Kwaliteitseisen zijn privaatrechtelijke eisen en zijn onder meer afgeleid van de eisen van bijvoorbeeld privaatrechtelijke garantie-instituten. Kwaliteitseisen dienen als aanvulling op de wettelijke eisen en garanderen de kwaliteit van het ventilatiesysteem.

Aan de kwaliteitseisen zoals geformuleerd in deze publicatie dient altijd te worden voldaan.

Aanvullende kwaliteitseisen Aanvullende kwaliteitseisen hebben veelal betrekking op het te realiseren (hogere) comfortniveau. Aanvullende kwaliteitseisen zijn onder meer afgeleid van de eisen van privaatrechtelijke garantie-instituten of zijn gebaseerd op eisen vanuit duurzaam bouwen. Aanvullende kwaliteitseisen zijn facultatief en worden in overleg tussen opdrachtgever/gebruiker en opdrachtnemer privaatrechtelijk vastgesteld. De vraagspecificatiebladen over kwaliteit (beheeraspect 8) kunnen daarbij als hulpmiddel dienen.

ISSO- publicatie 91

20

Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen