ISSO_Info_37 by Stichting ISSO

nummer

juni 2008

Energieadviseurs willen meer wettelijke dwang bij Energielabel Dat het ministerie van VROM het nog even wil aankijken of de vastgoedmarkt zonder dwang het Energielabel gaat omarmen, gaat er bij de meeste energieadviseurs niet in. Volgens hen maken de ervaringen in het eerste kwartaal van 2008 wel duidelijk dat er meer wettelijke druk nodig is om alle verkopers en verhuurders aan het Energielabel te krijgen. Dit bleek tijdens het seminar dat ISSO op 24 april jongstleden organiseerde. Toch zijn de cijfers van de tot op heden uitgegeven Energielabels minder negatief dan de media, gevoed door vooral de makelaars, ons willen doen geloven.

het ministerie verantwoordelijk voor het Energielabel, zei op het seminar dat de overheid op dit moment, vanwege de angst voor verzwaring van administratieve lasten, geen vergaande handhavingsancties wenst. Maar zijn departement, inclusief de minister, houdt de gang van zaken nauwlettend in de gaten en zal mogelijke maatregelen overwegen als het gebruik van het Energielabel de komende maanden niet sterk verbetert. Want

Het ISSO-seminar was met name bedoeld om

wen bij verkoop of verhuur van het pand een

ook Brouwers gaf toe dat – ondanks de wat

de belanghebbenden in de sector te infor-

Energielabel overhandigen aan de koper of

optimistischer cijfers die Arkesteijn presen-

meren over de stand van zaken rondom het

huurder. Alleen gecertificeerde bedrijven

teerde – het huidige toepassingsniveau van

Energielabel. Sinds 1 januari 2008 moeten

(volgens BRL9500) kunnen deze energielabels

het Energielabel op met name de particuliere

eigenaren van woningen en andere gebou-

rechtsgeldig opstellen en afgeven. Sinds

markt voor de overheid niet acceptabel is. Als

de start begin dit jaar ligt het Energielabel

dit beeld niet verandert, dan kan Brouwers

ISSO-info nummer 37

flink onder vuur, deels terecht maar deels

zich niet voorstellen dat de overheid geen

ook op ongegronde geluiden uit de markt.

verdere actie zal ondernemen.

Wettelijke dwang gewenst bij Energielabel

Zo melden makelaarsorganisaties dat maar

De ruim 100 aanwezige energieadviseurs

Belangrijke wijzigingen voor EPA-adviseurs

zo’n tien procent van de particuliere eige-

riepen Brouwer echter massaal op om nu al

naren een energielabel aanvraagt. Echter,

acties te ondernemen. Zij vinden dat bijvoor-

Verbetering van het binnenmilieu

op het seminar maakte Kees Arkesteijn van

beeld een notaris gedwongen moet worden

Ventilatiesystemen in woningen

ISSO op basis van onafhankelijke cijfers

om een vastgoedtransactie af te keuren als er

Nieuwe toegangspoort tot kennis

duidelijk dat dit percentage absoluut niet

geen Energielabel wordt overlegd. Een ander

klopt. Uit de onafhankelijke cijfers van CBS

creatief voorstel was om de WOZ-waardering

Actieplan Veilige Leidingwaterinstallaties

blijkt namelijk dat in het vierde kwartaal

afhankelijk te maken van het Energielabel. Bij

van 2007 en in het eerste kwartaal van 2008

een beter energielabel zou men een steeds

• • • • • • • • • • • • • • • •

10 Innovatie door digitale kennisproducten

in totaal 95.000 particuliere woningen zijn

hogere korting op de WOZ kunnen krijgen.

11 ISSO-richtlijn kunststof buizen

verkocht. Uit de database van SenterNovem

Zo zou elke woning in dit plan voor de WOZ

13 ‘Legionellapreventie in klimaatinstallaties

met afgemelde Energielabels blijkt tegelijk

altijd een G-label hebben, tenzij de eigenaar

dat er aan particulieren tot half april 2008

via een afgegeven label aantoont dat het huis

14 Agenda 2008

45.000 Energielabels zijn afgegeven. Kortom,

een betere energiekwaliteit heeft.

15 ‘Omgaan met hemelwater’

het aantal particuliere woningen dat bij een

17 ‘Ontwerpen van sanitaire installaties’

transactie een Energielabel heeft, ligt dichter

VERTROUWEN IN VERBETERACTIES

bij de 50 procent dan bij de 10 procent.

Brouwers vond het nog te vroeg voor al

17 Kleintje Legionellapreventie herzien

18 Uitdaging voor gezonder schoolklimaat

deze suggesties. Hij vroeg de aanwezigen

ROEP OM MAATREGELEN

Desondanks vindt iedereen, ook het ministerie die momenteel worden uitgevoerd. Het gaat

19 Nieuwe ISSO-uitgaven

van VROM, dat de plicht om een Energielabel

20 Euro-Index nieuwe ISSO-begunstiger

aan te vragen nadrukkelijker moet worden

I S S O i n f o 37

vertrouwen te hebben in de verbeteracties

gecommuniceerd. De heer F. Brouwers, op 1

daarbij om de volgende punten:

•

Centraal examen: vanaf medio juni kunnen energieadviseurs een examen afleggen. juni 2008

��

en een A++-label, maar komt zelfs met een

��

� � ��

�

Aantal afgemelde

A-zilver-, A-goud- en A-platina-label, waarbij

Energielabels voor particuliere

deze laatste drie bestemd zijn voor huizen

koopwoningen per energie-

met respectievelijk een EPC van 0,4, 0,2 of (in

klasse. Stand van zaken op

geval van platina) zelfs een energetisch zelf-

1 mei 2008.

voorzienende woning.

CRUCIAAL VOOR CORPORATIES

��

De woningcorporaties Vestia en Woonbron

��

�

� � ��

�

Aantal afgemelde

zijn ook al erg actief met het Energielabel.

Energielabels bij huurwonin-

Vestia gebruikt het label vooral om de kwa-

gen per energieklasse. Stand

liteit van haar woningen in kaart te brengen.

van zaken op 1 mei 2008.

Vervolgens worden op basis van de gelabelde woningen prioriteiten gesteld binnen

�

het woningbestand, als het gaat om renovaties. Uiteindelijk zullen huurders, aldus Jan

Naar verwachting vanaf september 2008

manier om vertrouwen te creëren in de kwali- Hulsbergen, manager onderhoud en beheer

zal het niet meer zijn toegestaan om

teit van de energieadviseurs.

zonder succesvol afgelegd examen een

•

van Vestia Delft, zich steeds bewuster worden van het energieverbruik in hun woning. Al is

Energielabel af te geven.

NOG IN DE KINDERSCHOENEN

het alleen maar vanwege de snel stijgende

Steekproeven: medio 2008 zullen alle

Dat de markt voor het Energielabel veelbe-

energieprijzen. Dit legt op de corporatie een

energieadviseurs die vóór 1 januari 2008

lovend is maar nu nog in de kinderschoenen

flinke druk om met de labeling, maar ook met

waren gecertificeerd minstens één keer

staat, bleek uit de voordrachten van de

het opknappen van de huizen, aan te sluiten

zijn gecontroleerd. In het najaar 2008 zul-

sprekers die aan het eind van de middag aan

bij die bewustwording en bij de ongetwijfeld

len alle gecertificeerde adviseurs die vóór

het woord kwamen. Rob van der Meer van

groeiende behoefte bij huurders om hun

de zomer van 2008 waren gecertificeerd

branchevereniging Uneto-VNI maakte duide-

woning zuiniger te maken.

minimaal één keer zijn gecontroleerd.

lijk dat het Energielabel een cruciale rol zal

Corporatie De Woonbron gaat volgens Rik

Klachtenprocedure: Sinds 1 april is er

spelen in het grote energiebesparingsproject

Grashoff nog een stapje verder. Deze ver-

voor de klanten van energieadviseurs een

‘Meer met Minder’. Binnen dit convenant zul-

huurder van vele duizenden woningen in Den

transparante klachtenprocedure beschik-

len de komende jaren 200 tot 300 duizend

Haag, Delft, Rotterdam en omgeving heeft

baar op de website van KBI.

bestaande woningen per jaar 30 procent

de ambitie om een jaarlijkse reductie van de

Opnamegegevens: Sinds 1 april is het ver-

energiezuiniger worden gemaakt. Daarbij

CO2-uitstoot van 3 procent per jaar na te stre-

plicht om naast het Energielabel ook de

wordt het Energielabel als meetlat gebruikt,

ven. Bij het realiseren van deze ambitie ziet

opnamegegevens aan de opdrachtgever

omdat elke woning binnen dit project na de

De Woonbron in het Energielabel een belang-

te verstrekken.

‘energieverbouwing’ minimaal twee label-

rijk hulpmiddel. Alle woningen worden van

stappen beter moet zijn (bijvoorbeeld van

zo’n label voorzien, waarbij dit label de corpo-

Verder vertelde Brouwer dat de overheid de

voorlichtingscampagne voor het Energielabel E-label naar C-label). Ook het Maatwerkadvies ratie managementinformatie moet opleveren voortzet en aanpast om de vragen en ondui-

speelt in de uitwerking van ‘Meer met

over wanneer en de manieren waarop zij de

delijkheden bij het publiek weg te nemen.

Minder’ een centrale rol, omdat de verbete-

woningvoorraad kan verbeteren. Omdat De

Het verplichte examen dat wordt ingevoerd,

ring van de woning volledig aan dit advies

Woonbron duidelijk de gevaren ziet van een

veroorzaakte nogal wat ophef. Diverse ener-

wordt opgehangen. Dit jaar worden de eerste eenzijdige, op energie gerichte aanpak van

gieadviseurs zijn van mening dat zij al over

pilots gedraaid met ‘Meer met Minder’, om in

woningen, betrekt zij bij de implementatie

voldoende kwalificaties beschikken en dat

de jaren daarna op volle stoom te komen.

van het energielabel ook het binnenklimaat.

zij daarom onnodig het examen moeten

Ook de vastgoedsector ziet een belangrijke

Hiervoor heeft de Woonbron het systeem

afleggen dat alleen maar weer geld kost.

rol voor het Energielabel. Directeur Louis

dat leidt tot het certificaat uitgebreid met

Jaap Hogeling, directeur van de Stichting

Hiddes van ontwikkelaar AM Wonen wil zijn

het opnemen van binnenklimaatgegevens.

KBI, legde echter uit dat de eindtermen van

nieuwbouwwoningen al bij oplevering van

Bij elke opname van een woning voor het

de verschillende opleidingsinstituten te uit-

een Energielabel voorzien. Daarvoor zul-

Energiecertificaat moet de gecertificeerde

eenlopend zijn, ook de opleidingen die met

len wel vele duurzame technieken beter te

inspecteur ook een checklist met 48 objec-

een officieel certificaat zijn afgesloten. Juist

beoordelen moeten zijn, omdat AM Wonen

tieve items ten aanzien van het binnenklimaat

om die ongelijkheid op te heffen is het nood-

namelijk zeer zuinige woningen bouwt.

aflopen. Zo ontstaat er uiteindelijk, naast een

zakelijk dat iedereen een uniform, nationaal

Hiddes zou dit graag in het label terugzien.

Energielabel, ook een totaalscore voor het

examen aflegt. Het is volgens hem de enige

Hij pleit daarom niet alleen voor een A+-label

binnenklimaat tussen G en A.

I S S O i n f o 37

juni 2008

Belangrijke wijzigingen voor EPA-adviseurs Na alle vragen en onduidelijkheden die eind 2007 ontstonden rond het uitgeven van het Energielabel hebben het ministerie van VROM en de sector zelf een aantal wijzigingen uitgewerkt. Het doel hiervan is de kwaliteit van de advisering op een hoger niveau te brengen. In grote lijnen gaat het om een drietal aanpassingen: wijzigingen in de BRL9500, de invoering van een EPA-eindtoets en het vaststellen van een klachtenregeling. In dit artikel worden de belangrijkste wijzigingen toegelicht.

Stap 1 De klant klaagt bij de certificaathouder (CH). De CH moet de klacht registreren. De CH beantwoordt de klacht. Afronding van Stap 1 => De klacht is bevredigend afgehandeld de klant is tevreden; einde stap1. => De klant is niet tevreden -> zie stap 2.

Op 7 maart 2008 heeft het Centraal College

ingangsdatum nog worden vastgesteld. Dit

Afhandelingtermijn voor Stap 1: één maand

van Deskundigen Installatiesector (CCvDI)

geldt voor het diplomavereiste ‘Energielabel

gerekend vanaf het indienen van de klacht

van de Stichting KBI voor elke deelregeling

Woningbouw’ en ‘Opname Energielabel

bij de CH.

van de BRL9500 Energieprestatieadvisering

Woningbouw’, het diplomavereiste

een wijzigingsblad vastgesteld. Deze wijzi-

‘Energielabel Utiliteitsbouw’ en de verplich-

Stap 2

gingen zijn als volgt:

ting tot afmelden van het maatwerkrapport.

De klant is ontevreden met de klachtafhande-

1 De vakbekwaamheidseisen voor de EPA-

ling door de CH en wenst zich te beklagen bij

adviseur worden aangescherpt: deze

INVOERING KLACHTENREGELING

de certificatie-instelling (CI) die het certificaat

moet over het diploma Energielabel

Het Centraal College van Deskundigen

aan de CH heeft afgegeven. De klant moet

Woningbouw en/of Energielabel

Installatiesector heeft tevens een klachten-

zich nu realiseren dat de kosten van deze

Utiliteitsbouw beschikken.

regeling voor het Energielabel vastgesteld.

klachtafhandeling bij de klant kunnen komen

2 De verantwoordelijkheid voor de juistheid

Deze Klachtenprocedure BRL9500 Energiep

te liggen als de CI concludeert dat de klacht

van een woningopname ligt bij een EPA-

restatieadvisering is vanaf heden ook op de

ten onrechte is. De CI behandelt de klacht

opnemer of een EPA-adviseur. Het wijzi-

website van KBI te vinden. Deze regeling is

onder deze voorwaarden. De klant moet

gingsblad neemt hiervoor vakbekwaam-

eveneens per 1 april 2008 in werking getre-

hiermee ook akkoord gaan. Een door de CI op

heidseisen voor de EPA-opnemer op. Deze

den. De klachtenregeling ziet er als volgt uit:

te stellen begroting van de mogelijke kosten

moet onder meer geslaagd zijn voor het diploma Energielabel Woningbouw. Voor

Wijzigingen BRL9500

Woningbouw

Utiliteitsbouw

Ingangsdatum

Aanscherping vakbekwaamheidseisen EPA-adviseur

Diploma Energielabel Woningbouw verplicht

Diploma Energielabel Utiliteitsbouw verplicht

Nader te bepalen

erantwoordelijkheid voor de juistheid van een gebouwopname

Mogelijkheid dat EPA-opnemer opname verzorgt

Verantwoordelijkheid opname blijft liggen bij EPA-adviseur

1 april 2008

Opnemen vakbekwaamheidseisen EPA-opnemer

Eisen aan opleidings-, werken denkniveau én diploma Opname Energielabel Woningbouw

Niet van toepassing

1 april 2008, m.u.v. diplomavereiste (ingangsdatum nader te bepalen)

Extra informatie bij Energielabel

Aan klant meeleveren van ingevuld rapportageformulier

Niet van toepassing

1 april 2008

Steekproeftrekking afgeronde projecten

Door SenterNovem volgens Door SenterNovem volgens 1 april 2008 beschreven methode beschreven methode

de utiliteitsbouw blijft gelden dat alleen iemand met de kwalificaties van EPA-adviseur de opname mag uitvoeren. 3 Het Energielabel moet samen met een ingevuld rapportageformulier aan woningeigenaren of -verhuurders worden overhandigd. Het wijzigingsblad bevat hiervoor een format. 4 In de planning van projectcontroles wordt een onderscheid gemaakt in de steekproef voor lopende of voor afgeronde projecten. De steekproef voor de lopende projecten wordt conform de aanvankelijke regeling uitgevoerd door de CI’s zelf. De steekproef voor afgeronde projecten voert SenterNovem uit. De wijze waarop is in een nieuwe bijlage omschreven. 5 Het afmelden van het maatwerkadvies voor woningen of utiliteitsbouw.

GEFASEERDE INWERKINGTREDING Een aantal wijzigingen treedt per 1 april 2008

Afmelden maatwerkadvies Verplicht

Verplicht

Nader te bepalen

in werking. Voor overige wijzigingen moet de I S S O i n f o 37

juni 2008

hoort hierbij. Als de klant akkoord gaat, zal

vooraf betalingszekerheid verlangen van de

worden vertaald naar het softwarepakket.

de CI de klacht in behandeling nemen:

klagende partij.

Het invoeren van het project gebeurt op de

=> De CI stelt de klant in het gelijk. De CH

computer. Bij de beoordeling van het project

klant een verbeterd Energielabel krijgt.

GEVOLGEN VOOR DE CERTIFICAATHOUDER

De kosten zijn voor de CH.

Als de klacht tegen de CH gegrond wordt ver- de EPA-adviseur de gegevens correct in het

moet er vervolgens voor zorgen dat de

kijkt men niet alleen of de energie-index en de energieklasse goed zijn, maar ook of

=> De CI stelt de klant in het ongelijk. De

klaard, zal de CI dit in haar regulier toezicht

softwareprogramma invoerde. Bij dit onder-

gemaakte kosten zijn conform de

op de CH meenemen. Mocht de CI besluiten

deel mag de examenkandidaat de software

begroting voor rekening van de klant.

dat de certificering van de CH moet worden

gebruiken die hij of zij straks ook in de prak-

Afhandelingtermijn voor Stap 2: twee maan-

opgeschort of ingetrokken, dan zal zij dit

tijk gebruikt. Het spreekt voor zich dat men

den gerekend vanaf het indienen van de

melden op de website van KBI en op de site

alleen softwareprogramma’s mag gebruiken

klacht bij de CI.

van de desbetreffende CI.

die BRL9501 geattesteerd zijn. Het examenbu-

Afronding Stap 2

VERPLICHTE EPA-EINDTOETS

softwarepakketten aan de kandidaat beschik-

=> De klacht is bevredigend afgehandeld de

Er komt een verplichte eindtoets voor zowel

baar. Dit onderdeel leidt tot het diploma ‘EPA-

de EPA-adviseur als voor degene die het

adviseur Energielabel woningbouw’.

reau stelt de computers met de verschillende

klant is tevreden; einde stap 2. => De klant is niet tevreden over de afhande-

gebouw zelfstandig opneemt, de zogenaam-

ling en wenst zich verder te beklagen ->

de EPA-opnemer. Deze landelijke eindtoets

Het examen voor onderdeel 1 en 2 zullen,

zie stap 3.

wordt door marktpartijen en onder toezicht

indien mogelijk, op dezelfde dag plaatsvin-

van het Centraal College van Deskundigen

den. De bovenstaande splitsing in twee delen

Installatiesector (CCvDI) ontwikkeld. De toets

sluit goed aan op de wensen vanuit de markt,

Stap 3

Als de klant nu nog steeds niet tevreden is, dan bestaat uit een aantal meerkeuzevragen en

waarbij verschillende eisen aan de EPA-opne-

kan deze zich beklagen bij de Stichting KBI. KBI

een test voor het opnemen van een woning

mer en de EPA-adviseur worden gesteld. De

stelt vervolgens een klachtencommissie in die

aan de hand van tekeningen en foto’s.

huidige BRL9500 is nu ook op deze wijze

deze klacht behandelt. Voor een klacht bij KBI

Vervolgens zullen de vastgestelde woning-

opgezet. Als men de landelijke toets niet zou

gelden dezelfde voorwaarden als voor de CI.

gegevens ook in het softwarepakket van één

splitsen, worden er te zware eisen gesteld

Een klant moet zich ook nu realiseren dat de

van de softwareleveranciers moeten worden

aan de EPA-opnemer. In een register, dat KBI

kosten van deze klachtafhandeling op rekening

ingevoerd om het label te kunnen bepalen.

beheert, komt te staan welke personen voor

van de klant kunnen komen als de klachten-

De landelijke eindtoets maakt onderscheid

welk onderdeel geslaagd zijn. Het register is

commissie van KBI tot de conclusie komt dat

tussen de EPA-opnemer en de EPA-adviseur.

voorlopig toegankelijk voor de certificerende

de klacht ten onrechte is. KBI behandelt de

De eisen aan de kennis en kunde van de EPA-

instellingen en met bepaalde beperkingen

klacht onder deze voorwaarden. De klant

adviseur zijn, conform de BRL9500, hoger dan voor het publiek.

moet hiermee ook akkoord gaan. Een door KBI

de eisen aan de EPA-opnemer. De landelijke

op te stellen begroting van de mogelijke kos-

eindtoets bestaat om deze reden dan ook uit

DEELNAMEKOSTEN EN INSCHRIJVING

ten hoort hierbij. Als de klant hiermee akkoord

twee verschillende onderdelen. De landelijke

De kosten van het examen bedragen voor

is, neemt KBI de klacht in behandeling.

toets wordt samen met het Cito ontwikkeld

onderdeel 1 €185,– en voor onderdeel 2

en georganiseerd. Een uitwerking van twee

€225,–. Men kan zich via de website

Afronding Stap 3

onderdelen staat hieronder, evenals voor wie

www.cito.nl aanmelden. Tevens kan men

=> Als de klacht terecht is, dan zijn de kosten

deze eindtoets verplicht is.

via de website van Cito de proeftoets down-

voor de CI. De CI betaalt de onderzoeks-

loaden.

kosten van KBI en wordt verplicht de

Onderdeel 1: Verplicht voor zowel de

door de CI eerder bij de klant in rekening

EPA-opnemer als de EPA-adviseur

OPGESTELDE PLANNING

gebrachte kosten terug te betalen. De CH

Dit onderdeel bestaat uit meerkeuzevragen

De proeftoets is gereed. Deze wordt beschik-

wordt verplicht kosteloos een verbeterd

en uit een test voor het opnemen van een

baar gesteld aan de opleidingsinstituten.

Energielabel af te (doen) geven.

woning aan de hand van tekeningen en foto’s Deze instituten kunnen hiermee hun examen-

=> Als de klacht ten onrechte is, dan zijn alle

en vervolgens de vertaling van de woning-

kandidaten voorbereiden op de landelijke

gegevens naar het opnameformulier. Dit

eindtoets. Medio juni 2008 zullen de eerste

Afhandelingtermijn voor Stap 3: drie maan-

onderdeel leidt tot het diploma ‘Opname

landelijke eindtoetsen plaatsvinden. Naar ver-

den gerekend vanaf het indienen van de

Energielabel woningbouw’.

wachting zal het CCvDI van KBI de ingangs-

kosten voor de klant.

klacht bij KBI.

datum van het vereist zijn van de genoemde Onderdeel 2: Verplicht voor de EPA-adviseur diploma’s, op 1 september 2008 definitief

Zowel de CI als de Stichting KBI kunnen

Bij dit onderdeel gaat men na of de gegevens

vaststellen. Deze verplichting geldt dan voor

bij het starten van een klachtenprocedure

van het opnameformulier op de juiste wijze

alle BRL9500-01 gecertificeerde bedrijven.

I S S O i n f o 37

juni 2008

Binnenmilieulabel

Behoud en verbetering van het binnenmilieu De EPBD is een Europese richtlijn getiteld ‘Energy Performance of Building Directive’. Vanuit deze richtlijn zijn lidstaten onder andere verplicht ervoor te zorgen dat gebouwen bij transacties van huur/verkoop beschikken over een EnergiePrestatiecertificaat (Energielabel). Bij de Nederlandse wetgeving die naar aanleiding van de EPBD is ontwikkeld, de BEG (Besluit Energieprestatie Gebouwen) en de REG (Regeling Energieprestatie Gebouwen), is ervan uitgegaan dat de marktpartijen met initiatieven komen om aanvullende diensten te ontwikkelen. Deze diensten zijn van nut voor de bewoner/eigenaar en kunnen binnen nagenoeg dezelfde inspanning naast het Energielabel worden gegenereerd.

PARAMETERS VOOR BINNENMILIEU Om het binnenmilieu te kunnen kwantificeren zijn vier binnenmilieufactoren van belang: • akoestisch binnenklimaat; • binnenluchtkwaliteit; • thermisch binnenklimaat; • visueel binnenklimaat.

ISSO-PROJECT ISSO gaat de in ontwikkeling zijnde richtlijn als ‘gereedschap’ voor de EPA-maatwerkadviseur publiceren. ISSO zal de begeleidingscommissie, de ISSO-Kontaktgroep 89 ‘Binnen milieuprestatielabel woningbouw’ instellen. Deze heeft als scope het vaststellen van een ‘Opname protocol en bepalingsmethoden voor de vaststelling van een binnenmilieuprestatielabel als toevoeging aan het EP-cer-

De REG maakt melding dat het mogelijk is

worden. Dit maakt het moeilijker om met

tificaat en EPA-maatwerkadvies’. Daarnaast

dat bij uitvoering van energiebesparende

een minimale inspanning een verantwoord

verzorgt ISSO de projectcoördinatie, de uitbe-

maatregelen men aanvullende activiteiten

oordeel te geven over het binnenmilieu. Het

steding van de rapportage, de eindproductie

moet uitvoeren om het behoud en verbete-

gevaar bestaat dan dat bij het ontbreken

en de uitgave. Het is de bedoeling deze

ring van de kwaliteit van het binnenmilieu

van een heldere richtlijn op dit gebied door

publicatie op beschikbare kennis te baseren.

of comfort zeker te stellen. Dit houdt in dat

een mogelijke wildgroei van aanvullende

Dit maakt het ook mogelijk een dergelijke

de energiebesparende maatregelen niet

labels de bewoner onvoldoende in staat zal

publicatie nog dit jaar te realiseren. TNO en

ten koste dienen te gaan van het binnen-

zijn deze aanvullende service van de EPA-

BBA zijn gevraagd de inhoudelijke uitwerkin-

milieu en geen comfortvermindering of

adviseur op waarde te schatten. Daarom

gen uit te voeren c.q. op te treden als rappor-

gezondheidsbedreiging mogen vormen

wordt voorgesteld een handzame en voor de

teur voor het project.

voor de bewoner. Dit betekent eveneens

doelgroep van EPA-W geschikte richtlijn te

dat de bewoner/gebruiker bij het opstellen

ontwikkelen om zo eenvoudig en eenduidig

RESULTATEN VAN HET PROJECT:

van het wettelijke vereiste Energielabel ook

mogelijk een uitspraak mogelijk te maken

1 beschrijving van de binnenmilieumethode

geïnteresseerd zal zijn in een ‘nulmeting’

over het binnenmilieu in de woning.

om te weten hoe het met de huidige score

(voor diverse binnenklimaataspecten) met de daarbij behorende invoerparameters;

op het gebied van thermisch comfort, ven-

WAARIN ONDER TE BRENGEN?

tilatie, geluid etc. staat ten opzichte van de

Vooralsnog wordt ervan uitgegaan dat dit

van getal(index) naar een labelscore.

gescoorde energieklasse (EI-index). Daarom

een aanvullende service is die de EPA-advi-

Onderdeel hiervan vormen berekeningen

is het belangrijk dat men bij de opname en

seur aan de klant kan aanbieden. Om de

verwerking van gegevens voor het EPA-maat-

implementatie te stroomlijnen wordt ISSO-

werkadvies en/of een Energielabel rekening

publicatie 82 ‘Energieprestatie-advisering

houdt met deze randvoorwaarden.

voor woningen’ (nu bestaande uit drie delen) uitgebreid met een vierde deel. ISSO 82-4 zal

2 beschrijving van de doorvertaling

(i.s.m. VABI) voor gevoeligheden; 3 beschrijving van de vormgeving van het label/certificaat; 4 opnameprotocol als aanvulling op het protocol EPA voor energiecertificaat;

RICHTLIJN

de opnameprotocollen en rapportagelabels

Het is voor de gecertificeerde BRL9500-02/04

voor de diverse binnenmilieuparameters

het binnenmilieu en hoe men deze, door

EPA-maatwerkadviseur, verantwoordelijk

behandelen. Ook zal de BRL9500-02 uitge-

het nemen van maatregelen, in positieve

voor de opname van gegevens bij een

breid worden met een verwijzing naar deze

zin kan beïnvloeden.

bestaande woning voor een Energielabel en

publicatie als marktpartijen het ook wenselijk

een maatwerk energieadvies, nu niet duide-

achten dat deze dienst ook onder certificaat

Voor meer informatie kunt u contact opne-

lijk welke diepgang en opnames verwacht

wordt geleverd.

men met Jaap Hogeling, j.hogeling@isso.nl.

I S S O i n f o 37

5 beschrijving van de diverse aspecten van

juni 2008

Project ‘Ventilatiesystemen in woningen’

Eerste fase van start

HOE GAAT HET NU VERDER?

Na oplevering van de nieuwe ISSO-publica-

In juni wordt gestart met 2 ISSO-kontaktgroe- ties 91 en 92 komt er een praktische omschrijpen die zich richten op de ontwikkeling van

ving per ventilatieconcept. Deze zijn voorzien

de volgende nieuwe ISSO-publicaties:

van voorbeelden van ventilatieconcepten

- ISSO-publicatie 91 ‘Kwaliteitseisen ven-

voor een aantal referentiewoningen bestaan-

tilatiesystemen in woningen, decentrale

de bouw. De informatie wordt in de vorm van

mechanische toevoer en afvoer’;

een toegankelijke brochure ontwikkeld en

- ISSO-publicatie 92 ‘Kwaliteitseisen ven-

uitgegeven.

tilatiesystemen in woningen, decentrale natuurlijke of mechanische toevoer en centrale mechanische afvoer’.

��

In ISSO-Info nummer 36 is het voorgenomen project ‘Ventilatiesystemen in woningen’ geïntroduceerd. Door participatie van en financiering door onder andere OTIB, SenterNovem, UNETOVNI en afgevaardigde leden namens de FME/VLA is het voor ISSO mogelijk geworden om met het project te starten. Doel van dit project is onder andere nieuwe innovatieve ventilatieconcepten voor woningen onder te brengen in nieuwe ISSO-publicaties. Daarnaast worden de bestaande ISSO-publicaties over woningventilatie herzien en geactualiseerd.

��

ACTIEPLAN GEZONDE VENTILATIE IN WONINGEN Het projectplan ‘Ventilatiesystemen

Installerende partijen volgen de wetgeving en

Daarnaast is voor de 2e helft van dit jaar de

in woningen’ is tevens onderdeel van

de geldende richtlijnen niet goed op. Blijkbaar

start gepland van 2 andere ISSO-kontakt-

‘Actieplan Gezonde ventilatie in woningen’.

is men hiervan onvoldoende op de hoogte.

groepen die zich bezig zullen houden met de

In januari heeft minister Vogelaar de brief

Ook gebruikers hebben te weinig kennis over

herziening van de bestaande ISSO-publica-

‘Gezondheidskundige kwaliteit van wonin-

het belang en de goede werking van ventila-

ties voor woningventilatiesystemen. Het gaat

gen’ aangeboden aan de Tweede Kamer.

tie. Minister Vogelaar heeft daarom in de brief

hier om de ISSO-publicatie 61 ‘Kwaliteitseisen

De brief bevat de resultaten van vier onder-

een 20-tal acties opgesomd om de problemen

ventilatiesystemen woningen’ en ISSO-publi-

zoeken uitgevoerd in bestaande en nieuwe

aan te pakken. De activiteiten in het ISSO-pro-

catie 62 ‘Kwaliteitseisen voor gebalanceerde

woningen. Belangrijke conclusies zijn:

ject ‘Ventilatiesystemen in woningen’ sluiten al

ventilatie met warmteterugwinning in wonin- - In ca. 12 procent van de woningen zijn

deels aan bij de door het ministerie genoemde

gen’. Naast het actualiseren vindt ook een

ernstige defecten geconstateerd ten aan-

conclusies en acties. Echter, er is nog meer

andere belangrijke herziening plaats. De

zien van gas- en elektravoorzieningen. Een nodig om de problematiek op te lossen.

vraaggestuurde ventilatiesystemen met een

belangrijke oorzaak is geen of verkeerde

natuurlijke toevoer via roosters verhuizen van

ventilatie in combinatie met open ver-

De installatiesector neemt daarom haar

ISSO-publicatie 62 naar de nieuw te ontwik-

brandingstoestellen;

verantwoordelijkheid: ISSO heeft namens

kelen ISSO-publicatie 92. ISSO-publicatie 62

- De vereiste ventilatiecapaciteiten in

de installatiesector het ‘Actieplan Gezonde

wordt daarmee straks alleen nog het referen-

nieuwbouwwoningen worden in 30 pro-

ventilatie in woningen’ opgesteld. Dit plan

tiedocument voor centraal gebalanceerde

cent tot 65 procent van de gevallen niet

voorziet in een aantal aanvullende acties ten

ventilatiesystemen met warmteterugwinning.

gehaald door aspecten als verkeerd ont-

opzichte van het reeds aangevangen project

werpen, installeren en het niet inregelen

‘Ventilatiesystemen in woningen’. Het actie-

Om de leesbaarheid voor uiteenlopende

van het ventilatiesysteem. - Veel gezond-

plan richt zich naast ventilatie ook sterk op de

doelgroepen verder te vergroten zullen naast

heidsklachten van bewoners lijken een

relatie met gasinstallaties, gezien het belang

de specificatiebladen volgens MKK (Model

relatie te hebben met deze aspecten;

van een juiste ventilatie voor de goede wer-

Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstallaties) alle

In vrijwel alle nieuwbouwwoningen is een

king van gasinstallaties. Naast de ontwikke-

bovengenoemde publicaties voorzien wor-

overschrijding gemeten van een acceptabel

lingen van de eerder genoemde technische

den van een tekstueel basisdeel die naar de

geluidsniveau van mechanische ventilatie-

richtlijnen (ISSO-publicaties) komen onder

MKK-bladen verwijzen.

voorzieningen.

andere aan de orde:

I S S O i n f o 37

juni 2008

- ontwikkeling laagdrempelige kennispro-

ISSO is voornemens dit actieplan op het

gebouwbeheerders en woningcorporaties

ducten als Kleintje Ventilatie en Kleintje

Ministerie van VROM aan te bieden aan de

De publicatie geeft een stappenplan om te

Gas inclusief aanvullende instructies over

minister.

komen tot een goed onderhoudsplan, waar-

deze producten;

bij de beheer- en onderhoudsaspecten van

ISSO-PUBLICATIE 63: BEHEER sen op het gebied van woningventilatiesy- EN ONDERHOUD VAN VENTILATIESYSTEMEN stemen;

ventilatiesystemen in woningen en woonge-

- screenen en aanpassen bestaande cursus-

- screenen bestaande systemen ten aanzien

bouwen aan de orde komen. Het doel is daarom dat deze publicatie al

In de praktijk laat het beheer van en onder-

in de tweede helft van dit jaar beschikbaar

van kwaliteitsborging, aanpassen aan

houd aan (mechanische) ventilatiesystemen

komt.

actualiteit en trachten deze als maatge-

nogal te wensen over. Een onderhoudscon-

vende instrumenten te laten gaan werken;

tract is voor de cv-installatie standaard maar

MEER INFORMATIE

- voorzien in extra kennisoverdrachtproduc-

voor het mechanische ventilatiesysteem vaak

Voor meer informatie over het ‘Actieplan

ten richting de gebruiker van het ventila-

nog niet. Het is daarom dat aan deze techni-

Gezonde ventilatie in woningen’ en de deel-

tiesysteem zoals bijvoorbeeld een goede

sche richtlijn al eerder hoge prioriteit is gege-

projecten kunt u terecht bij Marco Hofman,

gebruiksaanwijzing;

ven om het belang van goed onderhoud over m.hofman@isso.nl of Harry van Weele,

- voorzien in snelle digitaal toegankelijke

te brengen. Beoogde doelgroepen zijn hierbij h.v.weele@isso.nl.

informatie voor de installateur of monteur

o.a. onderhoudsbedrijven, onderhoudsmon-

op locatie via ‘digitale praktijkbladen’.

teurs en servicetechnici, installatieadviseurs,

��

Afb. Actieplan Gezonde ventilatie in woningen met integratie van project Ventilatiesystemen in woningen (geelgekleurd in deze afbeelding) I S S O i n f o 37

juni 2008

Toegangspoort tot kennis van bouwen installatietechniek Wie in de bouwkolom op zoek is naar betaalde vakinformatie, kan op veel websites terecht. Een tijdrovende bezigheid die vaak tot ergernissen leidt want je moet vaak opnieuw inloggen. Bouw op Kennis maakt het mogelijk om met één keer inloggen toegang te krijgen tot uw accounts bij de verschillende kennisinstituten. Eén keer inloggen met een gebruikersnaam en wachtwoord is voldoende om voortaan alle toegankelijke informatie te raadplegen. Eenvoudige zoekstructuren leiden u naar de voor u van belang zijnde informatie.

artikelen uit het Bouwbesluit, wordt hierdoor nog beter en eenvoudiger. De klanten van ISSO-Digitaal krijgen bij het inloggen automatisch toegang tot Bouwopkennis.

TOEKOMST Bouwopkennis moet uitgroeien tot een kennisportaal waar innovatieve kennis en direct toepasbare informatie voor de

Onder de noemer ‘gemak dient de mens’ is

symposia, workshops, e.d. Bouw op Kennis is

bouwen installatiesector via één toegang

een digitaal loket ontwikkeld dat in één keer

gestart op initiatief van de kennisorganisaties

te raadplegen is. Van praktische kennis over

toegang biedt tot alle kennis en vakinforma-

SBR, BRIS en ISSO. Deze organisaties zijn met

vloersystemen en installatietechniek tot toe-

tie die de professional nodig heeft. Via deze

de toekomstige deelnemers gezamenlijk ver-

gespitste informatie over de toepassing van

webapplicatie krijgt men heel gemakkelijk, in

antwoordelijk voor www.bouwopkennis.nl.

bouwregelgeving. Maar ook informatie over

een paar seconden, toegang tot alle kennis

Het beheer en onderhoud van deze portal is

instructiebijeenkomsten die u kunt volgen en

van de organisaties die zich bij dit initiatief

overgedragen aan een onafhankelijke gelijk-

een kalender met alle relevante congressen,

hebben aangesloten.

namige organisatie. Bouw op Kennis is een

seminars en andere evenementen.

bouwbreed initiatief. Neutraal, zonder verlies

KENNIS IS LASTIG TE VINDEN

van identiteit van de kennisaanbieders. Het

WELKE KENNIS IS ER AL TE VINDEN?

De bouwen installatiesector ontwikkelen op

voegt iets toe. U krijgt meer mogelijkheden

De kennis van BRIS, ISSO en SBR is al te vin-

grote schaal kennis. Prima, maar professio-

om kennis te ontsluiten.

den via www.bouwopkennis.nl. Daarnaast

nals geven aan dat het vaak erg lastig is om

wordt ook de digitale kennis van IBR op korte

erachter te komen welke kennis er is en waar

WAAROM AANSLUITEN?

termijn gekoppeld. De volgende kennis is al

ze die kunnen halen. Om dit te verbeteren is

Ook ISSO-Digitaal participeert in dit initiatief.

toegankelijk: wetten, besluiten en regelingen,

de digitale portal 'Bouw op Kennis' opgezet

De mogelijkheid binnen ISSO-Digitaal om, via gemeentelijk bouwverordeningen, ISSO-

waar op thema informatie te verkrijgen is

de in de ISSO-publicaties opgenomen links,

publicaties, NEN-normbladen, CUR-publica-

over beschikbare kennis, en over kennis-

rechtstreeks toegang te krijgen tot de (via

ties, SBR-referentiedetails, VROM-publicaties,

overdrachtactiviteiten zoals congressen,

BRIS ontsloten) teksten van de Normen en

ISSO-Toolshop, Beoordelingsrichtlijnen, SBRinfobladen, Politiekeurmerk Veilig Wonen, NIBRA-publicaties etc.

MIS DIT INITIATIEF NIET! Bent u kennisaanbieder dan kunt u zich aansluiten. U krijgt een koppeling met www.bouwopkennis.nl. Voor deze dienst betaalt u een entreebedrag. Daarnaast betaalt u jaarlijkse licentiekosten. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Michel Verkerk, m.verkerk@isso.nl.

I S S O i n f o 37

juni 2008

Actieplan Veilige Leidingwaterinstallaties loopt op schema Het actieplan ‘Veilige leidingwaterinstallaties’ dat in de zomer van 2007 door de installatiesector aan minister Cramer van VROM is gepresenteerd ligt goed op koers. Dit actieplan omvat: - Kleintje Legionellapreventie gratis naar erkende watertechnisch installateurs; - regionale instructiedagen voor uitvoerend personeel; - optimalisatie van website www.zorgplicht-legionella.nl; - screening van cursussen ‘Risicoanalyse’ en ‘Beheersplan legionellapreventie’; - richtlijnen alternatieve technieken en beheer van leidingwaterinstallaties; - cursus ‘Beheer en onderhoud van collectieve leidingwaterinstallaties’; - diploma ‘Deskundige Veilige Leidingwater installaties’.

Overhandiging van de taart aan de 1000-ste gebruiker van www.zorgplicht-legionella.nl

KLEINTJE LEGIONELLAPREVENTIE

schenen. Deze 1e herziene druk bevat enkele

ontwikkeld en beheert, kan men voor een

Het Zakboekje Kleintje Legionellapreventie

belangrijke correcties en toevoegingen. Een

willekeurig gebouw op eenvoudige wijze een

is inmiddels door OTIB en de Stichting

overzicht daarvan kan men vinden op

lijst van maatregelen legionellapreventie en

Erkenning Installateurs ter beschikking is

www.isso.nl onder Errata.

terugstroombeveiliging genereren voor de

gesteld aan alle erkende watertechnisch

beheerder, installateur, en gebruiker van een installatie. Het gaat hierbij om gebouwcate-

boekje voorziet blijkbaar in een sterke

REGIONALE INSTRUCTIEDAGEN ‘VEILIGE LEIDINGWATERINSTALLATIES’

behoefte want het wordt veelvuldig nabe-

Er zijn al meer dan 15 regionale instructie-

niet de hoogrisico-gebouwen.

steld. De 1e herziene druk is inmiddels ver-

bijeenkomsten georganiseerd of gepland in

installateurs in Nederland (ca. 5500). Het

bij installatiebedrijven aan huis. De respons

SCREENING VAN BESTAANDE CURSUSSEN

is erg positief en de interactie tussen deelne-

Drie cursusinstituten Kenteq, Stichting

mers en de instructeurs uit de installatie- en

Wateropleidingen en Kiwa-Gastec hebben

waterleidingwereld is uitstekend. Het zak-

elk een cursus voor het maken van een risico-

boekje en de nieuwe Waterwerkbladen 1.4G

analyse en beheersplan in hun programma.

en 3.8 worden intensief gebruikt. De instruc-

Zij hebben onlangs elk hun lesmateriaal door

ties worden afgesloten met een Cito-toets.

een onafhankelijk deskundige van NEN laten

het gehele land, waaronder ook een aantal

��

gorieën die vallen onder de Zorgplicht, dus

screenen op actualiteit van wettelijke voor-

��

I S S O i n f o 37

WEBSITE WWW.ZORGPLICHTLEGIONELLA.NL

schriften, normen en certificatieregelingen.

ISSO heeft onlangs de 1000-ste gebruiker van

zij hun materiaal op korte termijn aanpassen.

Op basis van de rapportage van NEN zullen

deze website van de Rijksgebouwendienst en Dienst Vastgoed Defensie gefeliciteerd

NIEUWE TECHNISCHE RICHTLIJNEN

en gefêteerd op een heerlijke taart. De

In opdracht van TVVL en UNETO-VNI ontwik-

gelukkige was het vastgoedbedrijf Kropa

kelt ISSO twee nieuwe richtlijnen:

v.o.f. dat gebouwen op industrieterrein

ISSO-publicatie 55.4 ‘Alternatieve technie-

Hoog Zestienhoven bezit en legionellaveilig

ken legionellapreventie’;

beheert. Met deze website, die ISSO heeft

ISSO-publicatie 55.5 ‘Beheer en onderhoud

juni 2008

van collectieve leidingwaterinstallaties’.

UNETO-VNI en ISSO een gesprek met Stich-

Beide publicaties zijn in het laatste stadium

ting Wateropleidingen over deze materie.

van ontwikkeling en zullen naar verwachting eind 2008 verschijnen. Overigens is onlangs

TEVREDEN

ISSO-publicatie 55.3 ‘Legionellapreventie in

Al met al kunnen de initiatiefnemers UNETO-

klimaatinstallaties’ verschenen. Deze handelt

VNI en ISSO en de deelnemende organisa-

over het legionellaveilig ontwerpen en behe-

ties SEI, TVVL en OTIB tevreden zijn over de

ren van koeltoren- en luchtbevochtigings-

uitvoering van het actieplan en zullen zij de

sytemen.

minister op de hoogte houden van de vorderingen.

De laatste twee onderdelen van het actieplan - de cursus ‘Beheer en onderhoud van collec-

MEER INFORMATIE

tieve leidingwaterinstallaties’ en het diploma

Meer informatie over het actiepan Veilige

‘Deskundige Veilige Leidingwaterinstallaties’

Leidingwaterinstallaties kunt u opvragen bij

- staan nog in de steigers. Binnenkort hebben Oscar Nuijten, o.nuijten@isso.nl.

Stimulering innovatie door digitale kennisproducten Als afstudeeropdracht voor de studie bedrijfskunde aan de Erasmusuniversiteit stelt Michel Verkerk in opdracht van ISSO, een onderzoek in naar de mate waarin digitale kennisproducten eventueel kunnen bijdragen aan een snellere invoer van innovaties in de installatiesector. Innovaties in de installatiesector hebben een lange tijd nodig voordat deze op de werkvloer worden geabsorbeerd. Een probleem hierbij lijkt dat er een verschil in denkniveau zit tussen de kant die innoveert en de installateurs op de werkvloer die daadwerkelijk gebruik moeten gaan maken van deze innovatieve ontwikkelingen.

De volgende subvragen zijn vastgesteld:

• •

Wat zijn innovatieve ontwikkelingen?

•

Hoe worden innovatieve ontwikkelingen

Op welke wijze vindt het innovatieproces binnen de installatiesector plaats? geabsorbeerd door de markt en op welke wijze kan dit worden gestimuleerd?

•

Welke digitale producten zijn te gebruiken om de absorptie van innovatieve ontwikkelingen te realiseren en hoe dienen deze te worden ingezet?

•

Welke digitale producten zijn geschikt en

BINK SOFTWARE BV Voor installatietechniek, bouwfysica en bouwbesluitberekeningen Dordrecht

www.binksoftware.nl

beschikbaar voor de installatiesector?

Installatiebedrijf

Aan de hand van de recent verschenen revo-

KWEKEL BV

lutionaire serviceanalyse (rookgasanalyse) van Euro-Index zal de wijze waarop de markt

's Hertogenbosch

www.kwekel.nl

wordt geïnformeerd en reageert worden onderzocht. Op basis van het eindresultaat van dit onderzoek zal ISSO de huidige digitale producten en diensten tegen het licht

ONDERZOEKSVRAAG

houden en bezien hoe verbeteringen c.q. uit-

Aan de hand van de probleemschets is de

breidingen ter bevordering van het gebruik

volgende onderzoeksvraag vastgesteld:

kunnen worden gerealiseerd. Voor nadere

Welke digitale producten kunnen de absorp-

informatie kunt u contact opnemen met

tie van innovatieve ontwikkelingen in de

Michel Verkerk, m.verkerk@isso.nl.

EURO-INDEX

Meetinstrumenten, kalibraties en C.V.-componenten Capelle a/d IJssel

www.euro-index.nl

installatiesector stimuleren (versneld en verbeterd) en hoe en door wie kunnen of dienen

Voor meer informatie over het begunstigerschap

deze digitale producten te worden ingezet? I S S O i n f o 37

kunt u www.isso.nl raadplegen

juni 2008

ISSO-montage- en verwerkingsrichtlijn zal gebruik kunststof buizen stimuleren Onlangs is het nieuwe ISSOinstructieboek ‘Montage- en verwerkingsrichtijn Kunststof Leidingsystemen Sanitair’ (IBmkls) verschenen. Dit praktische instructieboek is onmisbaar ‘gereedschap’ voor werkvoorbereiders, installatiemonteurs en andere uitvoerenden in de sanitaire techniek. Daarnaast is de publicatie ook te gebruiken als lesboek voor de opleiding van bovengenoemde groep.

- bevorderen van het gebruik van kunst-

in deze publicatie beperkt tot kunststoflei-

stofleidingen bij de aanleg van sanitaire

dingsystemen voor sanitaire toepassingen

leidingsystemen;

(waterleiding en riolering). Ook binnen dat

- verhogen van de kennis over de aanleg en

gebied heeft ISSO voor deze publicatie gren-

het onderhoud van kunststofleidingsyste-

zen gesteld:

men.

- Alleen leidingsystemen binnen de per-

De vier marktleiders op het gebied van kunst-

ceelsgrens, voor percelen tot maximaal 2000 m2. In de praktijk betekent dit lei-

stofleiding systemen en de UNETO-VNI-vak-

dingsystemen voor woningen, woonge-

groepen Projectmatige Sanitair Installateurs

bouwen en kleinere bedrijfsgebouwen.

en Sanitair Techniek hebben hun wensen ten

- Maximale buismiddellijn voor water

aanzien van de inhoud kenbaar gemaakt. Dit

110 mm, voor riolering 315 mm.

is door ISSO vertaald in een inhoudsopgave.

- Alleen de meest toegepaste buismateria-

Vervolgens is met ondersteuning van OTIB

len voor sanitair, namelijk PVC, PE, PP, PB

Overeenkomsten tussen leidingsystemen

en een veelkoppig redactieteam de inhoud

en de verschillende soorten daarvan.

De aanleiding tot het ontwikkelen van deze

ontwikkeld.

publicatie is het rondetafelgesprek in juni

Het instructieboek heeft de functie van

2005 van vaktijdschrift Intech K&S met een

Samenstelling van het redactieteam

naslagwerk; de gebruiker vindt er alle beno-

select gezelschap uit de wereld van de fabri-

Leen Baijense

Dyka Nederland

digde gegevens voor de toepassing van

kanten van kunststof leidingsystemen ten

Leon Benne

Flamco BV

kunststofleidingsystemen voor sanitair snel in

behoeve van de sanitaire installatiesector.

Rob Goutier

Kiwa certificatie en

terug. Ook het technisch onderwijs heeft te

keuringen

kennen gegeven gebruik te willen maken van

ISSO

het instructieboek. Er is daarom extra aan-

Een veelgehoord verwijt richting kunststof buizenindustrie is dat er een veel te grote

Oscar Nuijten

diversiteit is in buismaterialen en fittin-

(projectleiding en eindredactie)

dacht besteed aan de leesbaarheid voor deze

gen, waardoor de uitwisselbaarheid wordt

Rene Offringa

Wavin Nederland

doelgroep. De publicatie is vooral gericht

bemoeilijkt.

Nico van Ooijen

Tutorial Opleiding &

op de praktijk. Het theoretische gedeelte

Advies BV (visualisatie)

beperkt zich tot slechts één hoofdstuk.

voren dat er heden ten dage zoveel gemeen-

François Paauwe

Arnomij Leidingsystemen

schappelijkheden zijn te herkennen in de

Will Scheffer

UNETO-VNI (voorzitter

In dit rondetafelgesprek kwam echter naar

montagerichtlijnen van de verschillende

redactieteam)

fabrikanten dat een ontwikkeling van een

Bert Smit

landelijke praktijkrichtlijn over dit onderwerp

Dick van der Starre Tutorial Opleiding &

gerechtvaardigd is. Deze zou men dan zoda-

ROI Nederland Advies BV (auteur)

nig moeten opstellen dat deze zowel in de

Carl Verlinden

Viega Nederland

installatiepraktijk als in praktische opleidin-

Hank Wes

Geberit BV

gen en cursussen te hanteren is.

Ton van der Zwan Geberit BV

DOEL VAN DE MONTAGERICHTLIJN

Daarnaast hebben Kees van Donk van Tersia

De opzet en de inhoud van het handboek

BV en Kees van Veen van Jan van Walraven BV

is tot stand gekomen in samenwerking met

voor waardevolle bijdragen gezorgd. Zij heb-

specialisten op dit gebied. Bij redactiecom-

ben allen een schat aan informatie geleverd

missie zijn verschillende marktpartijen als

die geleid heeft tot een unieke uitgave die

adviseurs, ontwerpers, installateurs, fabrikan-

zijn weg moet gaan vinden in de wereld van

Kunststof leidingen in afwachting van het

ten en docenten betrokken. Het instructie-

installateurs, leveranciers en opleiders.

storten van de vloer

boek heeft de volgende doelstellingen:

TOEPASSINGSGEBIED

BESTELLEN

te leggen kunststofleidingsystemen voor

Het toepassingsgebied van kunststofleidin-

De publicatie kost €65,00 en is te bestellen

sanitaire doeleinden;

gen is zeer groot. Daarom heeft ISSO zich

via de ISSO-winkel op www.isso.nl.

- verbeteren van de kwaliteit van nieuw aan

I S S O i n f o 37

juni 2008

ISSO-publicatie 55.3 ‘Legionellapre ��

��

Om besmetting met legionellabacteriën te voorkomen heeft de overheid regels gesteld ten aanzien van koeltorens, luchtbevochtigers en andere systemen die water in aërosolvorm in de lucht kunnen brengen. Deze regels zijn sinds 2003 vastgelegd in het Arbo-besluit 4.85 en 4.87 en de bijbehorende Beleidsregel Legionellapreventie voor situaties waarin vooral werknemers met deze aërosolen in aanraking kunnen komen. In 2004 verscheen Arbo-Informatieblad 32 waarin de Beleidsregel wordt toegelicht. Het AI-blad 32 is een instrument dat aangeeft hoe inspecteurs, werkgevers en werknemers hier in de praktijk mee kunnen omgaan. om aansluiting te zoeken bij bestaande regelgeving in de Wet milieubeheer (Wm). In de loop van 2009 zal het Activiteitenbesluit zijn aangevuld met een meldplicht voor nieuwe natte koeltorens en nadere preventieve voorschriften. Deze regels vertonen veel overeenkomst met de betreffende regels in het Arbobesluit en de Arbo-Beleidsregels

In de installatiesector werd desondanks

4.87a en b.

de behoefte gesignaleerd aan een verdere

Na afloop van bovengenoemd overleg heeft

uitwerking van legionellapreventie bij natte

het Ministerie van VROM de gemeenten per

koeltorens (gevoed met leidingwater) en

brief gewezen op hun verantwoordelijkheid

luchtbehandelinginstallaties met water-

bij legionellapreventie bij koeltorens en hen

bevochtigers. Vandaar dat UNETO-VNI en

gevraagd om alle koeltorens binnen hun

VROM-Rijksgebouwendienst in 2006 geza-

gemeentegrenzen in kaart te brengen en toe-

menlijk het initiatief hebben genomen tot het

zicht te gaan houden op het beheer ervan.

laten ontwikkelen van ISSO-publicatie 55.3 ‘Legionellapreventie in klimaatinstallaties’.

OPLEGNOTITIE KOELSYSTEMEN In de loop van 2008 zal VROM een ‘oplegno-

ONVOLDOENDE HOUVAST VOOR KOELTORENS

titie koelsystemen’ publiceren. Deze oplegnotitie is bedoeld om de vergunningverlener

Een luchtbehandelingskast met waterbevochti-

De Arbo-wetgeving geeft voldoende houvast

en de industrie ondersteuning te bieden bij

ger (bron: Carrier HH)

voor luchtbevochtigers en andere inpandige sproeisystemen. Echter het incident met de

de toepassing van het Beste Beschikbare

koeltoren in Amsterdam in 2006, waarbij drie

Technieken-referentiedocument (BREF) voor

doden te betreuren waren ten gevolge van

industriële koelsystemen. De oplegnotitie

legionellabesmetting legde pijnlijk bloot dat

beschrijft de reikwijdte van de BREF, de ver-

de Arbo-wetgeving niet effectief was voor

anderingen in de Nederlandse regelgeving

natte koeltorens waarbij vooral publiek in

als gevolg van deze BREF en de relatie tussen

de omgeving van een koeltoren besmet kon

deze BREF en andere relevante regelgeving.

worden.

De oplegnotitie moet in samenhang met het

In een overleg in 2007 tussen de ministeries

BREF-document gelezen worden.

van VROM, VWS en SZW is met betrekking

De BREF heeft een status die vergelijkbaar

tot koeltorens vastgesteld dat met alleen

is met de Nederlandse emissierichtlijn lucht

de arbeidsomstandighedenwetgeving ‘de

(NeR) en de Nationaal Bestuursakkoord Water

veiligheid van de omgeving’ onvoldoende

(NBW (voorheen CIW)) aanbevelingen. In de

geborgd is. De consequentie is dat aanvul-

oplegnotitie wordt verwezen naar richtlijnen

lende maatregelen ter bescherming van de omgeving noodzakelijk zijn. Er is gekozen I S S O i n f o 37

betreffende legionellapreventie, zoals ISSOEen natte koeltoren (bron: Polacel) 12

publicatie 55.3. juni 2008

ventie in klimaatinstallaties’ gereed ISSO 55.3 GEEFT PRAKTISCHE RICHTLIJNEN In ISSO-publicatie 55.3 ‘Legionellapreventie in klimaatinstallaties’ worden de ArboBeleidsregels Legionellapreventie en Arbo-informatieblad nr. 32 vertaald naar praktijkrichtlijnen voor het legionellaveilig

��

ontwerpen, uitvoeren en beheren van natte koeltoren- en luchtbevochtigingssystemen, die worden gevoed met leidingwater. Daarbij

��

wordt zeer gedetailleerd ingegaan op de systemen en de verschillende soorten die op de markt zijn. De landelijke richtlijnen met betrekking

��

tot legionellapreventie in leidingwater liggen reeds vast in ISSO-publicatie 55.1 ‘Praktijkhandleiding Legionellapreventie in leidingwater’ en 55.2 ‘Handleiding Zorgplicht

��

Legionellapreventie Collectieve Leidingwaterinstallaties’.

��

RAPPORTEUR VAN DEERNS RI De rapporteur van ISSO-publicatie 55.3 is Dr. Ir. Peter van den Engel, adviseur bij

Figuur 4: Stappenplan Legionellabeheersing koeltorens en volgens ISSO-55.3

Deerns RI. Deerns is o.a. gespecialiseerd in installaties voor ziekhuizen en zorginstel-

��

lingen, waar bovengenoemde systemen veelvuldig worden toegepast. Hij werd bijgestaan door een contactgroep, bestaande uit deskundigen van de Rijksgebouwen-

��

dienst, Arbeidsinspectie, GGD, ISSO, TVVL,

��

UNETO-VNI, SKIW, installateurs, adviseurs, leveranciers en niet te vergeten waterbehandelingsbedrijven. Voorzitter van de contactgroep was Ing. Walter van der Schee van Wolter &Dros, Amersfoort. De leden van de contactgroep kunnen terugzien op een boei-

��

end en arbeidsintensief ontwikkelingsproces. Figuur 5: Hoofdindeling in risicocomponenten bij koeltorens volgens ISSO 55.3

OPZET VAN DE PUBLICATIE In de publicatie is met opzet het onderwerp ‘verantwoordelijkheden en wetgeving’ voor-

betrekking tot legionellaveiligheid behan-

gen enkele bijlagen met achtergronden en

aan gezet, omdat de juiste invulling hiervan

deld, gevolgd door een gestructureerde aan-

praktische informatie.

de belangrijkste voorwaarde is om tot doel-

pak van de Risico-inventarisatie & Evaluatie

treffend legionellaveilig beheer te komen.

en beheersmaatregelen, vergelijkbaar met

BESTELLEN

Vervolgens worden voor Koeltorens, Lucht-

de aanpak in ISSO-publicaties 55.1 en 55.2

De ISSO-publicatie kost € 80,– en is te bestel-

behandelinginstallaties alle aspecten met

(Analyse van de componenten). Daarna vol-

len via de ISSO-winkel op www.isso.nl.

I S S O i n f o 37

juni 2008

KOELTORENS leidingwaterinstallatie

aansluitleiding

watervoorbehandeling

toevoer lucht

waterverdeling verdamping

uitblaas lucht

circulatiesysteem verzamelbak

component

waterverdeling met sproeiers

schema

��

risico’s

aërosolvorming vervuiling

standaardmaatregelen

toepassing van lage druk sproeiers (alleen bij pakketten). tegengaan van ongewenste verspreiding aërosolen door: druppelvangers afscherming van de sproeiers naar buiten goede afstemming toe- en afvoerluchthoeveelheid, luchtsnelheid en koelpakketten op de sproeiers regelmatige inspectie sproeibeeld regelmatig reinigen sproeiers en verdeelleiding

situatie

beoordeling

maatregelen

onregelmatig sproeien

groot risico

reinigen sproeiers en verdeelleiding

regelmatig sproeien

geen risico

Figuur 6: Voorbeeld van het componentenblad Waterverdeling met sproeiers volgens ISSO 55.3

Agenda 2008 Wanneer

Activiteit

Waar

juni

Bijeenkomsten: Nutsaansluitingen

regionaal

www.isso.nl

juni

Instructie ‘Binnenklimaat scholen’

regionaal

www.isso.nl

juni/juli

terugkommiddagen EPA-adviseurs

Rotterdam

www.isso.nl

ISSO-Najaarsoverleg

Theater Zuidplein, Rotterdam

www.isso.nl

28 oktober

Seminar ‘Integrale gebouwveiligheid’

n.t.b.

www.isso.nl

Doorlopend

Instructies EPA-U / EPA-W

regionaal

www.isso.nl

25 september

Aanmelden

Instructiebijeenkomsten Op basis van ISSO-publicaties verzorgen wij regelmatig instructiebijeenkomsten. Het is ook mogelijk om dit in uw bedrijf te verzorgen (In-Company trainingen) Meer informatie hierover vindt u op www.isso.nl. Voor meer informatie over deze activiteiten kunt u onze website www.isso.nl raadplegen.

I S S O i n f o 37

juni 2008

ISSO-publicatie 70.1 herzien

‘Omgaan met hemelwater binnen de perceelsgrens’ Nieuwe wetgeving legt de verantwoordelijk-

lijke belemmeringen. De nieuwe wetgeving,

vlaktewater, in plaats van de afvoer van het

heid voor hemelwater bij de perceelseige-

die vanaf 1 januari 2008 van kracht is, vraagt

water via het riool naar de rioolwaterzuive-

naar. De perceelseigenaar moet het hemel-

van gemeenten om te bepalen wanneer de

ringsinstallatie.

water zoveel mogelijk zelf verwerken bij de

perceelseigenaar zelf het hemelwater moet

plaats waar het valt.

verwerken. Een algemene afweging wordt

BENUTTING EN INFILTRATIE

Afvloeiend hemelwater moet bij voorkeur

in het gemeentelijke rioleringsplan (GPR)

In deze publicatie ‘Omgaan met Hemelwater

worden benut of lokaal in het milieu worden

gemaakt.

binnen de perceelgrenzen’ worden duur-

gebracht. Dat blijkt uit de wettelijke voor-

zame mogelijkheden besproken. Hierbij

keursvolgorde voor omgaan met hemelwater. BEROEP OP DE INSTALLATIESECTOR

wordt onderscheid gemaakt tussen benut-

Die voorkeursvolgorde volgt uit:

De perceelseigenaar zal nu vaker een beroep

ting van hemelwater binnen de perceelgrens

- de Wet milieubeheer (artikel 10.29a),

moeten doen op de installatiesector voor de

en infiltratie van hemelwater binnen de per-

en de Wet gemeentelijke watertaken

realisering van technische oplossingen met

ceelgrens. De publicatie richt zich in principe

(Hemelwaterzorgplicht op grond van de

betrekking tot het omgaan met hemelwater

op nieuwbouwsituaties. In aparte paragrafen

Wet waterhuishouding),

binnen de perceelgrens.

wordt aangegeven hoe in bestaande situaties

Nieuwe wetgeving, inzichten en techni-

(bij aanpassing of renovaties) kan worden

(Paragraaf 5.4 van nota van toelichting),

sche ontwikkelingen op het gebied van de

gehandeld. De publicatie heeft alleen betrek-

- het Besluit algemene regels voor inrich-

waterhuishouding binnen de perceelgrens,

king op de woningen utiliteitsbouw en niet

tingen milieubeheer (Activiteitenbesluit,

maakte het noodzakelijk om de ISSO-SBR-

de omgang met hemelwater op grote bedrij-

artikel 3.3).

publicatie 70.1 ‘Hemelwater binnen de per-

venterrein of op hemelwatertoepassingen

ceelgrenzen’ van 2000 te actualiseren. De

in de land- en tuinbouw. Op het voorkomen

geactualiseerde versie is, in overleg met SBR,

van afvoer - bijvoorbeeld door middel van

een volledige ISSO-uitgave geworden met

vegetatiedaken - evenals de afvoer naar en

als titel: ‘Omgaan met hemelwater binnen

de verwerking op de rwzi gaat de publicatie

de perceelsgrens’. De herziene uitgave is het

niet in.

- het Besluit lozing afvalwater huishoudens

��

� � � � ��

��

werk van de rapporteurs ir. Emil Hartman en ir. Ragna Clocquet van DHV-water, die daarbij deskundig terzijde zijn gestaan door de breed samengestelde ISSO-kontaktgroep KG 79. UNETO-VNI en BureauLeiding hebben het

��

project financieel ondersteund.

DUURZAME OPLOSSINGEN In het kader van ‘duurzaam bouwen’ zoekt men steeds vaker in nieuwbouwprojecten, maar ook bij bestaande bouw, naar mogelijk-

Een infiltratiesysteem

heden om duurzaam om te gaan met water. Hierbij kan men denken aan de toepassing

OPBOUW VAN DE PUBLICATIE

HEMELWATER VERWERKEN BINNEN DE PERCEELSGRENS

van waterbesparende maatregelen, zoals clo-

Na de Inleiding in hoofdstuk 1 wordt gaat

sets met minder spoelwater, waterbesparen-

hoofdstuk 2 in op duurzaam watergebruik,

Uit oogpunt van gezondheidsrisico’s is te

de douchekoppen en doorstroombegrenzers

het beleid ten aanzien van dit onderwerp

verwachten dat eerder gekozen wordt voor

op tappunten, maar ook aan verdergaande

en sociale en milieu-aspecten. Hoofdstuk 3

het lokaal in het milieu brengen van hemel-

maatregelen, zoals gebruik van hemelwater

geeft aan op welke manieren men invulling

water. Of dat mogelijk is, en de wijze waarop,

voor toepassingen waarvoor geen drinkwater kan geven aan het duurzaam watergebruik.

is locatieafhankelijk. Is het terugbrengen van

is vereist.

Vervolgens komt in hoofdstuk 4 de regelge-

hemelwater in het milieu geen optie, dan is

Naast deze drinkwaterbesparende maatre-

ving voor infiltratiesystemen en benuttings-

het benutten van hemelwater te overwegen.

gelen kan bij het duurzaam omgaan met

systemen binnen de perceelgrens, de regel-

Hemelwater kan in principe worden benut als water binnen de perceelgrens ook gedacht

geving voor huishoudwater en andere rele-

huishoudwater. Voor individuele woningin-

worden aan het infiltreren van hemelwater in

vante regelgeving aan de orde. Hoofdstuk

stallaties gelden hiervoor nauwelijks wette-

de bodem of het direct lozen op nabij opper-

5 bespreekt de hoeveelheid (beschikbare)

I S S O i n f o 37

juni 2008

neerslag en de kwaliteit ervan. Vervolgens gaat hoofdstuk 6 in op de mogelijkheden om om te gaan met de beschikbare neerslag: Wordt het hemelwater binnen de perceelgrens gebruikt voor toepassing binnen de

��

woning of het gebouw of wordt het hemelwater geïnfiltreerd in de bodem? Of mis-

��

schien een combinatie van beide? Voor zowel het benuttingssysteem als het

��

infiltratiesysteem geeft de publicatie een

��

aantal mogelijke systemen en technieken, waarvan de voor- en nadelen worden belicht. Op basis hiervan kan men een keuze maken voor een bepaald systeem. Hoofdstuk 6

hulpmiddel voor het dimensioneren van

Hoofdstuk 7 behandelt allereerst de verschil-

besluit met een stappenplan voor het eerste

diverse typen infiltratievoorzieningen. De

lende onderdelen van een hemelwaterbenut-

deel van de programmafase: de uitwerking

berekeningsmethodiek is gebaseerd op

tingssysteem. Vervolgens wordt ingegaan op

van het initiatief tot een voorlopig program-

regenduurlijnen en kan worden gebruikt om

de dimensionering van deze onderdelen. Ook

ma van eisen.

een indicatie te krijgen van de benodigde

is er aandacht voor constructieve aspecten,

afmetingen van de infiltratievoorziening. Om

beheer en onderhoud, kosten en milieu-

SOFTWARETOOL BIJ DE PUBLICATIE

een juiste invoer te bewerkstelligen dient de

aspecten. Infiltratie van hemelwater wordt

Bij de publicatie hoort een ontwerptool in

gebruiker informatie uit ISSO-publicatie 70.1

behandeld in hoofdstuk 8. Achtereenvolgens

de vorm van een uitgebreid spreadsheet.

te hanteren en voldoende deskundigheid te

worden de onderdelen van het infiltratiesy-

Het spreadsheet is uitgebreid, geoptimali-

bezitten. De gebruiker blijft verantwoordelijk

steem besproken, de dimensionering van

seerd en veel gebruiksvriendelijker gemaakt

voor de juiste invoer en interpretatie van de

het systeem, constructieve aspecten, beheer

dan de oude versie. Het programma is een

resultaten.

en onderhoud, kosten en milieu-aspecten. Tot slot komen in hoofdstuk 9 de ontwerpaspecten met betrekking tot het bergen en eventueel behandelen (cq. zuiveren) van

��

hemelwater aan de orde. De hoofdstukken 7 en 8 eindigen met een volledig stappenplan, waarin de realisatie van de systemen in vijf fasen - programmafase,

��

ontwerpfase, uitwerkingsfase, realisatiefase

��

en beheerfase - wordt toegelicht. Van de programmafase wordt alleen het tweede deel uitgewerkt. Het eerste deel van de programmafase, waarin het initiatief wordt uitgewerkt, is reeds beschreven in hoofdstuk 6.

BESTELLEN De publicatie is te bestellen via de ISSO-winkel op www.isso.nl. De publicatie verschijnt in de zomer van 2008.

��

Voorbeeld van werkblad in de ontwerptool van ISSO 70.1 Ontwerp-, uitwerkings- en realisatiefase I S S O i n f o 37

juni 2008

ISSO-instructieboek ‘Ontwerpen van sanitaire installaties’ Onlangs is het nieuwe ISSO-instructieboek ‘Ontwerpen van sanitaire installaties’ verschenen Dit instructieboek (een update en uitbreiding van het Handboek Sanitair van Will Scheffer) is onmisbaar ‘gereedschap’ voor de professional en de aankomend professional op het gebied van ontwerp en realisatie van installaties in de gebouwde omgeving.

��

� ��

HÈT SANITAIR HANDBOEK VAN NEDERLAND

��

De opzet en de inhoud van het instructieboek is tot stand gekomen

in samenwerking met specialisten op dit gebied. In de redactiecommissie zijn verschillende marktpartijen als adviseurs, ontwerpers,

installateurs en fabrikanten vertegenwoordigd. Het ISSO-instructieboek ‘Ontwerpen van sanitaire installaties’ biedt met 600 pagina’s

een compleet overzicht van de huidige stand van zaken. Ook heeft de publicatie de functie van naslagwerk; de gebruiker vindt er alle benodigde gegevens voor ontwerp en uitvoering van de meest voorkomende sanitaire installaties snel in terug. Ook het Hoger en Middelbaar technisch onderwijs heeft te kennen gegeven gebruik te maken van het handboek.

MEER INFORMATIE Het�� instructieboek kost €180,00 (ex BTW) en is te bestellen via de ISSO-winkel www.isso.nl. Hier vindt u tevens meer informatie over

��

het instructieboek.

Kleintje Legionellapreventie voorziet in grote behoefte (1e herziene druk onlangs verschenen)

� � � � � ��

� � � � � � � � � � � � � � � ��

��

Eind 2007 is het Zakboekje Kleintje

verschenen. Hierin zijn enkele belangrijke

Legionellapreventie uitgegeven. Inmiddels

correcties en toevoegingen verwerkt. Een

is het ISSO-zakboekje door het branche-

overzicht daarvan kan men vinden op

opleidingsfonds OTIB en de Stichting

www.isso.nl onder Errata.

Erkenning Installateurs (SEI) verspreid onder

��

alle erkende watertechnisch installateurs in

Inmiddels heeft ISSO al meer dan 15 regio-

Nederland. Daarnaast wordt het gebruikt in

nale instructiebijeenkomsten georganiseerd

het vakonderwijs en bij de regionale instruc-

of gepland in het gehele land, waaronder

tiedagen ‘Veilige Leidingwaterinstallaties’.

een aantal bij de installatiebedrijven zelf. De

Het zakboekje en de instructiedagen vormen

respons is erg positief en de interactie tussen

belangrijke pijlers van het ‘Actieplan Veilige

deelnemers en de instructeurs uit de installa-

Leidingwaterinstallaties’ dat in de zomer van

tie- en waterleidingwereld is uitstekend. Het

vorig jaar door de installatiebranche is aange- zakboekje en de nieuwe Waterwerkbladen boden aan de minister van VROM mevrouw

1.4G en 3.8 worden daarbij intensief gebruikt.

Cramer en dat momenteel wordt uitgevoerd.

De instructies worden afgesloten met een

De uitgave voorziet blijkbaar in een sterke

Cito-toets.

behoefte want het wordt veelvuldig nabesteld. De eerste herziene druk is inmiddels I S S O i n f o 37

juni 2008

Regionale instructiebijeenkomst Binnenklimaat Scholen

Professionele uitdaging voor een gezonder schoolklimaat Recent onderzoek toont aan dat de kwaliteit van het binnenmilieu in basisscholen te

fielen – dus wat wil men bereiken en welke

wensen overlaat. De hygiënische grenswaarde in Nederland voor de CO2-concentratie in

parameters zijn het belangrijkste – de beste

(basis)scholen ligt op 1200 ppm. Deze grens wordt veelvuldig overschreden. De gevolgen

keuzen kan maken.

hiervan zijn meer ziekteverzuim en slechtere leerprestaties. Daarom is verbetering van het binnenklimaat op scholen van cruciaal belang. ISSO organiseert in juni 2008 instructiebijeenkomsten waarop manieren aan bod komen om het binnenklimaat te verbeteren.

PROGRAMMA INSTRUCTIEBIJEENKOMST • Hoe overtuig ik partijen van de noodzaak

Enerzijds ligt de oorzaak van het slechte bin-

soms ingewikkelder zijn dan we nu kunnen

nenklimaat bij gebouwtechnische aspecten,

voorzien. Om betrokken partijen op technisch

om in binnenklimaat te investeren?

zoals te weinig ventilatievoorzieningen of

gebied zo goed mogelijk te ondersteunen,

gebrek aan zonwering. Anderzijds worden de

ontwikkelde ISSO de publicatie ‘Binnenklimaat

aanwezige voorzieningen vaak onvoldoende

scholen’. Deze publicatie vormt de rode

of op onjuiste wijze gebruikt. Daarom ont-

draad tijdens de instructiebijeenkomst en

wikkelde het kabinet een visie waarin men

geeft invulling aan de behoefte aan goede

een verbeterslag bij de bestaande scholen

ontwerptools, zowel bij renovatie als bij

• Voorbeelden van innovatieve oplossingen.

voorstelt die in de komende jaren moet

nieuwbouw van scholen. Een vereiste daarbij

• Onderhoud en beheer, pure noodzaak!

worden uitgevoerd. Deze verbeteringen

is het kunnen opstellen van een goed

richten zich vooral op het realiseren van een

Programma van Eisen. De ISSO-publicatie 89

LEERDOEL

maximaal CO2-gehalte in de klas, het beper-

‘Binnenklimaat scholen’ geeft voor al deze

Na de instructie bent u in staat zelfstandig

ken van geluidsoverlast - zowel van buiten

ontwerpfasen de juiste handvatten. Het hele

scholen te adviseren ten aanzien van de

als veroorzaakt door de installaties - en het

proces vanaf het opstellen van het PVE tot

benodigde ventilatieregelingen. De instructie

tegengaan van oververhitting in de zomer.

en met oplevering, beheer en onderhoud

is gericht op installateurs, adviseurs, facilitair

Ook voor de nieuwbouw gelden inmiddels

worden behandeld.

managers, schooldirecties, schoolbesturen,

• Het vastleggen van eisen en wensen van de opdrachtgever. • Op welke wijze kun je per lokaal de statusquo in kaart brengen? • Installatieconcepten, en welke keuze is het

strengere eisen. Diverse scholen, gemeenten

best.

medezeggenschapsraden en ouderraden van

en GGD’en hebben al concrete acties in gang

Bovendien geeft de publicatie voor 16

scholen, gemeente- en rijksambtenaren en

gezet.

verschillende systemen en/of oplossingen

overige belangstellenden.

enkele variantenbladen met aandachtspun-

BINNENKLIMAAT SCHOLEN

ten, eigenschappen en technische installatie-

MEER INFORMATIE EN AANMELDEN

Het is duidelijk dat er in de komende jaren

schema’s. Om een goede systeemkeuze te

Via www.isso.nl/kennisoverdracht kunt u

veel moet gebeuren om het binnenklimaat

kunnen maken, is een keuzeschema ontwik-

zich aanmelden. Hier vindt u tevens meer

op niveau te krijgen. De oplossingen zullen

keld waarmee men op basis van ambitiepro-

informatie over de kosten, data en locaties.

Nieuwe ISSO-uitgaven PUBLICATIES • ISSO-publicatie 55.3 ‘Legionellapreventie in klimaatinstallaties’ (juni 2008 beschikbaar)

• ISSO-publicatie 70.1

INSTRUCTIEBOEKEN • Ontwerpen van sanitaire installaties (IBhs) • Montage- en verwerkingsrichtlijnen Kunststof Leidingsystemen Sanitair (IBmkls)

‘Omgaan met hemelwater binnen de perceelgrens’ (juli 2008 beschikbaar)

• ISSO-publicatie 89

• Elektromechanisch Onderhoud Module 2 Gelijkstroommotoren (IBemogm)

‘Binnenklimaat Scholen’ (juni 2008 beschikbaar)

ISSO/SBR-PUBLICATIES • ISSO/SBR-publicatie 810

Meer informatie over de uitgaven vindt u in de ISSO-winkel op www.isso.nl.

Veilig invoeren van aansluitleidingen van nutsvoorzieningen

I S S O i n f o 37

juni 2008

bezoek de toekomstparade het ISSO-Najaarsoverleg 2008 Donderdag 25 september

Met trots presenteren wij u het 4e Najaarsoverleg. Dé relatiedag voor de installatiesector staat dit jaar in het teken van de onderwerpen;

duurzaamheid, veiligheid & gezondheid en prestatiecontracten Op basis van deze onderwerpen, die komend jaar de bouwagenda zullen vullen, brengen wij u een fascinerend en interactief programma. Reden genoeg om deze voorstelling bij te wonen en te ventileren waar u voor staat. Wij staan klaar om u een onvergetelijke middag te bezorgen.

Wij heten u van harte welkom op 25 september! Datum: 25 september Locatie: Theater Zuidplein te Rotterdam Tijdstip: 14.00 – 17.30 uur Kosten: €195,00 (ex. BTW)

MEER INFORMATIE VINDT U OP WWW.ISSO.NL

CO LO FO N

Euro-Index nieuwe ISSO-begunstiger

ISSO Info is een uitgave van

K E N N I S I N S T I T U U T V O O R D E I N S TA L L AT I E S E C T O R

Om de werkzaamheden van een objectieve en neutrale ISSO te ondersteunen heeft EUROINDEX zich bereid verklaard toe te treden als begunstiger van ISSO. EURO-INDEX onderstreept hiermee het belang van het collectief streven naar een kwaliteitsverbetering van de Nederlandse installatiesector. ISSO is EUROINDEX zeer erkentelijk voor deze ondersteuning en vertrouwt op een langdurige en vruchtbare samenwerking. EURO-INDEX is een technische handelsonderneming die meet-, regelapparatuur en C.V.-componenten levert voor veiligheid, onderhoud en nieuwbouw van technische installaties. Deze activiteiten worden onder andere ondersteund door: preventief onderhoud, reparaties, kalibraties en controles aan de meet- en regelapparatuur, het geven van cursussen, trainingen, opleidingen en advies aan klanten, het op verzoek verrichten van metingen voor klanten en verhuur van meet- en regelapparatuur EURO-INDEX is ISO 9001 gecertificeerd en RvA/DKD-geaccrediteerd voor haar kalibratielaboratorium. EURO-INDEX beschikt over een breed assortiment meet-, test- en detectieapparatuur, alsmede CV-componenten van diverse gerenommeerde merken. Denkt u bijvoorbeeld aan de Blauwe Lijn®, Elektro Lijn®, Fluke, Megger, Bio Systems, Ion Science Sewerin, TSI, Geotechnical Instruments en diverse anderen. Haar modern ingerichte technische dienst staat garant voor kwalitatief hoogwaardige service en kalibratie. EURO-INDEX Benelux heeft twee vestigingen, één in Capelle a/d IJssel (NL) en één in Zaventem (BE). EURO-INDEX b.v. Nederland bestaat sinds 1973 en beschikt over een zeer modern laboratorium waar reparaties en kalibraties naar DKD/RvA of ISO-normen worden uitgevoerd. EURO-INDEX n.v. te Zaventem (België) bestaat sinds 1963 en kan dankzij het grote magazijn voor opslag van goederen snel leveringen uitvoeren in de hele Benelux. EURO-INDEX Benelux heeft circa 70 medewerkers in dienst. Naast de eigen producten vertegenwoordigt EURO-INDEX ook diverse A-merken, veelal op exclusieve basis. EURO-INDEX Benelux maakt deel uit van een groep gelieerde ondernemingen gevestigd binnen en buiten Europa. Binnen deze groep werken meer dan duizend mensen.

Euro-Index Nederland I S S O i n f o 37

Bezoekadres

Kruisplein 25 (Weenapointgebouw B) 3014 DB Rotterdam

Postadres

Postbus 577 3000 AN Rotterdam

Tel.

010 - 206 59 69

Fax

010 - 213 03 84

E-mail

info@isso.nl

Internet

www.isso.nl

Wat is ISSO

ISSO, het kennisinstituut van de installatiesector, houdt zich bezig met het identificeren van kennisvragen binnen de installatiesector, het ontsluiten en toegankelijk maken van deze kennis in de vorm van praktische ISSO-publicaties en het bevorderen van het gebruik van ISSO publicaties als normstellende richtlijnen. Op 29 april 1974 werd ISSO opgericht door de volgende organisaties:

TVVL

Nederlandse Technische Vereniging voor Installaties in Gebouwen

UNETO -VNI

Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandel

PIT

Stichting Promotie Installatietechniek in een later stadium traden de volgende organisaties toe:

ONRI

Organisatie van Nederlandse Raadgevende Ingenieursbureaus

Vabi

Vereniging voor Automatisering in de Bouw en Installatietechniek

Vormgeving Redactie

Stijlmeesters P.P.H. 't Lam A.B. van Kleven-Pijpers Stijlmeesters

juni 2008