Geluid voor individuele woninginstallaties by Stichting ISSO

111

KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR

G E L U I D VA N I N D I V I D U E L E W O N I N G I N S TA L L AT I E S

ISBN 978-90-5044-227-5

Rapport

direct luchtgeluid

menderend luchtgeluid

menderend luchtgeluid luchtgeluid direct luchtgeluid

direct luchtgeluid

contactgeluid

geluid van individuele woninginstallaties

ISSO

Kennisinstituut voor de Installatiesector

Kruisplein 25 3014 DB Rotterdam Postbus 577 3000 AN Rotterdam Tel. 010-2065969 Fax 010-2130384 E-mail: isso@isso.nl

ISSO houdt zich bezig met het identificeren van kennisvragen binnen de installatiesector, het ontsluiten en toegankelijk maken van deze kennis in de vorm van praktische ISSO-publicaties en het bevorderen van het gebruiken van ISSO-publicaties als normstellende richtlijnen.

De in ISSO deelnemende organisaties zijn: NLingenieurs: Organisatie van advies- en ingenieursbureaus PIT: Stichting Promotie Installatietechniek TVVL: Nederlandse Technische Vereniging voor Installaties in Gebouwen UNETO-VNI: Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandel De realisatie van ISSO-rapport werd begeleid door de Uneto-VNI werkgroep warmtepompen, die als volgt was samengesteld: De heer ing. J.C. Aerts ISSO De heer ir. G.H. ten Bolscher DWA Installatie- en energieadvies De heer ing. A. vd Hilst Mampaey Dordrecht Beheer B.V. De heer J.G. Hupkes Hupkes Installatie De heer drs. ir. P.M.D. Kruijsse Ingenieursbureau Wolter & Dros B.V. De heer ir. N.J. Schouten Schouten Techniek B.V. De heer ing. R.E. van Tongeren ID Energie De heer ing. J.N.E. Ubaghs Installatietechniek Sjef Ubaghs Nederland B.V. De heer F.A. Vos UNETO-VNI ISSO-rapport 111 is opgesteld door: ing. J.C. Aerts (projectcoördinator), ISSO ing. J. Buijs (rapporteur), Peutz De ontwikkeling van ISSO-rapport 111 is mede tot stand gekomen door een financiële bijdrage van:

Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben medegewerkt, hebben een zo groot mogelijke zorgvuldigheid betracht bij zowel het verzamelen als bij het verwerken en opstellen van de in deze publicatie vervatte gegevens. Nochtans moet niet worden uitgesloten, dat deze publicatie onvolledig is of dat zij onjuistheden of onvolkomenheden bevat. Degene die van deze publicatie en de daarin vermelde gegevens gebruik maakt, aanvaardt dan ook daarvoor zelf het risico. Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben medegewerkt sluiten iedere aansprakelijkheid uit voor zowel schade die mocht voortvloeien uit het gebruik van de publicatie als schade die zou kunnen ontstaan als gevolg van eventuele (druk-)fouten, onvolledigheden en onvolkomenheden van deze publicatie. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze publicatie mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het bestuur van Stichting ISSO. Voorzover het maken van kopieën uit deze publicatie is toegestaan op grond van artikel 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo het Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the written permission of the foundation ISSO. Op alle publicaties van Stichting ISSO zijn de Algemene Leveringsvoorwaarden van toepassing. Deze kunt u lezen op www.isso.nl of opvragen bij Stichting ISSO. Aanvullingen en eventuele errata zijn te raadplegen via onze website: www.isso.nl Eventuele opmerkingen en vragen kunnen doorgegeven worden aan ISSO Postbus 577, 3000 AN Rotterdam e-mail: isso@isso.nl © Stichting ISSO – Rotterdam, april 2012

ISSO-uitgaven ISSO-PUBLICATIES 7 Grondleidingen voor warmtetransport (1979) 11 Warmteterugwinning (1982) 12 Verkort referentiejaar voor buitencondities (1986H) 17 Kwaliteitseisen voor luchtkanaalsystemen in woningen utiliteitsbouw (2012) 18 Leidingnetberekeningen (2012) 19 Thermisch binnenklimaat, aanbevelingen (1991) 20 Energiegebruik in kantoorgebouwen (1987) 21 Berekening van het energiegebruik voor klimatisering en verlichting van kantoorgebouwen (1994) 22 Energiegebruik in schoolgebouwen (1987) 23 Correctieprocedure referentiejaar naar actueel jaar (1988) 24 Installatiegeluid (1990) 25 Leidingisolatie – berekening van de economisch optimale dikte en dikte ter voorkoming van condensatie (1991) 26 Uitwendige corrosie: aanbevelingen ter voorkoming van uitwendige corrosie in verwarmings- en luchttechnische installatie (1990) 27 Luchtfilters (1991) 29 Stralingsverwarming in hoge ruimten, indirect systeem (1992) 30 Leidingwaterinstallaties in woningen (2004) 30.4 ISSO-publicatie Warmteterugwinning uit douchewater (2008) 30.5 ISSO-publicatie LegionellaCode Woninginstallaties (2008) 31 Meetpunten en meetmethoden voor klimaatinstallaties (1995) 32 Uitgangspunten temperatuursimulatieberekeningen (2011) 34 Stralingsverwarming in hoge ruimten, direct systeem (1994) 36 Standaard vraagspecificatie voor installaties in gebouwen (2010) 37 Energiewijzer kantoren (1995) 39 Langetermijnkoudeopslag in de bodem (1997) 42 Ontwerpen en installeren van sprinklerinstallaties (2011) 43 Concepten voor klimaatinstallaties (1998) 44 Het ontwerp van hydraulische schakelingen voor verwarmen (1998) 46 Ontwerp van individuele hydraulische schakelingen voor verwarmen van eengezinswoningen (2000) 47 Ontwerp van hydraulische schakelingen voor koelen (2005) 48 Klimaatplafonds/Koelconvectoren: richtlijnen voor ontwerp en uitvoering (2008) 49 Vloer-/wandverwarming; vloer-/wandkoeling (2005) 50 Ontwerptechnische kwaliteitseisen voor warmwaterverwarmings installaties (2008) 51 Warmteverliesberekening voor woningen en woongebouwen (2009) 52 Luchtzijdig inregelen van klimaatinstallaties (2009) 53 Dimensionering verwarmingsinstallaties U-bouw (2002) 55 Tapwaterinstallaties in woon- en utiliteitsgebouwen (2001) 55.1 Handleiding legionellapreventie in leidingwater (2005) 55.2 Handleiding zorglicht legionellapreventie (2005) 55.3 Legionellapreventie in klimaatinstallaties (2008) 55.4 Handleiding alternatieve technieken in collectieve leidingwaterinstallaties (2008) 55.5 Handleiding beheer en onderhoud in collectieve leidingwaterinstallaties (2008) 56 Inregelen van ontwerpvolumestromen in individuele verwarmingsinstallaties in woningen (2003) 57 Warmteverliesberekening voor ruimten hoger dan 5 m 58 Kwaliteitseisen voor luchtverwarmingsinstallaties in woningen (2004) 60 U- en R- Waarden (2005) 61 Kwaliteitseisen ventilatiesystemen woningen en woongebouwen (2010) 62 Centrale gebalanceerde ventilatiesystemen met warmteterugwinning in woningen en woongebouwen (2010) 63 Beheer en Onderhoud ventilatiesystemen in woningen en woongebouwen (2008) 64 Kwaliteitseisen isoleren (2002) 65 Inregelen van ontwerpvolumestromen in warmwaterverwarmings installaties (2004) 66 Vermogen van radiatoren en convectoren in praktijksituaties (2001) (Herziening ISSO 1) 67 PvE Elektrotechnische veiligheid & bedrijfszekerheid (2007) 68 Energetisch optimale stook- en koellijnen (2002) 69 Model voor de beschrijving van de werking van een klimaatinstallatie (2002) 70.1 Omgaan met hemelwater binnen de perceelgrens (2011) 70.2 Individuele behandeling van afvalwater (IBA) (2000) 70.3 Grijswater binnen de perceelgrens (2002)

71 Optimale warmte opwekkingsinstallaties (2003) 72 Ontwerpen van individuele en klein elektrische warmtepompsystemen (2005) 73 Ontwerp en Uitvoering van Verticale Bodemwarmtewisselaars (2005) 74 Thermisch behaaglijkheid - eisen voor de binnen temperatuur in gebouwen (2004) 75 Handleiding Energieprestatie-Advies Utiliteitsgebouwen 75.1 (2011) – 75.2 (2007) – 75.3 (2011) 76 Montage- en materiaalspecificaties voor warmwater-verwarmings installaties (2005) 77 Installaties voor Levensloopbestendig Wonen: functie, ontwerp en uitvoering (2004) 79 Inspectie en Onderhoud van Noodverlichtingsinstallaties (2010) 80 Handboek integraal ontwerpen van collectieve installaties met warmtepompen in de woningbouw (2007) 81 Handboek integraal ontwerpen van warmtepompinstallaties voor utiliteitsgebouwen (2007) 82 Handleiding Energieprestatie-Advies Woningen 82.1 (2011) – 82.2 (2007) – 82.3 (2011) – 82.4 (2010) 83 Een helder licht op werkplekverlichting (2006) 84 Elektrische installaties in wijk gebonden medische behandelruimte (2011) 85 Thermisch actieve vloeren, betonkernactivering (2011) 86 Kwaliteitseisen voor warmtetechnische en CO2-installaties in tuinbouwkassen (2007) 87 Kwaliteitseisen voor watertechnische installaties in tuinbouwkassen (2007) 88 Kwaliteitseisen voor de constructie van tuinbouwkassen (2007) 89 Binnenklimaat scholen (2008) 90 Energie-efficiënte verlichting in en rondom gebouwen (2011) 91 Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteteruwinning in woningen en woongebouwen (2009) 92 Ventilatiesystemen met decentrale toevoer en centrale afvoer in woningen en woongebouwen (2009) 94 Regeltechniek voor klimaatinstallaties en warmtapwaterbereiding (2010) 100 Duurzaam beheer en onderhoud gebouwen. Feiten en voordelen op een rij (2010) 101 Onderhoud en onderhoudscontracten (2012) 104 Stappenplan duurzaam beheer en onderhoud (2010) 106 Functionele inspectiemethode duurzaam beheer en onderhoud (2010) DIVERSEN (voor overige producten zie www.isso.nl) NTR 3216 Riolering in bouwwerken (2012) HBi Handboek Installatietechniek (2002) HBz Handboek Zonnestraling en Zontoetreding (2010) HBze Handboek Zonne-energie (2012) Rapport 111 Geluid van individuele woninginstallaties (2012) ISSO-kleintjes Kleintje Koellast (2010) Kleintje Ventilatie (2012) Kleintje Meetmethoden verlichting (2012) Kleintje Meetmethoden elektrotechniek (2009) Kleintje Water (2003) Kleintje Stooklijnoptimalisatie (2008) Kleintje Inregelen (2004) Kleintje GAS (2008) Kleintje Warmteverlies voor woningen (2005) Kleintje Cv (2006) Kleintje Binnenklimaat (2006) Kleintje Vloerverwarming (2005) Kleintje Riolering ( 2008) Kleintje U- en Rc-waarden (2007) Kleintje Legionellapreventie (2008) INSTRUCTIEMATERAAL IBv Instructieboeken Ventilatietechniek (4 delen) (2011) IBnv Instructieboek Noodverlichting (2010) IBemo Instructieboek EMO, module 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 en 8 IBpq Instructieboek Power Quality (2009) IBwp Instructieboek Warmtepompen (6 delen) (2009) IBhs Instructieboek Ontwerpen van sanitaire installaties (2008) IBmkls Instructieboek Montage- en verwerkingsrichtlijn kunststof leiding systemen sanitair (2008)

VOOR MEER INFORMATIE KIJK OP WWW.ISSO.NL

ISSO-rapport 111

Geluid van individuele woninginstallaties

ISBN: 978-90-5044-227-5

INHOUDSOPGAVE

3 4

Samenvatting

Voorwoord

Symbolenlijst

Begrippenlijst

Inleiding

1.1

Geluid van technische installaties

1.2

Toepassingsgebied

1.3

Opzet van dit ISSO-rapport Installatiegeluid

2.1

Wettelijke geluidsniveaus binnen

2.2

Wettelijke geluidsniveaus buiten

2.3

Streefwaarden geluidsniveaus

2.4

Bestekseisen geluidsniveaus

Specificatiebladen

3.1

Toelichting

Ventilatie

4.1

4.2

4.3

ISSO-rapport 111

Wetgeving en streefwaarden/bestekseisen

Systeem B 4.1.1

Gevelunit 1, in woonkamer/keuken of slaapkamer

4.1.2

Gevelunit 2, met ingebouwde radiator, in woonkamer/keuken of slaapkamer

4.1.3

Gevelunit 3, in woonkamer/keuken of slaapkamer

4.1.4

Gevelunit 4, in woonkamer/keuken of slaapkamer

4.1.5

Gevelunit 5, in woonkamer/keuken of slaapkamer

Systeem C

4.2.1

Afzuigventilatorbox op open zolder nabij trapgat

4.2.2

Afzuigventilatorbox op vliering

4.2.3

Afzuigventilatorbox in berging met deur naar verkeersruimte

4.2.4

Afzuigventilatorbox in berging met deur naar verblijfsruimte

4.2.5

Pijpdakventilator, afzuigkanaal op open zolder nabij trapgat

4.2.6

Pijpdakventilator, afzuigkanaal op vliering

4.2.7

Pijpdakventilator, afzuigkanaal in berging met deur naar verkeersruimte

4.2.8

Pijpdakventilator, afzuigkanaal in berging met deur naar verblijfsruimte

Systeem D

4.3.1

WTW-unit op open zolder nabij trapgat

4.3.2

WTW-unit op vliering

4.3.3

WTW-unit in berging met deur naar verkeersruimte

4.3.4

WTW-unit in berging met deur naar verblijfsruimte

4.3.5

WTW-unit in verblijfsruimte

4.3.6

WTW-unit in verblijfsruimte

Geluid van individuele woninginstallaties

Verwarmen

5.1

5.2

5.3

5.4

5.5

Ketels 5.1.1

HR-ketel op open zolder nabij trapgat

5.1.2

HR-ketel op vliering

5.1.3

HR-ketel in berging met deur naar verkeersruimte

5.1.4

HR-ketel in berging met deur naar verblijfsruimte

Warmtepomp water-water

5.2.1

Warmtepomp water-water op open zolder nabij trapgat

5.2.2

Warmtepomp water-water in berging met deur naar verkeersruimte

5.2.3

Warmtepomp water-water in berging met deur naar verblijfsruimte

Warmtepomp lucht-water

5.3.1

Warmtepomp lucht-water op open zolder nabij trapgat

5.3.2

Warmtepomp lucht-water in berging met deur naar verkeersruimte

5.3.3

Warmtepomp lucht-water in berging met deur naar verblijfsruimte

Warmtepomp lucht-water en HR-ketel

5.4.1

Warmtepomp lucht-water en HR-ketel op open zolder nabij trapgat

5.4.2

Warmtepomp lucht-water en HR-ketel in berging met deur naar verkeersruimte

5.4.3

Warmtepomp lucht-water en HR-ketel in berging met deur naar verblijfsruimte

5.4.4

Warmtepomp lucht-water en HR-ketel op open zolder nabij trapgat

5.4.5

Warmtepomp lucht-water en HR-ketel in berging met deur naar verkeersruimte

5.4.6

Warmtepomp lucht-water en ketel in berging met deur naar verblijfsruimte

5.4.7

Warmtepomp lucht-water en HR-ketel op open zolder nabij trapgat

5.4.8

Warmtepomp lucht-water en HR-ketel op vliering

5.4.9

Warmtepomp lucht-water en HR-ketel in berging met deur naar verkeersruimte

5.4.10 Warmtepomp lucht-water en HR-ketel in berging met deur naar verblijfsruimte

Warmtepompboiler

5.5.1

Warmtepompboiler op open zolder nabij trapgat

5.5.2

Warmtepompboiler op vliering

100

5.5.3

Warmtepompboiler in berging met deur naar verkeersruimte

102

5.5.4

Warmtepompboiler in berging met deur naar verblijfsruimte

104

5.5.5

Warmtepompboiler op open zolder nabij trapgat

106

5.5.6

Warmtepompboiler in berging met deur naar verkeersruimte

108

5.5.7

Warmtepompboiler in berging met deur naar verblijfsruimte

Sanitair

110 113

Bijlage A

Basiskennis Geluid

119

Bijlage B

Geluidsisolatiewaarden van wanden en deuren

126

Bijlage C

Geluidsbronnen en overdrachtswegen

129

Bijlage D

Meten van installatiegeluid

133

Literatuurlijst

ISSO-rapport 111

140

Geluid van individuele woninginstallaties

SAMENVATTING Dit ISSO-rapport is een handige richtlijn waarmee snel, zonder te rekenen, kan worden nagegaan of voldaan wordt aan de wettelijke geluidseisen volgens het bouwbesluit en eventueel aanvullende geluidseisen. Hiervoor zijn in dit ISSO-rapport specificatiebladen opgenomen voor verschillende installaties in woningen. Afhankelijk van de opstellingsplaats van de installatie in woningen en de ontwerpuitgangspunten worden op de specificatiebladen de benodigde bouwkundige en installatietechnische maatregelen en voorzieningen vermeld. Voor de installaties wordt onderscheid gemaakt in: 1. Ventilatie-installaties; 2. Verwarmings- en koelinstallaties; 3. Sanitaire installaties. Bij de ventilatie-installaties worden naast de individuele centrale ventilatiesystemen ook de diverse decentrale systemen behandeld en bij de verwarmings- en koelinstallaties ook de duurzame installaties met een warmtepomp als opwekker. Geluid is een ingewikkelde materie waarbij in principe een uitgebreide theoretische en praktische ervaring noodzakelijk is. Dit ISSO-rapport beperkt zich dan ook tot het definiĂŤren en behandelen van de geluidstechnische begrippen die op de specificatiebladen voorkomen. In Bijlage A wordt de benodigde basiskennis van geluid weergegeven. In Bijlage B wordt ingegaan op de (theoretische) luchtgeluidsisolatiewaarden van wanden deurconstructies, inclusief onderspleten, zoals deze in de woningbouw voorkomen. Bijlage C geeft de verschillende geluidsbronnen binnen installatiesystemen aan en de mogelijke overdrachtswegen van luchtgeluid en constructiegeluid. Deze informatie is van belang bij het inzicht in het transport van geluid binnen een woning/gebouw. Bijlage D beschrijft het meten van installatiegeluid binnen woningen volgens de formele wettelijke norm en op een vereenvoudigde wijze zoals vastgelegd in de beoordelingsrichtlijn BRL 8010. Tevens wordt een indicatieve meetmethode besproken bedoeld voor de installateur die alleen een eenvoudige geluidsmeter bezit, om (slechts) een indicatie te krijgen of de installatie voldoet aan de hieraan gestelde geluidseis.

ISSO-rapport 111

Geluid van individuele woninginstallaties

ISSO-rapport 111

Geluid van individuele woninginstallaties

VOORWOORD Klimaatinstallaties in woningen zijn noodzakelijk voor een gecontroleerd en behaaglijk comfort en voor een gezonde leefomgeving. Om het energiegebruik ten gevolge van deze klimaatinstallaties te beperken is er een behoorlijk aantal verschillende installatiesystemen op de markt. Zowel voor nieuwbouw als situaties in de bestaande bouw. In de praktijk blijken verschillende klimaatinstallaties regelmatig aanleiding te geven tot geluidsproblemen. Bij een goed uitgevoerd ontwerp, een goede installatie en regelmatig onderhoud zijn deze problemen te voorkomen. Een aantal projecten waarin zich geluidsproblemen hebben voorgedaan zijn in het nieuws gekomen, zoals het woningproject 'Vathorst' (2009), waarbij het vanwege het door de ventilatie-installaties geproduceerde te hoge geluidsniveau aanleiding voor de bewoners was om deze op de laagste stand of uit te zetten, met alle klimaattechnische gevolgen van dien. In de periode tussen 2005 en 2007 is in opdracht van de VROM-inspectie Regio Oost een onderzoek uitgevoerd (praktijkmetingen) naar de woonkwaliteit van het binnenmilieu in 154 woningen, geselecteerd uit 78 verschillende projecten door heel Nederland [1]. In alle gevallen waarin het installatiegeluid ten gevolge van het eigen ventilatiesysteem is gemeten, bleek dat in 90% van de gevallen niet voldaan werd aan de gewenste kwaliteit. In een in opdracht van het ministerie van VROM door RIGO Research en Advies BV uitgevoerd uitgebreider onderzoek (periode 2006/2008) [2] naar de ervaringen en oordelen van bewoners over de kwaliteit van ventilatie bleek dat de meest gehoorde klacht het geluid van de ventilatie-installatie betreft: 44% van de respondenten (meer dan 2000 bewoners) vond dat het ventilatiesysteem te veel geluid maakte op de hoogste stand, nog circa 20% vond dat het ventilatiesysteem te veel geluid maakte op de middenstand. Ook uit het meest recent uitgevoerde onderzoek in de eerste helft van 2010 naar de kwaliteit van ventilatiesystemen in nieuwbouw eengezinswoningen [3] door BBA Binnenmilieu onderzoek & advies te Rotterdam in opdracht van VROM (per 13 oktober 2010 Ministerie van Infrastructuur en Milieu), blijkt dat ventilatiesystemen vaak teveel herrie maken. Bij balansventilatiesystemen is dit meer het geval dan bij mechanische afzuiging. ISSO-rapport 111 'Installatiegeluid van individuele woninginstallaties' is een goed toegankelijk en snel te gebruiken praktijkboek waarin op basis van de belangrijkste punten uit de wetgeving, het Bouwbesluit 2003/2012 [4,5], voor installatiegeluid richtlijnen worden gegeven voor het geluidstechnisch verantwoord ontwerpen en uitvoeren van de meest voorkomende klimaatinstallaties in woningen en woongebouwen. Dit is gedaan met behulp van specificatiebladen waarmee men zonder te rekenen de benodigde ontwerpmaatregelen en voorzieningen kan aflezen. ISSO-rapport 111 'Installatiegeluid van individuele woninginstallaties' is gebaseerd op leveranciersdata alsmede laboratoriumgegevens van onderzochte installatiecomponenten [7]. Van een groot aantal bestaande installatiesystemen (tot mei 2011) is de geluidsproductie ge誰nventariseerd en geanalyseerd. Op basis hiervan kan voor de meest voorkomende opstellingssituaties binnen woningen en woongebouwen worden aangegeven welke geluidstechnische maatregelen en ontwerptechnische voorzieningen noodzakelijk zijn om te komen tot het vereiste en/of gewenste geluidsniveau. Dit betreft zowel maatregelen/voorzieningen van bouwkundige als van installatietechnische aard.

ISSO-rapport 111

Geluid van individuele woninginstallaties

ISSO-rapport 111

Geluid van individuele woninginstallaties

SYMBOLENLIJST p

geluiddruk

[Pa of N/m2]

geluiddrukniveau = geluidsniveau

[dB]

Lp;A

gewogen geluiddrukniveau

[dB(A)]

Li;A

gewogen installatiegeluiddrukniveau

[dB(A)]

Li;A;k

karakteristiek gewogen installatiegeluiddrukniveau

[dB(A)]

geluidsvermogenniveau

[dB]

LWA

gewogen geluidsvermogenniveau

[dB(A)]

nagalmtijd

[s]

referentienagalmtijd

[s]

Opmerkingen: ď Ž In het nieuwe Bouwbesluit 2012 wordt voor de eenheid dB(A) voortaan dB gehanteerd. De redenering is dat het wel of niet gewogen zijn van een geluidsniveau blijkt uit de index achter het symbool L. Bijvoorbeeld voor geluiddrukniveau Lp en voor gewogen geluiddrukniveau Lp;A. Gezien het feit dat al ruim 75 jaar de eenheden dB en dB(A) naast elkaar worden gebruikt en de belangrijke verschillen hierin juist worden benadrukt door de toevoeging van de hoofdletter (A) is ervoor gekozen om in dit ISSO-rapport nog te blijven uitgaan van de voor velen inmiddels vertrouwde dB(A)-notatie; ď Ž In de praktijk wordt door velen niet het begrip geluiddrukniveau maar de afkorting hiervan, het geluidsniveau, gehanteerd. Wanneer in deze publicatie sprake is van geluidsniveau wordt hiermee het geluiddrukniveau bedoeld. Bij andere grootheden wordt de volledige benaming gebruikt, zoals bij geluidsvermogen (geluidsvermogen-niveau).

ISSO-rapport 111

Geluid van individuele woninginstallaties

ISSO-rapport 111

Geluid van individuele woninginstallaties

BEGRIPPENLIJST Constructiegeluid Geluid afkomstig van een trillende bron die permanent contact maakt met de bouwkundige constructie (bijvoorbeeld een afzuigventilator in een ventilatorbox die aan de wand is bevestigd). Geluidsabsorptie De eigenschap van een materiaal om geluid op te nemen (en niet te reflecteren of niet tegen te houden). Geluidsniveau Lp Het geluiddrukniveau zoals wordt gemeten met een geluid(druk)meter. Geluidsvermogenniveau LW De bronsterkte, het vermogen van de bron dat in geluid wordt omgezet. Gewogen geluidsvermogen niveau LW,A Het voor het gehoor gecorrigeerde geluidsvermogen. Gewogen installatie geluidsniveau Li;A Grootheid die het voor de referentienagalmtijd genormeerde geluidsniveau in een ruimte ten gevolge van een in werking zijnde installatie weergeeft door middel van één getal, gecorrigeerd voor de gevoeligheid van het oor. Karakteristieke installatiegeluidsniveau (Li;A;k) Grootheid die het voor de referentienagalmtijd genormeerde geluidsniveau in een ruimte ten gevolge van een in werking zijnde installatie weergeeft door middel van één getal, gecorrigeerd voor de gevoeligheid van het oor en herleid naar genormeerde afmetingen van de ruimte. Luchtgeluid Geluidsgolven opgewekt door een of andere geluidsbron in de beschouwde ruimte die de omringende lucht in trilling brengt (bijvoorbeeld praten, bespelen van een muziekinstrument). Luchtgeluidsisolatie Een gedefinieerde eigenschap van een constructie (wand, deur o.d.) om luchtgeluid tegen te houden. Nagalmtijd T Tijd die verstrijkt tussen het uitschakelen van een geluid producerende bron in een ruimte en het moment waarop het geluidsniveau veroorzaakt door die bron is gedaald tot een waarde die 60 dB lager is dan op het moment van uitschakelen. Oppervlaktegewicht Het gewicht van een materiaal in kg per oppervlakte - eenheid (m2). Overige ruimten Ruimten die geen verblijfsruimte zijn, zoals toiletruimte, badruimte, verkeersruimte (gang, trappenhuis e.d.). Verblijfsruimte Een ruimte die bedoeld is voor het (langdurig) verblijven van mensen, uitgezonderd toiletruimte, badruimte, technische ruimte of verkeersruimte (gang, trappenhuis e.d.). Verblijfsgebied Het totaal van het aantal aanwezige verblijfsruimten, op dezelfde verdieping gelegen, voor zover deze aangrenzend zijn.

ISSO-rapport 111

Geluid van individuele woninginstallaties

ISSO-rapport 111

Geluid van individuele woninginstallaties

INLEIDING

1.1 GELUID VAN TECHNISCHE INSTALLATIES Technische installaties in woningen en woongebouwen zijn essentieel voor het bereiken van een goed binnenklimaat. De installaties dienen voor het (continu) realiseren van een comfortabele situatie in de zin van verwarming, ventilatie, koeling en voor de hygiëne (sanitaire installaties). Deze installaties kunnen dan ook langdurig in bedrijf zijn en de hierin opgenomen geluidsbronnen kunnen dus eveneens langdurig aanwezig zijn. Als deze geluidsbronnen aanleiding geven tot geluidshinder en niet eenvoudig regelbaar of te beïnvloeden zijn, halen we als gebruiker eenvoudigweg 'de stekker eruit'. Dat kan vervolgens leiden tot een oncomfortabele situatie. Uitgangspunt bij het ontwerp van installatiesystemen vormen de eisen uit het Bouwbesluit. Het Bouwbesluit 2003 [4] stelt daarbij ook eisen aan het door installatiesystemen geproduceerde installatiegeluidsniveau. Deze eisen gelden echter alleen voor de in een aangrenzende woning optredende geluidsniveaus. In hoofdstuk 2 wordt nader ingegaan op de wettelijke geluidseisen zoals deze in het nieuwe Bouwbesluit 2012 [5] zijn opgenomen. Deze gelden ook voor installaties in de eigen woning. Tevens worden streefwaarden gegeven die, in lijn met het nieuwe Bouwbesluit, in de publieke sfeer gehanteerd kunnen worden voor het bereiken van een akoestisch betere kwaliteit waarbij in het algemeen voor bewoners een bevredigende situatie wordt gerealiseerd. Het is aan de fabrikanten/leveranciers van technische installaties om met systemen op de markt te komen met daarbij de juiste informatie over de geluids- en trillingsproductie. Het feit dat geluid voor velen een moeilijke materie is en de informatie over geluid op verschillende manieren kan worden gepresenteerd, leidt al gauw tot misverstanden en verwarring bij de technisch adviseur, installateur of gebruiker. Het is niet uitzonderlijk dat hierbij de situatie qua geluidsproductie te gunstig wordt afgespiegeld, mede uit commerciële overwegingen. Woninginstallaties produceren naast geluid ook trillingen die, bij montage of bevestiging aan bouwkundige constructies, aanleiding kunnen geven tot constructiegeluid. Fabrikanten/leveranciers van technische installaties beschikken niet over informatie over de trillingsproductie, terwijl een groot aantal systemen juist als gevolg van deze trillingsproductie door trillingsoverdracht naar de bouwkundige constructies in woningen aanleiding geeft tot geluidshinder. Wel is in een aantal praktijksituaties door het uitvoeren van trillingsmetingen enige informatie verzameld over de trillingsafgifte van bepaalde installaties naar de achterliggende wand waarop deze zijn bevestigd. Deze hebben echter niet altijd onder geconditioneerde omstandigheden kunnen plaatsvinden. De benodigde maatregelen ter beperking van de bijdrage van constructiegeluid worden in dit ISSO-rapport dan ook op basis van ervaring omschreven. In die zin is dit ISSO-rapport niet volledig, er moet nog veel onderzoek worden gedaan naar de mate waarin de behandelde geluidsbronnen van de bouwkundige constructies moeten worden geïsoleerd of trillingstechnisch gezien hiervan los moeten worden gehouden. Wel wordt duidelijk met dit ISSO-rapport dat het voldoen aan (wettelijke) geluidseisen een taak is van zowel de architect, bouwkundig aannemer als van de installatieontwerper c.q. installateur. 1.2 TOEPASSINGSGEBIED Dit ISSO-rapport richt zich op installatiesystemen in woningen en woongebouwen tot een hoogte van circa 70 m. Aandachtspunten voor zowel nieuwbouw als bestaande bouw (renovatie) komen daarbij aan de orde. Doelgroepen van dit rapport zijn voornamelijk partijen die werkzaam zijn in of voor de praktijk, zoals:  Installateurs;  Installatie-adviseurs;  Medewerkers in het technisch beroepsonderwijs;  Woningcorporaties;  Montage- en onderhoudsbedrijven;  Architecten;  Bouwkundigen. Hoofdzakelijk worden installaties beschreven die per afzonderlijke woning (individueel) worden toegepast. De op duurzame installatietechnieken gebaseerde installaties zoals micro-WKK, zonne-energie-installaties, windmolens, brandstofcellen en dergelijke vallen niet binnen het aandachtsveld van dit rapport en worden dan ook niet behandeld. Dit rapport mag niet als compleet/volledig worden beschouwd. Op een aantal punten is de regelgeving voor wat betreft installatiegeluid niet helder en eenduidig, ook zijn de beschikbare berekeningsmethodieken niet zondermeer te gebruiken voor installatiegeluidsbronnen in relatief kleine ruimten. Daarnaast zijn productgegevens niet altijd volledig en de akoestische laboratoriumeigenschappen van in de woningbouw toegepaste bouwkundige constructies niet direct bruikbaar als gevolg van afwijkende geluidvelden.

ISSO-rapport 111

Geluid van individuele woninginstallaties

1.3 OPZET VAN DIT ISSO-RAPPORT INSTALLATIEGELUID In dit ISSO-rapport worden concrete bouwkundige en/of installatietechnische voorzieningen aangegeven waarmee naar verwachting binnen zowel de eigen woning als buurwoning een installatiegeluidsniveau overeenkomstig het Bouwbesluit kan worden gerealiseerd. Tevens worden voorzieningen aangegeven waarmee een betere kwaliteit ten aanzien van installatiegeluid (lagere geluidsniveaus) kan worden voldaan, indien gewenst. De concrete bouwkundige en/of installatietechnische voorzieningen worden daarbij met name gebaseerd op de beschikbare kennis en informatie met betrekking tot de geluidsproductiegegevens zoals deze door fabrikanten/leveranciers wordt verstrekt, al of niet onderbouwd door meetresultaten in een akoestisch laboratorium. Dit ISSO-rapport is in essentie opgebouwd uit twee delen: 1. De bij woninginstallaties van toepassing zijnde regelgeving, normen en streefwaarden voor geluid; 2. Specificatiebladen. Gekozen is voor het opzetten van specificatiebladen aan de hand waarvan een adviseur/ installateur eenvoudig kan bepalen met welke bouwkundige en/of installatietechnische maatregelen een bepaalde woninginstallatie in een specifieke situatie tenminste aan de gestelde geluidseisen conform het nieuwe Bouwbesluit van 2012 kan voldoen. Uitgegaan is hierbij van het principe dat woninginstallaties, afhankelijk van het woningtype (hoekwoning, appartement e.d.), in een overzichtelijk aantal verschillende opstellingssituaties voorkomen. Ook is uitgegaan van de in het merendeel van de bestaande en huidige nieuwbouwwoningen toegepaste ventilatiedebieten, verwarmings-capaciteiten van ketels en warmtepompen. De uitgangspunten en basisgegevens voor de specificatiebladen zijn vastgelegd in het ISSO-researchrapport 'Installatiegeluid in woningen en woongebouwen' [7].

ISSO-rapport 111

Geluid van individuele woninginstallaties