ISSO_Info_36 by Stichting ISSO

nummer

februari 2008

special VSK-beurs Minister Vogelaar: Eindtoets zal kwaliteit energielabel garanderen Minister Vogelaar voor Wonen, Wijken en Integratie meldde eind december dat zij geen aanleiding ziet om de ingangsdatum van het energielabel te verschuiven. Samen met de Stichting Kwaliteitsborging Installatiesector (KBI) en SenterNovem heeft het ministerie wel enkele aanvullende maatregelen opgesteld, waaronder een eindtoets voor adviseurs, die de kwaliteit van het energielabel moeten garanderen. Met deze maatregelen is het volgens de minister verantwoord om nu door te gaan. Sinds 1 januari jongstleden moeten eigena-

dat de uitvoering bij het ‘labelen’ van wonin-

ren van woningen en andere gebouwen bij

gen soms niet even zorgvuldig en eenslui-

verkoop of verhuur een energielabel over-

dend verliep. Met name de interpretatie van

handigen aan de koper of huurder. Er ont-

de adviseurs riepen vragen op over de kwa-

stond eind vorig jaar enige ophef nadat bleek

liteit van deze speciaal opgeleide mensen. Juist om deze vragen uit de wereld te helpen,

• • • • • • • • • • • • • • • •

ISSO-info nummer 36

zal elke adviseur, ook degenen die al zijn opgeleid, een verplichte eindtoets moeten

Eindtoets zal kwaliteit garanderen

afleggen. Pas als zij deze met goed gevolg

ISSO start met project woningventilatie

afronden, mogen zij energielabels afgeven.

Actieplan Veilige Waterinstallaties op

KBI zal deze eindtoets per 1 april invoeren.

stoom

EENDUIDIGE EISEN

ISSO-publicatie 89 ‘Binnenklimaat scholen’

De minister vindt overigens dat de huidige

Handboek 'Ontwerpen van sanitaire tech-

beoordelingsrichtlijn (BRL9500) adequate

nieken’ aangevuld met norm NEN 3215

Minister Vogelaar

eisen stelt aan de medewerkers van de

zuinigheid van hun woning. Het label loopt

bedrijven die het energielabel verstrekken.

van A t/m G. Een woning met het A-label is

Maar met de eindtoets wil Vogelaar tege-

het meest energiezuinig en die met het

Kleintje U- en Rc-Waarden

Agenda 2008

moet komen aan de wensen van onder meer

G-label het minst zuinig. Iedere erkende

Werkgebieden/ producten ISSO

de Vereniging Eigen Huis om de kwaliteit te

(gecertificeerde) adviseur kan een energie-

vergroten. Ook heeft de minister toegezegd

label voor een woning opstellen. Het energie-

dat er vervroegde steekproeven komen om

label is 10 jaar geldig. Met de invoering ervan

de kwaliteit van de gecertificeerde energie-

voert het kabinet Europese afspraken uit.

11 Instructie ‘Veilige leidingwaterinstallaties’

12 Instructiebijeenkomsten Kleintje Gas

13 Instructie ‘Brand- en rookveilige

doorvoeringen’

13 ISSO Toezendservice

14 ISSO-Digitaal

adviseurs te controleren. Daarnaast wordt de klachtenprocedure verbeterd zodat afnemers

DUIDELIJKHEID SCHEPPEN

van het energielabel makkelijker verhaal kun-

Omdat de laatste tijd ook in de media veel

nen halen.

onduidelijkheid ontstond rond het energielabel en de rol van de betrokken partijen,

15 ISSO ThemaTech

Het energielabel voor woningen is te ver-

hebben KBI en Kennisinstituut ISSO in een

15 Nieuwe ISSO-uitgaven

gelijken met het energielabel voor auto’s

extra persbericht hierover meer duidelijk-

en witgoed. Doel is om de koper of huurder

heid geschapen. De verschillen tussen ISSO

bewuster te maken van de mate van energie-

- opsteller van de publicaties met de bepa-

16 ISSO-uitgaven

ISSO info 36

februari 2008

wijze toetsen aan de gestelde eisen in de regeling(en) en de werkprocessen eventueel hierop aanpassen; 3. men moet een Intern Kwaliteitshandboek maken en operationeel hebben; 4. men moet certificatie-instellingen om een offerte voor certificering vragen; 5. de organisatie ondergaat een toelatingsonderzoek door de certificatie-instelling; 6. bij een positieve beslissing sluit men een contract met de certificatie-instelling en ontvangt men het certificaat; 7. men moet er vervolgens voor zorgen dat de organisatie blijft voldoen aan alle eisen die de Beoordelingsrichtlijn stelt.

KLACHT OVER HET ENERGIELABEL Indien de woning- of gebouweigenaar een klacht heeft over het afgegeven energielabel is het eerste aanspreekpunt de desbetreffende EPA-adviseur. Het gecertificeerde bedrijf dat het energielabel heeft afgegeven moet de klacht registreren en oplossen. Indien de klant niet tevreden is over de reactie of afhandeling dan kan de klant overwegen de klacht bij de CI neer te leggen die het desbetreffende bedrijf heeft gecertificeerd. De CI zal deze klacht conform haar reglement in behandeling nemen en in overleg met de klant en adviseur oplossen. lingsmethode voor het energielabel en het

duidelijkheid te geven over de gang van

EPA-maatwerkadvies - en KBI - beheerder van

zaken hebben ISSO en KBI een toelichting

PRAKTISCHE INFORMATIE

de beoordelingsrichtlijn BRL9500 - werden

opgesteld. Deze beschrijft één voor één de

Voor vragen over de BRL9500 kan men

uit de doeken gedaan. De onderlinge relatie

stappen die bedrijven moeten nemen om

terecht bij KBI. Op de website www.kbi.nl

is dat de BRL9500 van KBI voor de technische

zich te certificeren voor energieprestatie-

staan verschillende downloads voor de

procedures verwijst naar de technische publi-

advisering. De eisen in de BRL9500 zijn het

BRL9500, waaronder het stappenplan

caties van ISSO.

uitgangspunt, maar waar het dan precies om

certificering en een FAQ. Tevens bevat

gaat en met welke partijen men te maken

deze site een overzicht van de CI’s.

krijgt, staat in deze toelichting. Ook staat

Voor vragen over de technische publicaties

Het certificeren van een EPA-adviseur

gebeurt echter door een certificatie-instelling daarin wat nu precies certificeren is en wat

kan men contact opnemen met ISSO

(CI). KBI en ISSO spelen daarbij geen directe

aanleidingen kunnen zijn om een product of

(www.isso.nl). Ook kan men bij ISSO de

rol. De CI controleert de adviseur aan de

dienst te laten certificeren.

desbetreffende publicaties bestellen.

hand van de BRL9500. De adviseur moet aan

Als een medewerker binnen een bedrijf Ener-

Consumenten kunnen met hun vragen over

alle gestelde eisen in de BRL9500 voldoen.

gieprestatiecertificaten en/of EPA maatwer-

het label terecht bij het Ministerie van VROM.

Op het moment dat dit het geval is, ontvangt

krapporten wil gaan afgeven, moet hij of zij

Op de website www.vrom.nl is een aparte

de adviseur van de CI een certificaat en is

voldoen aan de proces- en procedure-eisen

sectie volledig aan het energielabel gewijd.

hij gerechtigd energielabels af te geven. De

in BRL9500. In het traject naar certificering

Ook bevat de website van VROM, net zoals

gecertificeerde adviseurs kan men vinden op

moet men globaal zeven stappen doorlopen:

die van KBI, een overzicht van de gecertifi-

www.vrom.nl.

1. men moet bepalen met welk type dienst

ceerde EPA-adviseurs.

men zich in welke markt(en) gaat bezighou-

EPA IN ZEVEN STAPPEN

den en bepalen voor welke deelregelingen

Om bedrijven die zich willen laten certifice-

het bedrijf gecertificeerd wil worden;

ren of wellicht al zijn gecertificeerd de nodige 2. men moet de organisatie en werkISSO info 36

februari 2008

ISSO start met nieuw project woningventilatie in 2008 In de woningbouw vinden veel innovaties plaats op het gebied van ventilatie. De trend is de zoektocht naar steeds energiezuinigere systemen waarbij de kwaliteit van het binnenmilieu gewaarborgd blijft. Vooral in de bestaande woningvoorraad liggen nog grote kansen voor de markt. Hier ontstaan veel decentrale ventilatieconcepten met een (mechanische) luchttoevoervoorziening in de gevel. Het snelle tempo waarin de innovaties elkaar opvolgen vragen ook om toegankelijke kennis. ISSO is daarom gestart met een project dat zal resulteren in een aantal nieuwe kennisproducten specifiek gericht op woningventilatie.

Twee werkgroepen zullen zich richten op een update van de bestaande ISSO-publicaties: ISSO-publicatie 61 ‘Kwaliteitseisen ventilatiesystemen in woningen’; ISSO-publicatie 62 ‘Kwaliteitseisen gebalanceerde ventilatie in woningen’. Daarnaast zal een werkgroep zich bezighouden met de ontwikkeling van een nieuwe ISSO-publicatie specifiek gericht op decentrale ventilatieconcepten. Hierbij is sprake van

In de woningbouw vinden veel innovaties

onder leiding van de heer Wagenaar (voorzit-

concepten met een decentrale toevoer en

plaats op het gebied van ventilatie. De trend

ter Raad van Begeleiding ISSO). Uitgangspunt

decentrale afvoer van lucht met mechanische

is de zoektocht naar steeds energiezuini-

hierbij waren de volgende centrale thema’s:

componenten, beschouwd op verblijfsge-

gere systemen waarbij de kwaliteit van het

• vaststellen decentrale ventilatieprincipes en biedniveau (figuur1). Deze systemen worden

binnenmilieu gewaarborgd blijft. Vooral in de bestaande woningvoorraad liggen nog grote kansen voor de markt. Hier ontstaan veel decentrale ventilatieconcepten met een

varianten in de woningbouw; • afstemmen welke kennisproducten gewenst zijn;

in de praktijk ook wel aangeduid als lokale gebalanceerde ventilatiesystemen (met wtw). Een belangrijk aandachtspunt is dat bij dit

• vaststelling aanwezigheid van voldoende

type systeem er ook nog een aanvullend ven-

(mechanische) luchttoevoervoorziening in de

(objectieve) kennis voor het opstellen van

tilatiesysteem benodigd is voor onder andere

gevel. Het snelle tempo waarin de innovaties

een normatieve publicatie;

de natte ruimten om te voorzien in complete

elkaar opvolgen vragen ook om toegan-

• belangrijke aandachtspunten uit de praktijk

kelijke kennis. ISSO is daarom gestart met

die meegenomen moeten worden bij de

een project dat zal resulteren in een aantal nieuwe kennisproducten specifiek gericht op

ventilatie op woningniveau.

uitvoering van het projectplan; • deelnemers aan het project.

woningventilatie.

UITKOMSTEN TOETSING PROJECTIDEE

Op basis van de uitkomsten van de brain-

Het door ISSO opgestelde projectidee is afge- stormsessie werkt ISSO een projectplan lopen najaar in een brainstormsessie getoetst

uit. Men is het erover eens dat aanvullende

met een aantal relevante marktpartijen om

kennisproducten over decentraal ventileren

behoeften en prioriteiten vast te stellen.

gewenst zijn. Bij de inrichting van het pro-

Onder de deelnemers waren onder andere

ject wordt uitgegaan van een stuurgroep

fabrikanten van decentrale ventilatiesyste-

woningventilatie met daaronder een aantal

men, installateurs, bouwkundigen, UNETO-

werkgroepen die zich bezig zullen houden

VNI en het GIW. De discussie vond plaats

met de ontwikkeling van een aantal kennisproducten.

��

Figuur 1. Mechanische decentrale toevoer en decentrale afvoer via de gevel

��

Bij andere concepten is sprake van een natuurlijke of mechanische decentrale toevoer en een centrale afvoer van ventilatielucht (figuur 2). Een aparte werkgroep houdt

ISSO info 36

februari 2008

VERVOLG Het in voorbereiding zijnde projectplan wordt voorgelegd aan potentiële financiers, waarna ISSO in het eerste kwartaal van 2008 een start hoopt te maken met de uitvoering van het project. De hiervoor genoemde en op te leveren ISSO-publicaties vormen een belangrijk onderdeel in de gehele keten bij het voortbrengingsproces van installaties. Er zal dus een goede afstemming moeten plaatsvinden met reeds lopende projecten. Ook de actualiteit geeft het belang aan van een goede informatieoverdracht tussen partijen in de gehele keten, maar ook een belangrijk aspect als onderhoud mag men niet vergeten. Op dit gebied voert ISSO de coördinatie over de volgende, reeds lopende, Figuur 2. Decentrale natuurlijke toevoer (links), mechanische toevoer (rechts)

projecten:

en mechanische centrale afvoer

• ISSO-publicatie ‘Beheer en onderhoud ventilatiesystemen woningen’;

zich bezig met de ontwikkeling van een ISSO-publicatie die valt onder dit ventilatieconcept.

aandacht besteden aan de zomersituatie;

• Gebruiksaanwijzing woningventilatie.

• sensortechnieken zijn nog niet uitontwikkeld (typen, levensduur, onderhoud etc.).

Enkele belangrijke aandachtpunten die de

VRAGEN? Voor meer informatie over het project

deelnemers tijdens de brainstormsessie naar

De uitkomsten van de brainstorm en het op

woningventilatie kunt u terecht bij Marco

voren brachten:

te starten project zijn tevens gepresenteerd

Hofman, m.hofman@isso.nl of Harry van

• resultaten uit EOS-demoprojecten

op de ISSO/TVVL-dag van 6 december 2007.

Weele, h.v.weele@isso.nl

(Caubergh Huijgen) leveren belangrijke

Deze presentatie kunt u terugvinden op

input voor de inhoud van de publicaties;

www.isso.nl.

• naast de wintersituatie moet men ook extra

Vogelaar wil beter binnenmilieu in woningen Woningen in Nederland zijn gezonder geworden op belangrijke punten zoals geluidshinder, vocht en schimmels. Maar er zijn ook nog knelpunten zoals te hoge concentraties van sommige schadelijke stoffen en ventilatie-installaties die te weinig capaciteit hebben en voor geluidsoverlast zorgen. Dat blijkt uit een serie onderzoeken naar de gezondheidskundige kwaliteit van woningen. Minister Vogelaar van Wonen, Wijken en Integratie wil de gesignaleerde knelpunten langs een aantal wegen aanpakken, schrijft zij mede namens minister Cramer van VROM in een brief aan de Tweede Kamer. Om de geconstateerde knelpunten weg te nemen wil de minister dat naleving van bouwvoorschriften door bouwbedrijven en de handhaving daarvan door gemeenten verbetert. Ook wil zij de komende jaren voorlichting geven aan burgers, verhuurders, bedrijfsleven en gemeenten over de verbetering van de gezondheidskundige kwaliteit van woningen. ISSO info 36

februari 2008

Actieplan Veilige Waterinstallaties op stoom De uitvoering van het actieplan ‘Veilige Waterinstallaties’ ligt op schema. Het veelomvattende plan dat in augustus 2007 door UNETO-VNI,

TVVL en ISSO aan minister Cramer van VROM is gepresenteerd en waarin ISSO een belangrijke rol speelt, bestaat uit de volgende projecten:

Actie

Betrokken partijen

Ontwikkelen Kleintje Legionellapreventie en gratis verspreiden onder alle erkende watertechnisch installateurs

ISSO, UNETO-VNI

Aanpassen en uitbreiden van de website www.zorgplicht-legionella.nl

ISSO, Rgd, DVD

Organiseren regionale instructies en examens ‘Veilige leidingwaterinstallaties’

ISSO, Cito e.a

Screening van cursussen en examens van de huidige cursussen ‘Beheersplan legionellapreventie leidingwaterinstallaties’

Kenteq, Kiwa-trainingen, Stichting Wateropleidingen, NEN

Ontwikkelen cursus en examens ‘Beheer van leidingwaterinstallaties’

Nog vast te stellen

Ontwikkelen richtlijn ‘Alternatieve technieken voor leidingwaterinstallaties’

ISSO, TVVL, TNO

Ontwikkelen richtlijn ‘Beheer van collectieve leidingwaterinstallaties’

ISSO, TVVL

Ontwikkelen richtlijn ‘Installatieconcepten i.v.m. opwarming waterleidingen’

ISSO, SBR 3 t/m 5 moeten leiden tot een door de branche-erkende kwalificatie ‘Deskundige Veilige leidingwaterinstallaties’. In onderstaand schema is te zien op welke wijze deze kwalificatie is opgebouwd. De bedoeling is dat de richtlijnen ‘Alternatieve technieken voor leidingwaterinstallaties’ en ‘Beheer van collectieve leidingwaterinstallaties’ worden uitgebracht als supplementen bij ISSO-publicatie 55 ‘Leiding waterinstallaties in woon- en utiliteitsgebouwen’. De richtlijn ‘Installatieconcepten i.v.m. opwarming van waterleidingen’ wordt een

uitreiking Kleintje Legionella

gezamenlijke ISSO-SBR-publicatie.

Het project wordt gefinancierd door UNETO-

Ook anderen kunnen het zakboekje bestellen

De onderdelen 2 t/m 4 moeten medio

VNI, TVVL, OTIB en SEI. Inmiddels is een

via www.isso.nl.

2008 zijn uitgevoerd en onderdelen 5 t/m

stuurgroep gevormd die de uitvoering van

8 moeten eind 2008 gereed zijn. Heeft

het actieplan op de voet zal volgen. De stuur-

Onderdeel 2 wordt uitgevoerd in overleg

u nog vragen over het actieplan ‘Veilige

groep bestaat uit Wilfred Reinhold (VROM),

met de eigenaren van de website www.zorg-

Waterinstallaties’ dan kunt u terecht bij

Jaap Hogeling (ISSO), Will Scheffer (UNETO-

plicht-legionella.nl, te weten VROM-Rgd en

ISSO-projectcoordinator Oscar Nuijten,

VNI) en Hans Wittens (TVVL).

het Ministerie van Defensie. De onderdelen

o.nuijten@isso.nl.

Op 5 december ontving Ger Ardon, hoofd afdeling Water van VROM, uit handen van

Certificaat ‘Veilige leidingwaterinstallaties’

Will Scheffer van UNETO-VNI het eerste

Certificaat ‘Beheersplan legionellapreventie leidingwaterinstallaties’

exemplaar van het zakboekje Kleintje

Certificaat ‘Beheer van collectieve leidingwaterinstallaties’

Legionellapreventie. De zakboekjes zijn in januari door de SEI verzonden aan alle

Diploma MBO-installatietechniek, HBO-Techniek of gelijkwaardig

erkende watertechnisch installateurs. Dus

Diploma ‘Deskundige Veilige Leidingwaterinstallaties’

onderdeel 1 is hiermee succesvol volbracht. ISSO info 36

februari 2008

ISSO-publicatie 89 ‘Binnenklimaat scholen’ In het voorjaar van 2008 verschijnt de nieuwe ISSO-publicatie 89 ‘Binnenklimaat scholen’. De publicatie is onmisbaar ‘gereedschap’ voor opdrachtgevers/scholen. ‘Binnenklimaat scholen’ helpt bij het formuleren van een goed programma van eisen. Met deze uitgave beschikt men over voldoende kennis en middelen om goed te kunnen afwegen of men bepaalde investeringen in het binnenklimaat wel of niet wil doen. Tevens bevat de publicatie richtlijnen voor installatietechnische adviseurs en ontwerpende en uitvoerende installateurs.

binnen deze klassen keuzemogelijkheden voor de uitvoering van de installaties. Hierbij wordt aangegeven welke systeemconcepten leiden tot goede installaties - met een gezond en klachtenvrij binnenklimaat - en welke combinaties niet goed samenwerken. De publicatie is in de eerste plaats gericht op verbetering van het binnenklimaat, maar ook aan onderhoudsaspecten en beperking van het energiegebruik wordt aandacht besteed.

Deze publicatie geeft praktische richtlijnen • het gebruik, beheer en onderhoud van klimaatinstallaties in bestaande scholen; • bewustwording van het binnenklimaat en de consequenties ervan; • verbeteringen van bestaand binnenklimaat met beperkte middelen; • het ontwerp van klimaatinstallaties in (basis)scholen; zowel voor nieuwbouw als ingrijpende renovatie; • de uitvoering en het onderhoud van klimaatinstallaties in scholen.

Dit zowel bij nieuwbouw als bij renovatie. De

��

voor:

��

publicatie is ingedeeld in twee delen: een beschrijvend deel en een deel in de vorm van specificatiebladen. De in de vorm van specificatiebladen uitge-

��

werkte ontwerptechnische kwaliteitseisen en richtlijnen zijn gepresenteerd in de structuur van het Model Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstallaties (MKK), zodat in iedere fase van het voortbrengingsproces van een installatie duidelijk is aan welke specificaties moet worden voldaan en welke informatie beschikbaar moet zijn om het voortbrengingsproces

KWALITEITSKLASSEN

te doorlopen. De publicatie verschijnt in april

De publicatie gaat uit van de kwaliteitsklas-

A en B wordt uitgegaan van hogere eisen

2008 en kunt u reeds bij ISSO bestellen via

sen A, B en C. Bij klasse C is uitgegaan van de

- bijvoorbeeld maximaal 1000 ppm CO2 in

www.isso.nl.

minimale wettelijke eisen en bij de klassen

plaats van 1200 ppm CO2. De publicatie biedt

Handboek 'Ontwerpen van sanitaire technieken’ aangevuld met norm NEN 3215 Binnenriolering De verschijning van het ‘Handboek Ontwerpen van sanitaire technieken’ stond eind december 2007 gepland. In verband met de vertraagde aanpassing van de norm NEN 3215 ‘Binnenriolering - Eisen en bepalingsmethoden’ is er tot en met december 2007 nog gewerkt aan de samenstelling van de inhoud van het hoofdstuk Riolering. De verwerking van de nieuwe aanvullingen van deze norm verhogen de actualiteitswaarde van het handboek. Momenteel wordt er hard gewerkt aan de opmaak van de publicatie. Het handboek zal naar verwachting in maart 2008 verschijnen.

leveringspunt van het leidingwater en het afvoerpunt ter plaatse van de perceelsgrens van een bouwwerk, inclusief de aan te sluiten toestellen en voorzieningen. Het handboek is geschikt voor de professional en de aankomend professional op het gebied van ontwerp en realisatie van installaties in de gebouwde omgeving zoals ontwerpers en adviseurs, installateurs, pro-

Het handboek heeft de functie van naslag-

komen ook aspecten met betrekking tot

jectleiders, werkvoorbereiders en technici in

werk; de gebruiker vindt er alle benodigde

beheer aan de orde. De nadruk ligt echter op

opleiding. U kunt het ‘Handboek Ontwerpen

gegevens voor ontwerp en uitvoering van

het ontwerp. De publicatie behandelt sani-

van sanitaire technieken’ wel alvast bestellen

de meest voorkomende installaties snel in

taire installaties, watervoerende installaties,

via de ISSO-Winkel op www.isso.nl. Het hand-

terug. Dit maakt het Handboek ook bijzonder

brandblusinstallaties en nooddouche-instal-

boek kost €180,00 exclusief BTW, inclusief

geschikt voor het gebruik binnen het onder-

laties. Onder sanitaire installaties wordt hier

verzendkosten.

wijs. Naast ontwerpen uitvoeringsaspecten

verstaan: het geheel van werken tussen het

ISSO info 36

februari 2008

Kleintje U- en Rc-Waarden van thermografie controleert. Ook moet de

� � � � � � � � � � � � � � � ��

Onlangs is het nieuwe zakboekje Kleintje U- en RcWaarden verschenen. Deze uitgave is gebaseerd op ISSOpublicatie 60 ‘U- en Rc-waarden van bouwkundige constructies’.

bouwer de U- en Rc-waarde van de gevel controleren en documenteren. Hiermee kan men bijvoorbeeld ‘warmtelekken’ opsporen en verhelpen. De luchtdichtheid kan door de bouwer worden gecontroleerd door een zogenoemde opblaasproef volgens de NEN

De noodzaak van een goed geïsoleerde en

2686. In het Kleintje U- en Rc-waarden is uit-

luchtdichte gevel is de laatste jaren alleen

gegaan van de wettelijk verplichte NEN 1068

maar belangrijker geworden door de lagere

en NPR 2068 waar rekening is gehouden met

vermogens in combinatie met laag tempe-

invloeden van montage en veroudering van

ratuurverwarming en bijvoorbeeld warmte-

het isolatiemateriaal op de U- en Rc-waarden.

pompen. Een niet goed geïsoleerde of luchtdichte gevel leidt snel tot comfortklachten en

TABELLEN

een verhoogd energiegebruik.

In het Kleintje U- en Rc-waarden zijn voor verschillende bouwkundige constructies

��

De praktijk is dat in eerste instantie het pro-

tabellen met de U- en Rc-waarden gegeven.

bleem wordt gezocht bij de installatie, waar-

De hierbij gehanteerde uitgangspunten zijn

bij de installatieontwerper dan moet aanto-

bij de tabellen vermeld. Met behulp van de

nen dat het probleem niet door de installatie

tabellen kan de installatieontwerper snel

debruggen als forfaitaire waarde mee wil

maar door de gevel wordt veroorzaakt.

en op relatief eenvoudige wijze de U- of Rc-

nemen bij de warmteverliesberekening dan

Deze situatie kan worden voorkomen als de

waarde bepalen. De tabellen zijn gebaseerd

moet voor buitenwanden de U-waarde in de

bouwer de U- en Rc-waarden van de gevel

op constructies met evenwijdige vlakken

tabellen met 0,1 worden verhoogd.

bepaalt en uitvoert volgens de NEN 1068 en

zonder koude bruggen. Voor meer ingewik-

de NPR 2068, hoewel deze normen rekening

keldere situaties met koude bruggen is men

Het Kleintje U- en Rc-Waarden kost € 35,00

houden met verouderings- en montage-

aangewezen op ISSO-publicatie 60 en de

(ex BTW) en is te bestellen bij ISSO, via

invloeden is het dringend aan te bevelen dat

daaronder liggende normen NEN 1068 en

www.isso.nl.

de bouwer de U- of Rc-waarde met behulp

de NPR 2068. Als men het effect voor kou-

Agenda 2008 Datum

Activiteit

maart/april

Instructie ‘Gasvoorschriften, Kleintje Gas en de praktijk’

6 maart april, mei, juni

Aanmelden

Nationaal Congres ‘Gezond Binnen’

www.isso.nl www.rostra.nl

Instructie ‘Veilige leidingwaterinstallaties’

www.isso.nl

24 april

Seminar ‘Energielabel’

www.isso.nl

mei, juni

Instructie ‘Brand- en rookveilige doorvoeringen’

www.isso.nl

mei, juni

Instructie ‘Binnenklimaat scholen’

www.isso.nl

ISSO Najaarsoverleg

www.isso.nl

Congres ‘Integrale gebouwveiligheid’

www.isso.nl

25 september 28 oktober

Voor meer informatie over deze activiteiten kunt u onze website www.isso.nl raadplegen.

ISSO info 36

februari 2008

Werkgebieden/

Ê Ê " * , 6 / Ê

Ê Ê Ê Ê Ê Ê Ê

� � � � � ��

Water & Gas

��

Ê Ê Ê Ê Ê Ê Ê

Ê Ê ��

� � � � � � � � � � � � � � � ��

" Ê Ê * , 6

Ê/ 6 Ê

, 7 - // / -

��

Ê 7 / ,

� � � � � � ��

��

�

��

�

��

�

��

�

��

�

��

�

��

1,12

��

� � � � � � ��

ISSO info 36

�

��

Elektro & ICT

��

Energie & Milieu

��

februari 2008

��

Verwarming

��

� � � � ��

��

producten ISSO

��

Luchtbehandeling

Meer informatie over bovenstaande producten vindt u op www.isso.nl ISSO info 36

februari 2008

��

�

� � � � � � � � � �

��

Instructie ‘Veilige leidingwaterinstallaties’ In april, mei en juni organiseert ISSO in opdracht van OTIB de instructiebijeenkomsten ‘Veilige leidingwaterinstallaties’. De instructie is in het kader van het actieplan ‘Veilige Waterinstallaties’ ontwikkeld en is gericht op installateurs, (leidinggevende) monteurs en personeel dat zich bezighoudt met aanleg en onderhoud van leidingwaterinstallaties. De instructie is ook bedoeld voor medewerkers die leidingwaterinstallaties in kaart moeten brengen (schouwen), bijvoorbeeld ten behoeve van het beheersplan legionellapreventie.

PROGRAMMA De instructie duurt anderhalve dag en maakt gebruik van een aantal powerpointpresentaties, praktijksituaties en praktische oefeningen. Er is veel ruimte voor inbreng uit de eigen praktijk. Aan het einde van de eerste dag krijgt iedereen een proefeindtoets mee naar huis en een praktijkcase die men moet uitwerken.

De onderwerpen die tijdens de bijeen-

• beveiligingen tegen terugstroming bij

komsten aan bod komen zijn: • risicofactoren legionella en terugstroming;

gevaarlijke toestellen; • schouwen en in kaart brengen van de

• kort overzicht van de wettelijke voorschriften en richtlijnen; • de wijze waarop men een installatie

installatie;

ten en onderdelen van de leidingwater-

ling van de proefeindtoets en de praktijkcase. Na een pauze volgt dan de officiële Cito-

• tappuntenlijst;

toets. De Cito-toets bestaat uit een aantal

• registratie van uitgevoerde maatregelen

meerkeuzevragen aan de hand van praktijk-

legionellaveilig uitvoert en beheert; • maatregelen bij de verschillende tappun-

De laatste halve dag bestaat uit de behande-

en acties;

situaties en het Kleintje Legionellapreventie.

• werkvoorschriften;

Men mag tijdens het examen het zakboekje

• praktijksituaties beoordelen.

en de Werkbladen gebruiken.

installatie;

HET PROGRAMMA VAN DE INSTRUCTIE ZIET ER IN DETAIL ALS VOLGT UIT: Eerste dag: 09.30 – 12.15 uur

12.15 – 13.00 uur - lunch

• risicofactoren legionellagroei en terugstroming • wettelijke voorschriften en technische richtlijnen

13.00 – 16.30 uur

• algemeen

• maatregelen tegen terugstroming per

• legionellapreventie

installatiecomponent

• beveiliging tegen terugstroming (WB 3.8 en 4.4B)

• maatregelen in warmtapwatersystemen

• beheer (WB 1.4G)

• schouwen en in kaart brengen bestaande

• toezicht door VROM en waterleidingbedrijven • uitgangspunten voor legionellaveilig ontwerpen en aanleggen

installaties • werkvoorschriften • demonstratie www.zorgplicht-legionella.nl

• beheersconcepten

• praktijkcases

• varianten en alternatieve mogelijkheden

• toelichten en meegeven proeftoets

• legionellaveilig beheer en onderhoud • maatregelen m.b.t. legionellapreventie per installatiecomponent

Tweede (halve) dag: • samenvatting en toelichting praktijkcase • bespreken proeftoets • vragenronde

Meer informatie vindt u op: www.isso.nl

• pauze

Hier kunt u zich tevens aanmelden.

• Cito-toets

ISSO info 36

februari 2008

‘Gasvoorschriften, Kleintje Gas en de praktijk’

Regionale instructiebijeenkomsten Kleintje Gas ISSO geeft in maart en april instructiebijeenkomsten die een prima ondersteuning bieden bij de praktische toepassing van gasinstallatievoorschriften met behulp van het onlangs vernieuwde Kleintje Gas.

een beter inzicht in het toepassen van de gasvoorschriften in de praktijk. Het betreft nieuwe en bestaande gasinstallaties in de

vernieuwde Kleintje Gas; • veel voorkomende praktijksituaties en oplossingen.

woningbouw en de kleine utiliteit. Het gaat hierbij om gasinstallaties met een maximale

Docenten van Kiwa-Gastec verzorgen de

druk van 25 mbar en een maximale belasting

instructiebijeenkomsten. Ze beschikken

van 130 kW.

over grondige praktijkervaring en zijn op de hoogte van de inhoud van wetgeving en normen en de achtergronden van wijzigingen in de gasvoorschriften. Ook hebben zij ervaring met de praktijkproblemen met installeren, onderhouden en vervangen van gasinstal-

��

laties. De onderdelen zijn verdeeld over een middag- en avondprogramma (16u - 21u). Hierbij komen onder andere aan de orde: • introductie; • aanleiding en doelen bijeenkomst; • wetgeving, normen, voorschriften,

��

certificering; • de laatste belangrijke wijzigingen in normen; • de structuur en de inzetbaarheid van Kleintje Gas; • praktijkcases en het nut van Kleintje Gas; • evaluatie en afsluiting. Tijdens de instructiebijeenkomsten is veel ruimte gereserveerd voor het behandelen van de praktijkcases. Daarnaast bieden de docenten de deelnemers voldoende ruimte voor het behandelen van vragen vanuit hun installatiepraktijk. De bijeenkomsten richten zich met name op gastechnische installateurs en monteurs, medewerkers van service- en onderhoudsdiensten en -bedrijven, medewerkers van gemeentelijke diensten zoals Bouw- en woningtoezicht, docenten installatietechnisch beroepsonderwijs, medewerkers

Het vernieuwde Kleintje Gas is een praktisch

Het doel van de instructiebijeenkomsten is

zakboekje dat de verbinding legt tussen de

onder meer om deelnemers snel en adequaat verenigingen, medewerkers van energiebe-

dagelijkse praktijk en de verplichtingen ten

op de hoogte te brengen van:

aanzien van gasvoorschriften. ISSO, het ken-

• de geldende wetgeving ten aanzien van

nisinstituut voor de installatiesector, organiseert daarom in samenwerking met KiwaGastec regionale instructiebijeenkomsten. Deze bijeenkomsten brengen het kennisniveau van de gebruiker weer op peil en geven ISSO info 36

van technische diensten van woningbouwdrijven en installatieadviseurs.

IS UW INTERESSE OOK GEWEKT?

gasinstallaties; • belangrijke laatste wijzigingen in de gasinstallatievoorschriften; • het toepassen van deze gasinstallatievoor-

Meer informatie vindt u op www.isso.nl/kennisoverdracht/instructiebijeenkomsten. Hier kunt u zich tevens aanmelden.

schriften in uw praktijk met behulp van het 12

februari 2008

Voor zowel klimaat- sanitaire als elektrotechnische installaties in gebouwen’

Instructiebijeenkomst ‘Brand- en rookveilige doorvoeringen’ Er zijn wettelijke eisen aan de brand- en rookwerendheid van wanden en vloeren in gebouwen. De doorvoeren van een leiding, kanaal of kabel mag de brand- en rookwerendheid van de wand niet verzwakken. In een bestek wordt vaak alleen vermeld dat een bepaalde doorvoering 60 minuten brandwerend moet zijn. Hierbij wordt niet aangegeven op welke wijze men deze brandwerendheid van 60 minuten moet realiseren. Installatiebedrijven hebben daarom behoefte aan duidelijkheid over welke oplossingen goed zijn en worden goedgekeurd door een gemeente of brandweercorps. ISSO organiseert in mei en juni instructies op dit gebied.

DAG 1

DAG 2

ochtend

• wettelijke bepalingen en norme

• behandeling opgaven

Het doel van de instructiebijeenkomst

• brand- en rookveilige doorvoeringen

• doorvoeringen met luchtkanalen

‘Brand- en rookveilige doorvoeringen van

• oplossingsstrategie voor brand- en

• doorvoeringen met kabels en kabelgoten

klimaat- sanitaire- en elektro technische

rookveilige doorvoeringen

installaties in gebouwen’ is de installatie- en

middag

bouwbedrijven te informeren over de juiste

• doorvoeringen met kunststof buizen

oplossingen in de verschillende situaties.

• doorvoeringen met metalen buizen

Tevens geeft de instructiebijeenkomst de

• opgaven voor thuis

middag • doorvoeringen met combinaties van buizen, kanalen en kabels • onderhoud en beheer van doorvoeringen

deelnemers een oplossingsstrategie voor het realiseren van brand- en rookvrije doorvoe-

De instructiebijeenkomst is gebaseerd op

aangevuld met voorbeelden en opgaven. De

ringen. Met deze informatie is men in staat

de ISSO/SBR-publicatie 809 ‘Brandveilige

instructiebijeenkomst wordt afgerond met

zelf oplossingen te bedenken of te beoorde-

doorvoeringen’ en het ISSO rapport 3217

een Cito-toets en certificaat. De bijeenkom-

len of een oplossing goed is. De instructie-

‘Brandveilige doorvoeringen in de sanitaire

sten vinden plaats in mei en juni. Meer infor-

bijeenkomst duurt twee dagen en is als volgt

techniek’. Het instructieboek is een aanvul-

matie hierover vindt u op www.isso.nl.

opgebouwd:

ling en verdieping op de ISSO-publicaties,

ISSO Toezendservice

15 procent korting op de aanschafprijs. Bij

Op verzoek van een aantal relaties is ISSO gestart met een automatische toezendservice. Inmiddels maken al een paar honderd installatiebedrijven, adviesbureaus en overheden gebruik van deze dienst. Met de toezendservice kunnen ISSOrelaties als eersten beschikken over nieuwe ISSO-publicaties.

inschrijving voor 3 of meer vakgebieden ontvangt de abonneehouder maar liefst 30 procent korting. De korting geldt ook voor de reguliere bestellingen bij ISSO. Mede met het oog op onder andere certifi-

De ISSO publicaties zijn te verdelen in de

De abonnementhouder kan naar keuze één

cering hebben de meeste abonnees gekozen

volgende vakgebieden;

of meerdere gewenste vakgebieden opgeven

voor toezending van alle nieuwe ISSO-publi-

• verwarming;

waar zijn of haar bedrijfsvoering voordeel

caties, zodat ze ervan verzekerd zijn dat hun

• luchtbehandeling;

van heeft. Na verschijning van een publica-

technische bibliotheek altijd up-to-date is. Er

• water en gas;

tie in één van de opgegeven vakgebieden

verschijnen gemiddeld 4 tot 5 publicaties per

• energie en milieu;

zal deze nieuwe uitgave als eerste aan de

jaar. Meer informatie over deze service is te

• elektro & ICT.

abonneehouder worden toegezonden mét

vinden op onze website www.isso.nl.

ISSO info 36

februari 2008

ISSO-Digitaal ISSO-Digitaal is de digitale bibliotheek waarin

hebben gebruikers van de rekenprogramma’s ISSO-DIGITAAL OOK VOOR UW

de publicaties die ISSO uitgeeft meteen

van Bink en VABI de mogelijkheid de kennis in

COLLEGA’S

online beschikbaar zijn. Geen gezoek meer in

ISSO-Digitaal als naslagsysteem te benutten.

Iedereen die een basislicentie heeft afgeslo-

de boekenkast, de publicatie is met één druk

ten, kan naar behoeve gebruik maken van

op de knop te raadplegen. Met ISSO-Digitaal

ISSO-DIGITAAL MAATWERKPAKKET

ISSO-Digitaal. Om toegang tot de publicaties

heeft u de meest recente versie van de publi-

Het maatwerkpakket voor ISSO-Digitaal stelt

te krijgen, betaalt u een eenmalige toegangs-

catie tot uw beschikking, waarin eventuele

u gemakkelijk zelf samen. Allereerst schaft u

prijs en een jaarlijks, relatief laag bedrag voor

aanvullingen of aanpassingen continu wor-

een basislicentie aan. Dit kost slechts €100,00

het gebruik en onderhoud ervan. U kunt er

den verwerkt. Tevens kunt u, via kernwoor-

per kalenderjaar. Hiermee krijgt u toegang

voor kiezen om de ISSO-publicatie voor één

den, gemakkelijk in meerdere ISSO publica-

tot ISSO-digitaal.nl. Vervolgens kunt u uw

gebruiker (single-user) aan te schaffen, maar

ties tegelijk zoeken. Ook kunt u interactief

licentie aanvullen met digitale publicaties

ook voor multi-users waarbij onderscheid

andere documenten, zoals het Bouwbesluit

en stelt u uw eigen maatwerkpakket samen.

wordt gemaakt tussen maximaal 5, maximaal

of NEN-normen, raadplegen. Deze documen-

Hieronder is de procedure schematisch weer-

10 of meer gebruikers. Vooral grote organi-

ten worden geleverd via BrisWarenhuis. Ook

gegeven:

saties met meerdere vestigingen in het land, kunnen op een voordelige wijze al hun afde-

Stap 1: Basislicentie

lingen toegang geven tot de online publi-

Sluit een basislicentie af voor €100,00 per kalenderjaar. De

caties. Tevens is het mogelijk ISSO-Digitaal

basislicentie geeft toegang tot:

via een intranettoepassing te raadplegen,

• ISSO-Digitaal.nl;

voor meer informatie kunt u contact met ons

• de ISSO-Digitaal Toolshop met online rekentools;

opnemen.

• het aanschaffen van digitale publicaties zodat u uw digi-

INTERACTIEF MET XML

tale pakket op maat kunt samenstellen.

De digitale ISSO-publicaties, normen en Stap 2: Uw digitale maatwerkpakket

bouwbesluit zijn nadrukkelijk geen pdf-

Stel uw eigen pakket van digitale publicaties samen.

bestanden maar volledig opgemaakt in XML.

De prijzen van de publicaties vindt u op

Deze structuur zorgt dat ISSO veel meer extra

www.isso.nl/isso-digitaal. U betaalt per publicatie een

informatie aan de teksten kan koppelen en

éénmalige toegangsprijs en een jaarlijkse onderhoudsprijs.

het biedt ook meer mogelijkheden voor wat betreft interactiviteit.

Stap 3: Gelijktijdige gebruikers Geef het aantal gewenste gelijktijdige gebruikers aan

VRIJBLIJVEND KENNISMAKEN

bij uw bestelling

Om u kennis te laten maken met ISSODigitaal is het mogelijk om voor een bepaalde periode vrijblijvend een proeflicentie

Voorbeeld: Pakket: single user

aan te vragen. Met een wachtwoord krijgt u Eenmalig Jaarlijks (toegang) (onderhoud)

Basislicentie

Pakket: Eenmalig Jaarlijks Multi tot 5 users (toegang) (onderhoud)

toegang tot ISSO-Digitaal. Op ISSO-Digitaal

100

Basislicentie

100

te bekijken en de Toolshop te raadplegen.

is het dan mogelijk om enkele publicaties

Publicatie 8

Tevens krijgt u een beeld van de interactivi-

Publicatie 47

teit van de publicaties en is het mogelijk om

Publicatie 58

113

vanuit de ISSO-publicatie door te linken (via

Totaal

125

155

Totaal

207

197

een BRIS-licentie) naar de normen waarnaar deze publicatie verwijst. Via www.isso.nl kunt

REKENEN WAS NOOIT ZO MAKKELIJK

Andere zaken in de Toolshop zijn bijvoor-

De ISSO-Toolshop bevat een aantal verschil-

beeld de informatiesheet die een belangrijke

lende hulpmiddelen. Zo bevat de Toolshop

handreiking biedt bij het verzorgen van

MEER INFORMATIE

diverse tabellen en rekenprogramma’s die

opnames tijdens een keuring van gebouwen

Na het afsluiten van een basislicentie kunt u

aansluiten bij informatie uit de ISSO-publica-

en installaties of om een opname van een

digitale ISSO-publicaties bestellen. Een over-

ties of die gewoon praktisch zijn bij het dage-

LTV-installatie te verzorgen.

zicht van de digitale publicaties vindt u op

lijkse werk van ontwerpers en installateurs. ISSO info 36

u een proeflicentie aanvragen.

www.isso.nl, onder het menu ISSO-Digitaal. 14

februari 2008

ISSO ThemaTech Door nieuwe technische ontwikkelingen neemt de behoefte aan actuele technische kennis steeds meer toe. De technische brochure ISSO ThemaTech helpt daarbij. De brochure verschijnt 3 keer per jaar en heeft als doel snel en eenvoudig actuele technische informatie over te brengen.

In 2007 zijn drie edities verschenen:

In april zal de eerste ThemaTech van 2008

• april: ThemaTech 10 Energieprestatie

(ThemaTech 13) in het teken staan van regel-

• september: ThemaTech 11 Licht

techniek.

• december: ThemaTech 12 Onderwijs

Meer informatie over de ThemaTech vindt u op www.isso.nl. Hier kunt u tevens eerdere edities bestellen.

��

�

��

Nieuwe ISSO-uitgaven

��

� ��

��

• Handboek ‘Ontwerpen van sanitaire technieken’

��

• Kleintje Gas

�

• ISSO-publicatie 89 ‘Binnenklimaat scholen’ • Kleintje Riolering ��

��

Voor meer informatie kunt u www.isso.nl raadplegen.

BINK SOFTWARE BV Voor installatietechniek, bouwfysica en bouwbesluitberekeningen Dordrecht

��

www.binksoftware.nl

��

ISSO info 36

��

Installatiebedrijf ��

��

KWEKEL BV

's Hertogenbosch

www.kwekel.nl

Voor meer informatie over het begunstigerschap kunt u www.isso.nl raadplegen

februari 2008

ISSO-UITGAVEN Titel

Prijs (excl. BTW)

PUBLICATIES

2 Zontoetredingsfactoren (1975) 3 Zonstralingstabellen (1976) 6 U- en R-waarden voor bouwkundige constructies (1987H) 7 Grondleidingen voor warmtetransport (1979) 8 Berekening van het thermische gedrag van gebouwen bij zomerontwerpcondities (1985) 11 Warmteterugwinning (1982) 12 Verkort referentiejaar voor buitencondities (1986H) 13 Aanbevelingen ter voorkoming van ketelsteenvorming in watervoerende installaties (1983) 14 Zonneboilers; ontwerp, uitvoering en advisering (1992H) 16 De jaarlijkse warmtebehoefte van woningen, energiegebruikberekening per vertrek en totaal (1987) 17 Luchtkanaalberekening (1993H) (2 delen) 18 Leidingnetberekening (1987) 19 Thermisch binnenklimaat, aanbevelingen (1991) 20 Energiegebruik in kantoorgebouwen (1987) 21 Berekening van het energiegebruik voor klimatisering en verlichting van kantoorgebouwen (1994) 22 Energiegebruik in schoolgebouwen (1987) 23 Correctieprocedure referentiejaar naar actueel jaar (1988) 24 Installatiegeluid, ontwerpaanbevelingen en grondslagen voor geluidstechnische berekeningen aan installaties (1990) 25 Leidingisolatie – berekening van de economisch optimale dikte en dikte ter voorkoming van condensatie (1991) (2 delen) 26 Uitwendige corrosie: aanbevelingen ter voorkoming van uitwendige corrosie in verwarmings- en luchttechnische installatie (1990) 27 Luchtfilters in comfortinstallaties (1991) 29 Stralingsverwarming in hoge ruimten, indirect systeem (1992) 30 Leidingwaterinstallaties in woningen (2004) 30.3 ISSO/VNI Richtlijn Waterslag in tapwaterinstallaties (1998) 30.4 ISSO/VNI Richtlijn Warmteterugwinning uit douchewater (2003) 30.5 ISSO/VNI Richtlijn LegionellaCode Woninginstallaties (2003) 31 Meetpunten en meetmethoden voor klimaatinstallaties (1995) 32 Uitgangspunten temperatuursimulatieberekeningen (1994) 33 Kengetallen en vuistregels (1996) 34 Stralingsverwarming in hoge ruimten, direct systeem (1994) 35 Van automatisering naar gebouwbeheer – Een overzicht van de stand van zaken (1994) 36 Standaard vraagspecificatie voor installaties in gebouwen (1995) 37 Energiewijzer kantoren (1995) 38 Handboek warmtepompen voor de gebouwde omgeving (1996) (vervangen door ISSO 80 en 81) 39 Langetermijnkoudeopslag in de bodem (1997) 40 Werkplekklimatisering door verdringingsventilatie in een kantooromgeving (1994) (deels vervangen door ISSO 900) 41 Energiewijzer woningen (1995) 43 Concepten voor klimaatinstallaties (1998) 44 Het ontwerp van hydraulische schakelingen voor verwarmen (1998) 45 Methoden voor energiebesparingberekeningen – Onderbouwingmethode Energiebesparingfonds (EBF) (1997) 46 Ontwerp van individuele hydraulische schakelingen voor verwarmen van eengezinswoningen (2000) 47 Ontwerp van hydraulische schakelingen voor koelen (2005) 48 Klimaatplafonds/Koelconvectoren: richtlijnen voor ontwerp en uitvoering (1998) 49 Kwaliteitseisen vloer-/wandverwarming en vloer-/wandkoeling (vervangt ISSO-10) (2004) 50 Ontwerptechnische kwaliteitseisen voor warmwaterverwarmingsinstallaties in woningen en woongebouwen (1999) 51 Warmteverliesberekening voor woningen en woongebouwen (2003) 53 Warmteverliesberekening voor utiliteitsgebouwen met vertrekhoogten tot 5 meter (2003) 54 Energie Diagnose Referentie (EDR) (2 delen, losbladig) (2003) (inclusief aanvulling 2007) 55 Tapwaterinstallaties in woon- en utiliteitsgebouwen (2001) 55.1 Handleiding legionellapreventie in leidingwater (2005) 55.2 Handleiding legionellapreventie zorgplicht (2005) 56 Inregelen van ontwerpvolumestromen in individuele verwarmingsinstallaties in woningen (2002) 57 Warmteverliesberekening voor industriegebouwen (2003) 58 Luchtverwarming woningbouw, inclusief aanvulling (2004) Aanvulling ISSO 58 (2004) 59 Grote zonneboilers (2001) 60 U- en R- Waarden (2004) 61 Kwaliteitseisen ventilatiesystemen woningen (2001) 62 Gebalanceerde ventilatie en warmteterugwinning in woningen (2003) inclusief aanvulling (2004) Aanvulling ISSO 62 (2004) 64 Kwaliteitseisen isoleren (2002) 65 Inregelen van ontwerpvolumestromen in warmwaterinstallaties (2004) 66 Vermogen van radiatoren en convectoren in praktijksituaties (2001) (Herziening ISSO 1) 68 Energetisch optimale stook- en koellijnen (2002) 69 Model voor de beschrijving van de werking van een klimaatinstallatie (2002) 70.1 Hemelwater binnen de perceelgrens (2000) ISSO info 36

€ € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € €

15 15 100 20 55 40 40 35 85 50 95 75 35 55 70 55 40 50 90 25 40 60 110 30 30 35 75 50 25 55 45 70 45 80 50 30 30 115 90 25 45 70 70 135 70 70 70 240 100 75 45 70 70 150 20 85 35 115 150 20 75 70 45 65 50 65

februari 2008

70.2 70.3 71 72 73 74 75.1 75.2 75.3 76 77 78 79 80 81 82.1 82.2 82.3 83 86 87 88

Individuele behandeling van afvalwater (IBA) (2000) Grijswater binnen de perceelgrens (2002) Optimale warmte opwekkingsinstallaties (2003) Ontwerpen van individuele en klein elektrische warmtepompsystemen (2006) Ontwerp en uitvoering van verticale bodemwarmtewisselaars (2005) Thermisch behaaglijkheid - eisen voor de binnen temperatuur in gebouwen (2004) Handleiding Energieprestatie-Advies Utiliteitsgebouwen ‘’Energieprestatiecertificaat’’ (2007H) Handleiding Energieprestatie-Advies Utiliteitsgebouwen ‘’EPA-maatwerkstructuur’’ (2007H) Handleiding Energieprestatie-Advies Utiliteitsgebouwen ‘’Formulestructuur’’ (2007H) Montage- en materiaalspecificaties voor warmwaterverwarminginstallaties (2005) Levensloop bestendig wonen (2004) Handleiding Zonnestroom voor ontwerper en installateur (2006) Inspectie en onderhoud van noodverlichtingsinstallaties (2004) Handboek integraal ontwerpen van collectieve installaties met warmtepompen in de woningbouw (2007) Handboek integraal ontwerpen van warmtepompinstallaties voor utiliteitsgebouwen (2007) Handleiding Energieprestatie-Advies Woningen ‘’Energieprestatiecertificaat’’ (2007) Handleiding Energieprestatie-Advies Woningen ‘’EPA-maatwerkstructuur’’ (2007) Handleiding Energieprestatie-Advies Woningen ‘’Formulestructuur’’ (2007) Een helder licht op werkplekverlichting (2006) Kwaliteitseisen voor warmtetechnische en CO2-installaties in tuinbouwkassen (2007) Kwaliteitseisen voor watertechnische installaties in tuinbouwkassen (2007) Kwaliteitseisen voor de constructie van tuinbouwkassen (2007)

€ € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € €

60 30 60 130 125 60 70 130 55 130 57 75 25 125 125 70 80 55 65 135 140 95

€ € € € € € € € € €

35 35 35 35 35 35 35 35 35 35

€ € € € € € € € € € € € € €

45 50 45 25 30 35 98 50 25 60 65 55 110 100

€ € € € € € € € € € €

40 40 55 30 50 50 50 50 30 30 85

€ € € € €

30 30 55 20 70

ISSO-KLEINTJES Handleiding Handleiding Handleiding Handleiding Handleiding Handleiding Handleiding Handleiding Handleiding Handleiding

Kleintje Cv (2006) Kleintje Gas (2008) Kleintje Water (2003) Kleintje Inregelen (2004) Kleintje Warmteverlies voor Woningen (2005) Kleintje Vloerverwarming (2005) Kleintje Binnenklimaat (2006) Kleintje U- en Rc Waarden (2007) Kleintje Legionellapreventie (2007) Kleintje Riolering (2008)

ISSO/SBR-PUBLICATIES ISSO/SBR 213 ISSO/SBR 300 ISSO/SBR 347 ISSO/SBR 354 ISSO/SBR 375 ISSO/SBR 800 ISSO/SBR 801 ISSO/SBR 802 ISSO/SBR 804 ISSO/SBR 805 ISSO/SBR 806 ISSO/SBR 807 ISSO/SBR 808 ISSO/SBR 809

Ontwerpen van energie-efficiënte kantoren (1994H) Energie-efficiënte kantoorgebouwen, binnenklimaat en energiegebruik (1994) Model kwaliteitsbeheersing klimaatinstallaties (1995) Binnenmilieufactoren voor kantoren (1995) Flexis, communicatie over en beoordeling van flexibiliteit tussen gebouwen en installaties (1996) Sturingsinstrument voor energie (EPC) en binnenklimaat (GTO) in kantoorgebouwen (1997) Praktijkboek Gezonde Gebouwen (alleen digitaal verkrijgbaar) Handleiding voor gezond beheren van kantoorgebouwen (1999) Energie-efficiënt ventileren (1999) Handboek vocht en ventilatie (2000) Hemelwater binnen de perceelgrens (2000) (= ISSO 70.1) Daglichtsystemen en visueel comfort (2001) Innovatieve en duurzame gebouwen installatieconcepten - een integrale aanpak (2003) Brandveilige doorvoeringen (2007)

RESEARCHRAPPORTEN RR 1 RR 5 RR 6 RR 7 RR 9 RR 10 RR 11 RR 12 RR 13 RR 14 RR 15

Onderzoek naar minimum verse luchttoevoer (1981) Ontwerpbinnencondities en thermische behaaglijkheid in gebouwen (1990) Bepaling opwarmcapaciteit van woningen en kantoren (1992) Berekening daglichtbijdrage bij uurlijkse energiegebruikberekeningen in gebouwen (1990) Energiebewust ontwerpen van comfortinstallaties (1993) Energie-efficiënte kantoorgebouwen, binnenklimaat en energiegebruik (1994) Bepalingsmethode systeemrendementen voor NEN 2916 (1998) Onderzoek naar waterslag in tapwaterinstallaties; oorzaken en aanbevelingen (1998) Beoordelen en opsporen van lekken in niet-gerede binnenriolering (2000) Vermogensbepaling met radiatorgrafieken (2000) Roosterspecificatie voor luchttoevoerroosters in woningen (2004)

RAPPORTEN RAP 8.01 RAP 8.02 RAP 12.1 RAP 16.1 RAP 20.2

WTW in woningen (1992) Rendementbepaling WTW-apparatuur op een proefstand (1991) Beschrijving van netwerken ter berekening van warmteoverdracht en zontoetreding bij raamsystemen (1993) System simulation (1990) Meetpunten en meetmethoden voor klimaatinstallaties (1999)

ISSO info 36

februari 2008

RAP 22.1 RAP 30.1 RAP 30.6 RAP 32.1 RAP 32.2 RAP 32.3 RAP 3217 RAP 33 RAP 41 RAP 41.2 RAP 42.1 RAP 53 RAP 71

Voorstudie luchtverwarming en ventilatie in hoge ruimten (1992) Energieadvisering: kansen en condities (1993) DH-Factoren van Warmwaterleidingen (2004) Milieubelasting door comfortinstallaties in woningen – Pilotstudy bruikbaarheid LCA-methode (1994) Milieubelasting door comfortinstallaties in woningen interim-rapportage (1996) Milieubelasting door comfortinstallaties in woningen, fase 3; De ontwikkeling van Eco-Instal – interim-rapportage (1998) Brandveilige doorvoeren in de sanitaire techniek (2005) Toestandsafhankelijk onderhoud (TAO) van technische installaties in gebouwen (1998) Keurmerk temperatuursimulatieprogrammatuur (2000) Ontwerptechnische kwaliteitseisen warmwaterverwarmingsinstallaties utiliteitsgebouwen (2002) Achtergronden bij bepaling warmteverliesberekening (1998) Verkenning voor een publicatiereeks innovatieve gebouwen installatiesystemen (1999) Artikelen over Modellen voor Gebouw- en Installatiesimulatie (1999)

€ € € € € € € € € € € € €

30 50 30 60 60 60 145 30 35 35 35 40 30

€ €

25 15

€ € € € €

20 20 20 20 20

€ € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € € €

20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 25 15 20 20 20 20 20 25 25

€ € € € €

50 50 50 245 40

€ € € € € € € € € € € € € € € €

130 30 0 15 25 15 20 18 15 0 25 15 12 1190 75 25

BEOORDELINGSRICHTLIJNEN BRL 1201 BRL 6000 BRL 6000-00 BRL 6000-01 BRL 6000-02 BRL 6000-03 BRL 6000-04 BRL 6000-05 BRL 6000-06 BRL 6000-07 BRL 6000-08 BRL 6000-09 BRL 6000-10 BRL 6000-11 BRL 6000-12 BRL 6000-13 BRL 6000-14 BRL 6000-15 BRL 6000-16 BRL 6000-17 BRL 6000-18 BRL 6010 BRL 9500 BRL 9500-00 BRL 9500-01 BRL 9500-02 BRL 9500-03 BRL 9500-04 BRL 9501 BRL 9502

Nationale BRL voor het ontwerpen, leveren en installeren van bliksemveilige installaties (2003) Ringband (2006) Algemeen deel Nationale Beoordelingsrichtlijn voor het KOMO INSTAL® procescertificaat voor ‘Ontwerpen, installeren en beheren van installaties’ (2006) Elektrotechnische installaties van individuele woningen (2006) Middelgrote elektrotechnische installaties (t/m 80A) van bouwwerken, anders dan individuele woningen (2006) Grote elektrotechnische installaties (>3 x 80A) van bouwwerken, anders dan individuele woningen (2006) Gasinstallaties en gasverbrandingstoestellen < 130 kW van individuele woningen (2006) Middelgrote gasinstallaties (tot en met G16) en gasverbrandingstoestellen van bouwwerken, anders dan individuele woningen (2006) Grote gasinstallaties (> G16) en gasverbrandingstoestellen van bouwwerken, anders dan individuele woningen (2006) Leidingwaterinstallaties van individuele woningen (2006) Leidingwaterinstallaties van bouwwerken, anders dan individuele woningen (2006) Tijdelijke drinkwaterinstallaties (2006) Ventilatievoorzieningen van woningen (2006) Lage-temperatuur-verwarmingsinstallaties van woningen en woongebouwen (2006) Individuele warmtepompboilers van woningen (2006) Individuele (combi-) warmtepompen van woningen (2006) Zonneboilers van individuele woningen (2006) Gasinstallaties en gashaarden (2006) Onderhoud en beheer van gasverbrandingstoestellen <130kW (2006) Rioleringsinstallaties van bouwwerken (2006) Klein collectief warmtepompsystemen van woningen (2006) Legionella preventieadvisering voor collectieve leidingwaterinstallaties (2006) Ringband (2007) Algemeen deel ‘’Energieprestatieadvisering’’ (2007) Energieprestatiecertificaat, bestaande woningen (2007) EPA-maatwerkrapport, bestaande woningen (2007) Energieprestatiecertificaat, bestaande utiliteitsgebouwen (2007) EPA-maatwerkrapport, bestaande utiliteitsgebouwen (2007) Nationale BRL voor het KOMO-attest voor energiegebruikberekeningsmethoden (2007) Nationale BRL voor Energieprestatieadvisering voor woningen (2000)

DIVERSEN GIW/ISSO 900 901 Handboek Zakboekje NTR 3216

Installatie-eisen nieuwbouw eengezinswoningen en appartementen (2007) Rehva verdringingsventilatie (2005) Binnenmilieu en productiviteit in kantoren (2007) Handboek Installatietechniek (2002) Zakboekje installatietechniek, basisgegevens voor ontwerp (1994) Binnenriolering richtlijn voor ontwerp en uitvoering (2002) inclusief supplement geluidshinder (2005) (te bestellen bij NEN, 015-269 03 90) NTR 3216 S Supplement geluidshinder (2005) Brochure 68.1 Comfortverbetering en energiebesparing zonder hoge investeringen (2004) Brochure 593 Neontoestellen en neoninstallaties, toelichting op NEN-EN 50107-1 (2007) Grafieken Radiatorgrafieken (berekeningblokken 75/65°C en 90/70°C) (2000) Checklist Checklist voor toepassing van LTV cv-installaties (set van 10) (2000) Band ISSO 4-ringsverzamelband voor ISSO-publicaties Themamap Opbergcassette per werkveld Invulblok Berekeningsformulieren ISSO 8 (1985) Jaarboek Jaarboek 2007/2008 FAQ Handboek (brochure) Vragen en antwoorden legionella ( 2003) FAQ Noodverlichting (2005) Legionella kaart Gebruiksinstructie kaart (10 stuks) (2003) Docent materiaal Pakket Noodverlichtingsdeskundige (voor de inhoud van het pakket zie www.isso.nl) IBnv Instructieboek Noodverlichting (2006) IBM Riolering Instructiebladen voor monteurs gebaseerd op “Kleintje Riolering” ISSO info 36

februari 2008

BESTELFOR MULIER ISSO -PUBLIC ATIES Soort Bedrijf

® Installatiebedrijf op het gebied van

° Klimaat & Energie ° Water & Gas ° Elektro & ICT

® Technisch adviesbureau op het gebied van

° Klimaat & Energie ° Water & Gas ° Elektro & ICT

® Toeleverancier op het gebied van

° Klimaat & Energie ° Water & Gas ° Elektro & ICT

® Onderwijs

° WO+HBO ° MBO ° VMBO

® Vastgoedsector

° Woningcorporaties ° Gebouwbeheer

® Publieke sector

° Overheid ° Overig . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Organisatienaam*

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Contactpersoon*

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Functie

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Adres + Postcode*

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Plaats*

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Postbus + Postcode

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Plaats

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Telefoon/faxnummer*

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

E-mailadres*

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

* Veld verplicht

Gaarne ontvang ik de aangegeven publicaties Aantal

Nr.

Titel

U kunt dit formulier retourneren aan:

ISSO info 36

ISSO Postbus 577

T 010-206 59 69

info@isso.nl

3000 AN Rotterdam

F 010-213 03 84

www.isso.nl

februari 2008

CO LO FO N ISSO Info is een uitgave van

K E N N I S I N S T I T U U T V O O R D E I N S TA L L AT I E S E C T O R

Bezoek de ISSO/KBI stand op de

standnummer C047, Hal 4

ISSO info 36

Bezoekadres

Kruisplein 25 (Weenapointgebouw B) 3014 DB Rotterdam

Postadres

Postbus 577 3000 AN Rotterdam

Tel.

010 - 206 59 69

Fax

010 - 213 03 84

E-mail

info@isso.nl

Internet

www.isso.nl

Wat is ISSO

ISSO, het kennisinstituut van de installatiesector, houdt zich bezig met het identificeren van kennisvragen binnen de installatiesector, het ontsluiten en toegankelijk maken van deze kennis in de vorm van praktische ISSO-publicaties en het bevorderen van het gebruik van ISSO publicaties als normstellende richtlijnen. Op 29 april 1974 werd ISSO opgericht door de volgende organisaties:

TVVL

Nederlandse Technische Vereniging voor Installaties in Gebouwen

UNETO -VNI

Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandel

PIT

Stichting Promotie Installatietechniek in een later stadium traden de volgende organisaties toe:

ONRI

Organisatie van Nederlandse Raadgevende Ingenieursbureaus

Vabi

Vereniging voor Automatisering in de Bouw en Installatietechniek

Vormgeving Redactie

Stijlmeesters P.P.H. 't Lam A.B. van Kleven-Pijpers Stijlmeesters

februari 2008