ISSO_Info_45_lowres by Stichting ISSO

I S S O INF O

a pril

Verwarring rond Energielabel door onwetendheid

2011

Voorstudie ISSO naar BIM binnen de installatiesector Al jarenlang wordt in de installatiesector gezocht naar manieren om effectiever te werken. Voornamelijk om de hoge faalkosten binnen de sector te verlagen. Een groot deel van de faalkosten zou voorkomen kunnen worden wanneer er een verbeterde gegevensuitwisseling op gang komt. Een ontwikkeling die hierin kan voorzien is het Bouw Informatie Model (BIM). Een belangrijk doel van BIM is kennis delen en de samenwerking tussen partijen in de bouwkolom te bevorderen met als eindresultaat betere kwaliteit en minder faalkosten. BIM krijgt daarom steeds meer navolging bij partijen in de bouwkolom. Bij toepassing van BIM wordt alle relevante informatie tijdens het hele bouwproces - en ook tijdens de gebruiksfase ten behoeve van beheer en onderhoud - opgeslagen, gebruikt en beheerd in een digitaal (3D) gebouwmodel. Het verschil met een 2D-werkwijze is dat BIM gebruikmaakt van (centrale) databases in plaats van tekeningen. ď&#x201A;&#x201E; verder op pag 5

Het hebben van een Energielabel is volgens afspraken in de Europese Unie wettelijk verplicht. In Nederland blijft het aantal woningverkopen met het Energielabel achter ten opzichte van andere landen in de EU. Minister Donner van het Ministerie van BZK wil daarom overgaan tot sancties bij transacties zonder Energielabel. Verschillende partijen hebben al laten weten tegen deze sancties te zijn. illustratie: http://www.bouwenmetbim.nl

ď&#x201A;&#x201E; verder op pag 2 1

ISSO-INFO 45 april 2011



Kwaliteit van de opname

vervolg van pag 1 - Verwarring rond Energielabel

Uit onderzoek dat het ministerie BZK onlangs heeft uitgeOmdat het aantal verstrekte Energielabels in Nederland

voerd, blijkt dat bij veel opnames niet de daadwerkelijke

lager is dan in veel andere landen, heeft de EU Nederland

energiewaarden naar voren komen. Simpelweg omdat de

gemaand om zo nodig door sancties het naleven van de

opname niet juist wordt uitgevoerd. De VROM-inspectie

afspraken af te dwingen. Criticasters van het Energielabel

spreekt echter wel van een verbetering ten opzichte van de

lijken niet op de hoogte te zijn van het feit dat de aangekon-

uitkomsten van eerder onderzoek. Maar dat betekent niet

digde maatregelen niet uit de lucht komen vallen, maar uit

dat dit resultaat tevreden stemt. De kwaliteit van de opname

Brussel komen. Veel van de kritiek op deze maatregelen, is

blijft een punt van zorg. Net als bij bouwkundige keuringen

gebaseerd op vier argumenten:

bij de aankoop van een woning, is het voor het opmaken van

• de kwaliteit van de opname voor verstrekking van het label;

een Energielabel van belang een groot aantal kenmerken

• de relatie van de labelklasse met het werkelijke energiege-

van de woning op te nemen. Bedrijven die het Energielabel

bruik;

mogen opmaken worden regelmatig door certificerende

• de invloed van de aanwezigheid van het label op het

instellingen (onafhankelijke partijen) gecontroleerd. De cer-

besluit wel of niet tot koop over te gaan of de rol die het

tificatie van de opnemers is bedoeld om bij de consument

label speelt bij de onderhandelingen;

het vertrouwen te winnen dat de opname volgens de regels

• dwang helpt niet, je moet consumenten verleiden tot ener-

geschiedt en dat het resultaat dus betrouwbaar is.

giebesparing. Om de betrouwbaarheid van het Energielabel te vergroten, Tot nu toe zijn het vooral enkele makelaarsorganisaties en de

heeft Agentschap NL, het projectenbureau van het minis-

Vereniging Eigen Huis die stelling hebben genomen in deze

terie, samen met het Kennisinstituut ISSO en KBI een forum

discussie. Het is tijd om feitenmateriaal beschikbaar te stellen

geopend waar de opnemers en EPA-adviseurs bij twijfel

zodat men een gedegen mening kan vormen.

vragen kunnen stellen aan deskundigen. Verder is de kwaliteitsborging gegarandeerd doordat alleen gediplomeerde

ISSO-info nummer 45

content ISO 9001 certificaat verlengd

opnemers en EPA-adviseurs woningen mogen opnemen.

Energiegebruik en Energielabel Bij de argumenten tegen de invoering van sancties, brengt

Certificatieregeling installateurs duurzame energietechnieken 4

men ook vaak naar voren dat een woning met een slecht

Installatiebedrijf

Jaap Hogeling benoemd tot fellow

Daarom zou het Energielabel geen goed instrument zijn.

Postbachelor opleiding HIT-W omarmt ISSO-publicaties

Hier worden echter twee dingen door elkaar gehaald. Het

Vervolg landelijke informatiedag binnenmilieuprofiel

Platform Duurzame Huisvesting krijgt vaste vorm

van een auto met een A-label (we spreken vaak over het

Kennisbundeling Thermisch Actieve Gebouwen

percentage van de fiscale bijtelling die hierbij hoort voor

Groei ISSO-digitaal.nl

Energielabel toch een laag energiegebruik kan hebben.

Energielabel is een maatstaf voor de energetische kwaliteit van het gebouw of de woning. Net als bij de aanschaf

leaseauto’s) doet dit label geen voorspelling over de hoeveelheid benzine die de eigenaar per jaar zal gebruiken.

Ontwerpen van infiltratievoorzieningen via ISSO-digitaal.nl 11

Dat hangt natuurlijk af van de rijstijl (vandaar ‘het nieuwe

Klimaatapplicatie voor de installatiebranche

rijden’) en van de hoeveelheid kilometers die je er per

Leergang Woningventilatie bijna rond

jaar mee rijdt. Wat bij een auto voor iedereen duidelijk is, lijkt bij een woning een onoverkomelijk obstakel. Bij

Nieuwe methode voor duurzaam gebouwbeheer gelanceerd 14

wasmachines is het blijkbaar al iets lastiger, vandaar dat

Nieuwe instructieboeken in EMO-reeks

tegenwoordig naast het energielabel ook een bedrag aan

Serie ISSO-publicaties over woningventilatie nu compleet

Nieuwe ISSO-uitgaven

chine. Dat we niet terug naar de winkel kunnen om ver-

Eenvoudige berekeningen met Kleintje Koellast

haal te halen als wij vaker wassen dan dit standaardgezin,

Ontwikkeling ISSO-kenniskaart speciaal voor de praktijk

Denk met ons mee in het ISSO-panel

een bewoner bij hetzelfde bewonersgedrag in een

Experts aan het woord!

woning met een Energieklasse A aanzienlijk minder

ISSO In-Companytrainingen

‘Duurzame technieken genereren omzet’

energiekosten wordt vermeld. Dit zal gebaseerd zijn op een standaardgezin en standaardgebruik van de wasma-

dat snapt iedereen. In het geval van een Energielabel bij woningen, zal

energie gebruiken dan in een vergelijkbare woning met Energieklasse E.

Nut van label bij koop of verkoop Wat is nu de rol die het Energielabel zou moet spelen? ‘Als

tot de huidige, Nederlandse situatie. Stilstand is achteruit-

ik een huis koop, dan weet ik wat de energetische kwaliteit

gang. Een volgende stap om de energiebezuiniging weer

van de woning is’, is een veelgehoord antwoord. Dat zou

in beweging te krijgen, is noodzakelijk. Het is geweldig dat

dan vanzelf in de verkoopprijs tot uiting komen. Maar dat is

alle EU-staten van dat belang zijn doordrongen. De snel-

niet de bedoeling van het label. Het label geeft handvatten

heid waarmee op Europees niveau vele energiemaatregelen

voor een afweging van de koopprijs, voor de overweging

zijn gerealiseerd, dient als voorbeeld voor nieuwe Europese

van investeringen in energiebesparende maatregelen die

afspraken.

de verkoper of koper vervolgens treft. Die maatregelen zijn weer bepalend voor de energierekening die iedere maand

Het Energielabel is een zeer bruikbaar instrument. Het

betaald moet worden. Groene financiering van energiebe-

dwingt ons na te denken over de toekomst en dient als sti-

sparende maatregelen wordt mogelijk als er een label en

mulans om maatregelen te nemen. Onze conclusie is dat het

een maatwerkadvies is. Over dwang gesproken: in Duitsland

Energielabel een goede stok is. Niet om de hond te slaan,

verplicht de overheid een aantal energiebesparende maatre-

maar om hem achter de stok aan te laten hollen. Dankzij het

gelen bij oudere huizen. Zo kan het dus ook. Nederland kent

Energielabel weten we wat we kopen en kunnen we met

ongeveer 6 miljoen woningen. De gemiddelde woning heeft

maatwerkadvies aan de slag om de maandelijkse energielas-

een Energieklasse D. Er is dus een groot potentieel om bij de

ten te beperken. Want dat de energieprijzen voor de meeste

bestaande woningen energie te besparen.

mensen harder zullen stijgen dan het salaris, daar durft ISSO

Ook de groeiende belangstelling om bij te willen dragen aan

wel wat op in te zetten!

ISO 9001 certificaat verlengd een duurzame wereld speelt een belangrijke rol. Niet alleen de financiële besparing op energie is belangrijk, maar ook het maatschappelijk belang van CO2 reductie en de vermin-

Op 4 februari 2010 ontving ISSO uit handen van Kema het

dering van het energiegebruik.

ISO 9001 certificaat voor het gevoerde kwaliteitsbeleid. In november 2010 is er weer een externe audit uitgevoerd

Vrijwillig of gedwongen

om te toetsen of het kwaliteitssysteem nog altijd naar

Het vierde argument is dat het verplichten van het label

behoren functioneert. Deze keer door Dekra, voorheen

door middel van sancties ‘oude’ politiek is. Nee, je moet

KEMA Quality. Het kwaliteitssysteem van ISSO bleek

de consument juist verleiden, zegt men. Dit laatste is zeker

opnieuw te voldoen aan alle gestelde eisen van ISO 9001.

waar, maar alleen het verplichten van een label leidt zelfs

Dat betekent o.a. dat ISSO weer vooruitgang boekt in haar

niet automatisch tot het uitvoeren van energiebesparende

verbeterprocessen.

maatregelen. Zonder label lukt dat al helemaal niet. Kijk maar naar weer eens naar de auto. Het verplichte label, gekoppeld aan fiscale maatregelen, heeft een ongekende ontwikkeling en verkoop van zuinige auto’s op gang gebracht. Dat daarbij de fiscale besparingen een belangrijke rol spelen, staat buiten kijf. Wellicht is dat ook de weg die het Energielabel moet inslaan: een ‘D’ tot en met ‘G’-label geeft een toeslag op de energierekening. Die toeslagen kunnen dan dienen om de ondersteunende maatregelen voor het verbeteren van de labels te financieren. Zonder maatlat is het lastig meten. En dat meten is nodig voor allerlei ondersteunende en verleidende activiteiten.

Energielabel; een stap voorwaarts We zijn nu al enkele decennia bezig om zowel zakelijk als persoonlijk het energiegebruik te beperken. Talloze subsidieregelingen - van fabrikant tot consument - hebben geleid 3

ISSO-INFO 45 april 2011

Verplichte certificatieregeling installateurs duurzame energietechnieken Om het gebruik van hernieuwbare energie in Europa te bevorderen, is in april 2009 een richtlijn opgesteld: 2009/28/EG - Richtlijn hernieuwbare energie. Volgens deze richtlijn moeten alle lidstaten eind 2012 over een certificatieregeling voor installateurs beschikken, die een aantal duurzame energietechnieken betreft.

Adviesbureau DHV heeft in opdracht van AgentschapNL een verkennend onderzoek uitgevoerd naar een mogelijke opzet van een certificatiesysteem voor installateurs van hernieuwbare energiesystemen. Het traject dat nodig is om een certificeringsregeling te kunnen opzetten, bestaat uit: • vastleggen van de kennis; • ontwikkelen van een leergang;

Doel van de Richtlijn hernieuwbare energie is het bevorde-

• ontwikkelen van examens;

ren van het gebruik van energie uit hernieuwbare bronnen.

• ontwikkelen van een certificeringssysteem.

Maar ook beoogt de richtlijn te regelen dat er voldoende transparantie is in de geleverde kwaliteit van de producten

ISSO levert belangrijke bijdrage

of diensten en dat deze kwaliteit is gewaarborgd.

Uit de inventarisatie van DHV blijkt dat voor zonnestroomen zonnewarmte-installaties, warmtepompen en WKO-

De regeling gaat specifiek in op de volgende technieken:

systemen de noodzakelijke kennis al is vastgelegd in ISSO-

• kleinschalige warmwaterketels en verwarmingsketels op

publicaties. In het kader van het Masterplan Zonne-energie is herziening van de ISSO-publicaties op het gebied van

biomassa; • fotovoltaïsche en thermische systemen op zonne-energie;

zonne-energie ingezet en is er een leergang in ontwikke-

• warmte/koude-opslag (WKO) systemen en warmtepompen.

ling. Het in het rapport van DHV beschreven traject om te komen tot een certificeringssysteem, sluit naadloos aan bij het Masterplan Zonne-energie. Ook voor warmtepompen en WKO is een dergelijk traject in gang gezet. Voor warmtepompen zijn de opleidingen en examens enige jaren geleden al ontwikkeld.

Installatiebedrijf

De ontwikkeling van kwaliteitseisen voor de installatie van

Kwekel BV

kachels en ketels op biomassa lijkt interessant, vooral omdat het hier een grote vervangingsmarkt betreft. ISSO werkt

www.kwekel.nl

momenteel een projectplan uit wat deze techniek - voor wat betreft de kennisproducten - op eenzelfde niveau brengt

Bink Software BV

als de andere duurzame technieken. Vanzelfsprekend wordt hierbij gebruik gemaakt van de bestaande kennisproducten

Voor installatietechniek, bouwfysica en bouwbesluitberekeningen

en opleidingen van het Sfeerverwarmingsgilde.

Eenduidigheid

www.binksoftware.nl

Wanneer alle onderliggende kennisproducten voor han-

Dekra

ceringsregeling. Daarbij is eenduidigheid in de wijze van

den zijn, is het tijd voor het implementeren van de certifikennisborging, certificering, opleidingen en examens van groot belang. Een eenduidige systematiek kan de regeldruk

voorheen KEMA Quality

voor de installateurs beperkt houden. Eenduidige systema-

Testen, inspecteren en certificeren elektrische producten. Auditering en certificering van beheersystemen

tiek zorgt er daarnaast voor dat installateurs de certificering gezamenlijk op de markt kunnen brengen. Op die manier helpen ze het certificaat commerciële waarde te geven. De Richtlijn hernieuwbare energie zal gelijktijdig met de re-cast

www.dekra.nl

van EPBD ingevoerd worden. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met André Derksen, a.derksen@isso.nl of Kees Arkesteijn, k.arkesteijn@isso.nl. 4



het geval), maar het totale voortbrengingsproces integraal

vervolg van pag 1 - Voorstudie ISSO naar BIM

door computerapplicaties ondersteund zal gaan worden.

Virtueel ontworpen en gebouwd

Op dit moment lijken vooral de architecten het voortouw te

Door het gebruik van modelleersoftware kan ‘virtueel ont-

nemen in de toepassing van BIM, vooral in de beperkte zin

worpen en gebouwd’ worden. Een groot voordeel is dat alle

van 3D-ontwerpen met meerdere partijen.

partijen in het bouwproces met dezelfde informatie werken en dus ook van elkaar zien wat er gebeurt. De informatie is

De content die hiervoor nodig is ligt voor een groot deel

dan ook continu beschikbaar en altijd actueel. Fouten kunnen

al opgeslagen in ISSO-publicaties, maar is nog niet direct

in een vroegtijdig stadium voorkomen worden. Daarnaast kan

toepasbaar voor het gebruik in BIM. Het MKK-model (Model

procesinformatie, het Programma van Eisen en uitvoerings-

Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstallaties), dat het uitgangs-

en beheerinformatie in het model worden opgeslagen.

punt vormt bij de ontwikkeling van ISSO-publicaties, biedt een solide basis maar moet voor toepassing in BIM nog nader

In de kinderschoenen

uitgewerkt worden.

De toepassing van BIM in de bouwsector gaat met rasse

De voorstudie die ISSO uitvoert, beschrijft een inventarisatie

schreden voort. Echter, uit onderzoeken blijkt dat de toepas-

van de ontwikkelingen rondom BIM en de mogelijkheden

sing van BIM in de installatiesector nog helemaal in de kinder-

voor de technische installatiebranche.

schoenen staat. Vanwege de niet te stuiten opmars van BIM zal ook de installatiesector op korte termijn hiermee te maken

Meer informatie

krijgen en sterker nog: zich hierop moeten gaan voorberei-

Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Michel

den. Dit betekent dat niet alleen het ontwerp (zoals nu vaak

Verkerk, m.verkerk@isso.nl.

Jaap Hogeling benoemd tot fellow Ashrae

Op 29 januari jl. is Jaap Hogeling benoemd tot ‘Fellow’ van de Amerikaanse vakorganisatie Ashrae. Dit gebeurde tijdens de jaarlijkse conferentie in Las Vegas. De status van ‘Fellow’ is weggelegd voor leden van de organisatie die een ‘exceptionele bijdrage’ hebben geleverd aan het vakgebied verwarming, koeling, klimaatbeheersing en ventilatie. 5

ISSO-INFO 45 april 2011

Postbachelor opleiding HIT-W omarmt ISSO-publicaties Papier of digitaal

De posthbo-opleiding HIT-W van Avans+ is begin dit jaar ingrijpend veranderd. Vroeger zou het bij een dergelijke aanpassing nodig zijn om veel nieuw lesmateriaal te ontwikkelen. Nu komt veel vernieuwde kennis uit ISSOpublicaties. Voor de lessen en het leermateriaal maakt de opleiding grotendeels gebruik van relevante ISSO-publicaties, NEN-normen en andere technisch richtlijnen.

De vernieuwde opleiding maakt daarbij grotendeels gebruik van ISSO-publicaties. Het dictaat van de docenten kan hierdoor beperkt blijven tot praktijkvoorbeelden, powerpointpresentaties, oefenopgaven en projecten. Ook bij tentamens kan men relevante ISSO-publicaties gebruiken. Deelnemers kunnen kiezen tussen de papieren publicatie of een Avans+licentie op ISSO-digitaal.nl gedurende de opleiding. Op ISSO-digitaal.nl zijn, naast de digitale weergaves van de ISSO-publicaties, ook interessante ontwerpen rekentools te vinden. Ook kan de deelnemer tegen gereduceerd tarief gebruikmaken van diverse softwarepakketten voor ontwerpen, dimensioneren en kostenberekening.

publicatie

kennisinstituut voor de install atiesec tor

Wat is er nieuw aan de HIT-W? Deelnemers aan de nieuwe opleiding HIT-W werken bij een ingenieurs- of adviesbureau, installatiebedrijf, of een ander bedrijf dat betrokken is bij het ontwerpen van gebouwinstallaties en zijn op weg een functie met meer verantwoordelijkheid en technische inhoud. Deelnemers dienen te beschikken over een HBO-werken denkniveau. Deelnemers met een vooropleiding op (post-) mbo-niveau kunnen via een assessment-procedure en eventueel een schakelcursus P-HIT instromen. Diploma’s van TVVL-cursussen of een HBOdagopleiding installatietechniek kunnen vrijstellingen bieden Handboek integraal ontwerpen van warmtepompinstallaties voor utiliteitsgebouwen

voor vakken met een grote onderlinge overlap.

Programma HIT-W Het eerste leerjaar staat vooral in het teken van kennis en achtergronden over de werking, toepassing en het dimensi-

Een van de gebruikte ISSO-publicaties in de opleiding

Het ontwerpen van technische installaties wordt een alsmaar complexere aangelegenheid. Er gelden steeds hogere eisen aan energiegebruik, comfort, veiligheid en het voorkomen van hinder en schade voor de omgeving. Projecten worden niet alleen technisch complexer, de ontwerper moet ook veel meer rekening houden met aangrenzende disciplines, lastige wetgeving en niet te vergeten uitgebreide technische richtlijnen. Op aanvraag van de Onderwijs Advies Raad van de installatietechnische opleidingen van Avans+ is een beroepenanalyse uitgevoerd bij ingenieursbureaus, adviesbureaus en grote installatiebedrijven. Daaruit is een zeer herkenbaar beroepsprofiel ‘Integraal Installatietechnisch Ontwerper’ voortgekomen. De posthbo-opleiding HIT-W (Hogere Installatietechniek Werktuigkundige installaties) heeft daarom ook een nieuwe richting toegevoegd aan de opleiding Een deelnemer wordt gecoacht

die zich richt op de Integraal Installatietechnisch Ontwerper. 6

oneren van de meest voorkomende soorten gebouwinstallaties. In het tweede leerjaar worden de deelnemers zowel groepsgewijs als individueel uitgedaagd om het geleerde uit het eerste jaar toe te passen in een gesimuleerd project dat het hele traject van de voorontwerpfase tot de uitvoeringsfase omvat. Het derde leerjaar beslaat één semester en staat vooral in het teken van een individueel afstudeerproject. Er is aandacht voor veel voorkomende speciale installaties in zogenoemde expert-lessen en de deelnemers krijgen instructies over de duurzaamheidsmeetlat van BREEAM. Vanuit een programma van eisen maken de deelnemers het definitieve ontwerp van een gebouwinstallatie met bepaalde De diploma-uitreiking

eisen aan complexiteit en beperking van het energiegebruik.

Het resultaat

HIT-W-diploma bij Hogeschool Avans via een éénjarig afstu-

De deelnemer ontvangt na succesvolle afronding van de

deertraject hun bachelortitel halen.

opleiding het postbachelor diploma van de registeropleiding HIT-W Integraal Installatietechnisch Ontwerper van

Informatie

de Stichting Post-HBO Nederland. Deelnemers die via een

Voor meer informatie kunt u de website www.avansplus.nl

niet-HBO-route zijn ingestroomd, kunnen op basis van het

raadplegen.

AGENDA

Bijeenkomst

Datum Locatie

Binnenmilieuprofiel Woningen (1,5 dag)

23 mei en 21 juni

ROTTERDAM

Instructiebijeenkomst Regeltechniek voor klimaatinstallaties

17 2011

ROTTERDAM

Voorlichtingsbijeenkomst Integraal ontwerpen

26 mei

Rotterdam

Legionellaveilige woningen (niet-installateurs) (middag)

2 juni

Eindhoven

9 juni

Bunnik

Power Quality (3 dagen)

14, 21 en 28 september 2011

13, 20 en 27 oktober 2011

10, 17 en 24 november 2011

Energiebeleid voor Woningbouwcoöperaties

12 / 19 mei en 9 juni

(i.s.m. Vabi Software BV) (2,5 dagen)

13 / 22 september en 4 oktober

3 / 10 en 24 november

WOERDEN

ROTTERDAM

Duurzaam Beheer en Onderhoud voor facility managers (1 dag) 18 mei

29 september

ROTTERDAM

Duurzaam Beheer en Onderhoud voor adviseurs en installateurs 1 juni en 7 september (1, 5 dagen)

10 oktober en 7 december

Betonkernactivering (basis, 1 dag)

N.t.b.

ROTTERDAM/WOERDEN

Betonkernactivering (ontwerpers, 4 dagen)

N.t.b.

ROTTERDAM/WOERDEN

EMC (2 dagen)

7 en 8 juni

8 en 9 september

25 en 26 oktober

Seminar Thermisch Actieve Gebouwen

22 juni 2011

ISSO-Najaarsoverleg

15 september 2011

Elektrotechniek

3 t/m 7 oktober

EPG seminar

13 oktober

ROTTERDAM

ROTTERDAM DEN BOSCH APELDOORN UTRECHT rotterdam

Voor meer informatie kunt u www.isso.nl raadplegen.

ISSO-INFO 45 april 2011

Platform Duurzame Huisvesting krijgt vaste vorm met intentieverklaring we de doelstellingen voor energiebesparing en reductie van de CO2-uitstoot voor 2020 niet. Het gegeven dat zojuist de stekker (tijdelijk?) uit het transitieplatform PEGO is getrokken, zou somber kunnen stemmen. Maar Jan Terlouw zit niet bij de pakken neer. Douwe Kras presenteerde de filosofie van Eneco op het gebied van duurzame energieopwekking. Lokale opwekking en slimme energienetten - smart grids zijn de belangrijkste ingrediënten van hun strategie.

Samen aan zet Het plenaire gedeelte van het programma werd muzikaal georkestreerd door Gregor Stam, die aan het einde van de

Het jaarlijkse symposium van het platform Duurzame Huisvesting, waarvan ISSO deel uitmaakt, had dit jaar als thema ’Wie is aan zet?’. Tijdens het symposium ondertekenden de leden van het platform een intentieverklaring waardoor ze zich verbinden aan het doel om door samenwerking binnen de sector de huisvestingsketen te verduurzamen. Het platform gaat nu aan de slag met het oplossen van knelpunten.

dag zelfs zijn zelf gecomponeerde ‘platform-lied’ ten gehore

Voorzitter Jan Terlouw en Eneco-bestuurder Douwe Kras

U kunt het platform volgen op LinkedIn via de groep

gaven tijdens het symposium hun visie op het thema ‘Wie

Platform Duurzame Huisvesting. ISSO directeur Rob van

is aan zet?’Jan Terlouw wees daarbij nadrukkelijk de over-

Bergen treedt op als woordvoerder van het platform.

bracht. In het tweede gedeelte van de dag konden de deelnemers kiezen uit een breed scala van parallelsessies waarin succesvolle voorbeelden van samenwerking in duurzame projecten en producten aan de orde kwamen. Daarmee werd het antwoord op de themavraag van het symposium gegeven: samen zijn we aan zet! Alle deelnemende organisaties in het platform gaan in een werkprogramma hun expertise inbrengen om knelpunten in het proces van verduurzaming van de bestaande utiliteitsbouw op te lossen.

heid aan. Deze dient met goede regelgeving een impuls te geven aan de verduurzaming, gaf hij aan, want anders halen

Meer informatie vindt u op www.isso.nl

Landelijke informatiedag binnenmilieuprofiel woningen krijgt vervolg Naar aanleiding van de landelijke informatiedag van ISSO over het binnenmilieuprofiel in woningen op 17 februari jl., werkt ISSO aan belangrijke vervolgstappen. Zo komt er een instructie voor de EPA-adviseur over het opstellen van een Binnenmilieuprofiel en werkt ISSO aan verbetering van de bepalings methode.

De belangrijkste constatering tijdens de landelijke informatiedag was dat het tijd is om de bepalingsmethode uit ISSO-publicatie 82.4 verder uit te rollen. Praktijkervaringen leren echter dat er nog verbeteracties mogelijk zijn die de marktacceptatie van de methode verder zullen vergroten. ISSO werkt dan ook de komende periode - samen met marktpartijen - aan verbetering en uitrol van de methode. De presentaties van de landelijke informatiedag kunt u nog eens terugkijken op www.isso.nl onder de kop ‘Nieuws’. 8

Softwareapplicatie Tijdens de informatiedag is ook de ISSO-applicatie ‘BM

gebruiker via een ‘stoplichtscore’ snel inzicht in de verschil-

(Binnenmilieuprofiel woningen)’ gepresenteerd. De applicatie

lende (deel)aspecten van het binnenmilieu in de woning.

werkt conform de methode uit publicatie 82.4 en geeft de

de deelnemers een oefening/

Het opstellen van een binnenmilieuprofiel woningen vormt

huiswerkopdracht mee voor het

een aanvulling op het energielabel/-maatwerkadvies. Een EPA-

opstellen van een eigen bin-

adviseur kan een binnenmilieuprofiel afgeven indien hij/zij:

nenmilieuprofiel. Het tweede

• bekend is met de methodiek als beschreven in ISSO-

deel van de bijeenkomst is een

publicatie 82.4;

terugkomdag (1 dagdeel) waarbij

• beschikt beschikt over de vereiste hulpmiddelen (meetap-

de huiswerkopdracht, knelpunten

paratuur bijvoorbeeld) zoals omschreven in ISSO-publicatie

en vragen worden behandeld.

82.4;

Na afloop van de instructie is de

• als bedrijf gecertificeerd is voor EP-certificaten voor wonin-

deelnemer in staat om een bin-

gen conform eisen BRL9500;

nenmilieuprofiel op te stellen voor

publicatie

kennisinstituut voor de install atiesec tor

Instructie Binnenmilieuprofiel

82.4

Bepalingsmethode

Binnenmilieuprofiel Woningen energieprestatie advies

• heeft deelgenomen aan instructie binnenmilieuprofiel.

woningen.

Binnenkort gaat de instructie Binnenmilieuprofiel van start.

Inschrijving

De bijeenkomst is opgebouwd uit twee dagen. De eerste dag

Inschrijven voor de ISSO-instructiebijeenkomst binnenmilieu

(twee dagdelen) richt zich op de inhoudelijke behandeling

profiel kan via www.isso.nl of u kunt contact opnemen met

van de methode en de softwareapplicatie. Daarna krijgen

Susanne Suvaal, instructies@isso.nl.

met het identificeren van kennisvragen Kennisinstituut voor de Installatiesector ISSO houdt zich bezig deze kennis in de vorm van praktische binnen de installatiesector, het ontsluiten en toegankelijk maken van icaties als normstellende richtlijnen. ISSO-publ van gebruiken het van n bevordere het en ISSO-publicaties

r K E N N I S I N S t I t U U t VO O r D E I N S tA l l At I E S E c t O

ISSO wil de beste projectcoördinator

•• •• •• •• ••

ben jij de specialist installatietechniek met organisatietalent? overdragen? is kwaliteit voor jou geen vies woord en wil je kennis ontwikkelen en en in- en extern delen? wil jij jouw kennis van installatietechniek en duurzaamheid verdiepen ler? ben je bovendien communicatief vaardig en een teamspe

Dan maakt iSSo, het kennisinstituut van de installatiesector, graag

kennis met jou!

Als projectcoördinator ben je:

manager van je eigen kennisprojecten en aanspreekpunt voor opdrachtgevers en marktpartijen in de bouwket het gezicht van ISSO in jouw vakspecialisme (W, E, S of ICT) succesvol in het verwerven van nieuwe projecten

ISSO verwacht van jou:

minimaal een HBO-opleiding in techniek of energie 5 jaar werkervaring in de installatietechniek of gebouwde omgeving in een dynamische en Wij bieden jou zelfstandigheid, speelruimte en verantwoordelijkheid salaris. goed een en flexibele organisatie. Met flexibele arbeidsvoorwaarden

Spreek t dit jou aan? Stuur je CV met motivatie naar sollicitatie@isso.nl . Kijk voor meer informatie: www.isso.nl

ISSO-INFO 45 april 2011

Kennisbundeling Thermisch Actieve Gebouwen De kennisinstituten ISSO en CUR Bouw&Infra en de brancheorganisaties in het BetonPlatform zijn een unieke samenwerking gestart om de kennis over thermisch actieve gebouwen te bundelen. Als kick-off organiseren ze een inspirerend en informatief congres op woensdag 22 juni 2011. De organisatie is in handen van het platform Duurzaam Gebouwd.

opgewassen is tegen externe wijzigingen zoals temperatuurstijging. De combinatie van thermische massa met duurzame energiebronnen leidt tijdens de levensduur van het gebouw ook nog eens tot een minimale CO2-footprint.

Thermisch Actieve Gebouwen Over betonkernactivering is al veel gepubliceerd. Ook is er al heel wat gebouwd, met goede en soms minder goede ervaringen. Uit beide soorten ervaringen is lering te trek-

Thermisch actief bouwen is gebaseerd op het thermisch

ken. Tijdens het congres zullen nieuwe kennisdocumenten

activeren van de gebouwmassa - met name van de beton-

en aanbevelingen worden gepresenteerd, zowel door ISSO

constructies - en biedt enorme kansen voor het realiseren

en CUR als door de partijen van het BetonPlatform. ISSO zal

van comfortabele, energieneutrale gebouwen. Succesvolle

daarbij naast de ISSO-publicatie 85 ‘Thermisch actieve vloe-

toepassing vergt concepten op gebouwniveau met een inte-

ren, betonkernactivering’ tevens de ontwikkelde leergang

grale benadering van architectuur, constructie, installatie en

presenteren. De publicatie komt medio 2011 beschikbaar.

uitvoering. Om die aanpak probleemloos te laten verlopen, is

De publicatie en leergang zijn tot stand gekomen met steun

er behoefte aan nieuwe kennis op elk van deze terreinen. Het

van: PIT, OTIB, VROM, RGD, Uneto-VNI, WTH en Nathan.

congres beoogt de nieuwe manier van werken te stimuleren en te voorzien in de kennisbehoefte. De unieke en brede

Workshops

samenwerking tussen de betonbranche-organisaties, het

Over thermisch actieve gebouwen op conceptniveau is nog

platform Duurzaam Gebouwd en de kennisinstituten ISSO en

nauwelijks iets gepubliceerd. Daar zal het congres zeker een

CUR Bouw&Infra staat garant voor een grote stap vooruit.

aanzet toe geven. De diverse workshops tijdens het congres zoomen in op de interesses van de verschillende doelgroe-

Betonkernactivering

pen; van ontwerp en techniek tot financieel rendement.

Betonkernactivering is de populaire term voor thermisch

Doelstelling van het congres is tweeledig: enerzijds de con-

actieve betonconstructies. Het wordt in de Nederlands bouw

gresdeelnemers praktisch bruikbare kennis aan te reiken,

steeds vaker toegepast als alternatief voor conventionele

anderzijds nieuwe kennisnetwerken te stimuleren.

klimaatinstallaties om zowel een comfortabel binnenklimaat als een laag energiegebruik te realiseren. Thermisch actieve bouwelementen worden bij voorkeur gecombineerd met

Het congres vindt plaats op 22 juni in het nieuwe Congres

duurzame energiebronnen, zoals warmte/koude-opslag in

centrum 1931 te ’s-Hertogenbosch.

de bodem. Die combinatie levert een robuust systeem, dat

Meer informatie vindt u op www.isso.nl

Groei ISSO-digitaal.nl

Applicatie Ontwerpen van infiltratievoorzieningen via ISSO-digitaal.nl In 2011 verschijnt de herziene versie van ISSOpublicatie 70.1 ‘Omgaan met hemelwater binnen de perceelgrens’. Aan de hand van een softwareapplicatie zijn enkele voorbeeldberekeningen uitgevoerd voor de beschreven ontwerpberekening in de nieuwe ISSO-richtlijn. De meerwaarde van die applicatie naast de ISSO-publicatie zelf, heeft ISSO doen besluiten de applicatie voor de installatiesector beschikbaar te stellen via ISSO-digitaal.

‘Heeft u ook een digitale versie?’ Die eerste vraag van jaren geleden heeft inmiddels geleid tot een complete online bibliotheek van alle ISSO-producten; ISSO-digitaal.nl. Steeds meer organisaties binnen de installatiesector maken gebruik van de digitale online bibliotheek.

De applicatie Ontwerpen van infiltratievoorzieningen vergemakkelijkt de beschreven ontwerpberekening en is van toepassing op de typen infiltratievoorzieningen zoals vermeld ISSO-publicatie 70.1. Dit zijn de volgende voorzieningen:

Adviesbureaus, grote en kleinere installatiebedrijven, overheid, architectenbureaus, bouwbedrijven; allemaal raadple-

• infiltratieveld;

• infiltratiekoffer met bergkamers;

zoeken ze ISSO-producten met behulp van kernwoorden en

• infiltratiebassin;

• infiltratiekrat;

maken ze gebruik van de ISSO-toolshop met diverse tabellen

• infiltratiegreppel;

• doorlatend riool;

en rekenprogramma’s.

• infiltratiekoffer;

• wadi.

gen ze in de online bibliotheek de diverse ISSO-publicaties,

Het succes van ISSO-digitaal.nl blijkt uit het volgende:

De applicatie laat op één blad zowel de invoergegevens als

• van begin 2006 tot nu toe heeft ISSO ruim 400 licenties

de berekeningsresultaten zien. De invoergegevens komen bovenaan het blad te staan, de berekeningsresultaten

mogen aanmaken;

onderaan. Installateurs kunnen het blad met invoergege-

• vanaf 2007 is het aantal abonnees jaarlijks met gemiddeld

vens en berekeningsresultaten samen met de uitgangspun-

24 procent gestegen;

ten van ISSO-publicatie 70.1 meeleveren bij een offerte voor

• in 2010 zijn er ondanks de recessie maar liefst 78 nieuwe

de realisatie van een infiltratievoorziening. De realisatie van

ISSO-digitaal licentiehouders bij gekomen;

deze applicatie is mede mogelijk gemaakt door een financi-

• op een werkdag loggen er gemiddeld 73 unieke organisa-

ële bijdrage van Uneto-vni , Ekofuture en BureauLeiding.

ties in die zorgen voor 133 sessies;

De applicatie maakt gebruik van de door Stichting RIONED

• de drukst bezochte dag telde 172 unieke organisaties met

ter beschikking gestelde tabellen met de rekenresultaten

in totaal 2294 sessies.

van de module C2200. ISSO-digitaal.nl is door de jaren heen steeds gebruiksvriendelijker, uitgebreider en toegankelijker geworden en heeft

Kennismakingsversie

een hoge status bereikt in de gehele sector. De reeks ISSO-

Tot 1 juni is het mogelijk een gratis licentie af te sluiten om

publicaties en de handige rekentools besparen de gebruiker

deze nieuwe applicatie te ontdekken. Wilt u gebruik maken

uren aan eigen speurwerk, onderzoek en rekenwerk. ISSO-

van dit aanbod, dan kunt u dit laten weten door een e-mail

digitaal.nl biedt altijd toegang tot de meest actuele publica-

te sturen naar bestellingen@isso.nl.

ties, maar ook tot de verouderde versie daarvan.

Meer informatie Meer informatie over ISSO-digitaal vindt u op onze website.

Voor meer informatie kunt u contact opnemen met

U kunt ook contact opnemen met Matthijs Plandsoen,

Oscar Nuijten, o.nuijten@isso.nl of

bestellingen@isso.nl.

Michel Verkerk, m.verkerk@isso.nl 11

ISSO-INFO 45 april 2011

Klimaatapplicatie voor de installatiebranche 3 RMOT

ISSO levert al jaren klimaatdata voor berekeningen bij simulaties voor klimaatregelingen. Tot voor kort waren deze gegevens alleen beschikbaar via Microsoft Excel. Om de installatiebranche deze klimaatdata gerichter aan te kunnen bieden, heeft ISSO een klimaatapplicatie ontwikkeld waarmee berekeningen zijn uit te voeren. De klimaatapplicatie is beschikbaar via ISSO-digitaal.

Om RMOT te berekenen maakt de gebruiker een keuze voor een bepaald (seizoen in een) klimaatjaar of referentiejaar en de applicatie berekent direct voor de gekozen periode de gevraagde gegevens. RMOT wordt gebruikt om de binnentemperatuur in een gebouw te bepalen op basis van de warmte van de vorige dagen (die verschillende gewichten met zich meedragen).

4 Daggemiddelden Voor het uitbrengen van de applicatie heeft ISSO eerst de

Deze functie maakt het mogelijk om 1- tot en met 5-daagse

klimaatdata gecontroleerd op missende datavelden. De

gemiddelden te bepalen over een gekozen periode (klimaat-

databestanden zijn nu volledig en genereren geen foutmel-

of referentiejaar).

dingen. De applicatie is zo ingericht dat de klimaatdata een-

5 Hittegolven

voudig beschikbaar te stellen zijn aan derden.

De gebruiker kan hier een periode opgeven waarin de appli-

Opbouw applicatie

catie op zoek moet gaan naar geregistreerde hittegolven. De

De applicatie is opgebouwd uit een vijftal onderdelen:

applicatie geeft als resultaten de begin- en einddatum van de gevonden hittegolven.

1 Standaard functies Dit onderdeel geeft de gebruiker de mogelijkheid om per

Kennismakingsversie

periode een aantal variabelen te laten berekenen. Voor de

Tot en met 1 juni is het mogelijk een gratis kennismakings-

gekozen periode zijn variabelen te berekenen voor zonne-

abonnement af te sluiten om deze nieuwe applicatie te

straling (globaal, diffuus, direct, direct normaal), tempera-

ontdekken. Wilt u gebruik maken van dit aanbod, dan kunt

tuur, vochtigheid (relatief, absoluut), neerslag, wind (snel-

u dit laten weten door een e-mail te sturen naar

heid, richting), bewolkingsgraad, zonneschijnduur, damp-

bestellingen@isso.nl.

spanning en enthalpie. De selectie van de periode waarover de berekening(en)

Webservice

gewenst zijn, zijn door de gebruiker flexibel in te geven; op

Naast de applicatie binnen ISSO-digitaal, faciliteert ISSO

basis van klimaat- en referentiejaren. Wanneer men kiest

ook een webservice waarmee de klimaatdata te benaderen

voor klimaatjaren kan aangegeven worden wat de begin-

zijn. Deze opzet maakt het mogelijk om ook andere partijen

(vanaf 1961) en einddatum van de berekening dient te zijn.

toegang te geven tot de klimaatdata waar zij gebruik van

Als referentiejaar kan men een keuze maken uit het referen-

willen maken. De vragende partij stuurt een verzoek naar de

tiejaar 1964, het energie jaar 50/60, het standaard ontwerp-

webservice die vervolgens de gevraagde informatie levert.

jaar en een extreem ontwerpjaar.

Op deze manier krijgt de gebruiker gegarandeerd de meest

De uitkomsten kunnen worden weergeven in een matrix of

actuele data. Alle data komen namelijk uit de centrale data-

grafisch via een lijn- of staafgrafiek. Daarnaast is het mogelijk

base van ISSO.

de data te exporteren naar Microsoft Excel.

Meer informatie 2 Graaddagen

Voor meer informatie over deze applicatie of de webservice

Door het opgeven van een referentietemperatuur, band-

kunt u contact opnemen met Michel Verkerk,

breedte en een bepaalde functie (graaduren met/zonder

m.verkerk@isso.nl

dode band of graaddagen met/zonder dode band) berekent de applicatie voor een gekozen periode de gevraagde graaduren of -dagen.

Leergang Woningventilatie bijna rond Naast de serie referentiedocumenten woningventilatie, is het nodig om deze kennis te borgen in de praktijk. Nog steeds is er een groot gat tussen de beschikbare kennis en de vaardigheid in de praktijk als het gaat om het ontwerpen, installeren en onderhouden van ventilatieproducten. Zowel bij nieuwbouw als in de vervangingsmarkt. ISSO ontwikkelt daarom een leergang Woningventilatie.

Module Basis ventilatietechniek

Module

Leergang ventilatiesystemen woningen en woongebouwen

Ontwerpen ventilatiesystemen

ISSO is in 2010 gestart om samen met marktpartijen de leergang Woningventilatie te ontwikkelen (zie ook ISSO-Info 43). Bedrijven en personen die werkzaam zijn in de installatiesector krijgen daarmee de mogelijkheid zich (verder) te bekwamen en onderscheiden op het gebied van woningventilatie. De ontwikkeling van de leergang wordt ondersteund door belangrijke partijen in de installatiesector zoals Uneto-VNI, AgentschapNL, OTIB, en de leveranciers van ventilatiesystemen verenigd in de FME/VLA. De leergang is in te zetten als ondersteuning van opleidings- en uitvoeringstrajecten die vrij zij in te vullen door bijvoorbeeld opleidingsinstituten en marktpartijen.

Onderdelen

Instructieboek ISSO 62

1 Basis ventilatietechniek; 2 Ontwerpen ventilatiesystemen; 3 Monteren en installeren ventilatiesystemen; 4 Beheren en onderhouden ventilatiesystemen.

ISSO 91

Instructieboek ISSO 62 ISSO 92

Module Beheren/ onderhoud ventilatiesystemen

ISSO 91

Instructieboek ISSO 63 ISSO 92

Ontwerpen ventilatiesystemen

Examen Monteren/ installeren ventilatiesystemen

Examen Beheren/ onderhoud ventilatiesystemen

Certificaat

Toets

Examen

Basiskennis ventilatiewoningen

Getuigschrift

Processcertificatie

De leergang zal bestaan uit vier verschillende modulen:

Instructieboek ISSO 61

Module Monteren/ installeren ventilatiesystemen

I. Bechikt over kennis en vakbekwaamheid

Procescertificatie BRL 6000-10

Procescertificatie BRL 8010

II.Zorgt voor bekendheid met opstellen handboek / ervaring met procesmatige kwaliteitsbewaking

Alle modulen bestaan uit de volgende producten: • eindtermdocumenten (onder regie van CITO) met helder

leren ventilatievoorzieningen woningen’ en BRL8010

gedefinieerde doelgroepen, ingedeeld naar niveau en

‘Ventilatieprestatiekeuring woningen’.

(bouw)discipline;

Planning en vervolg

• ISSO-instructieboeken behorende bij de modulen en passend binnen de opgestelde OTIB-onderwijsmatrix duurza-

Op dit moment werken de initiatiefnemers aan de afronding

me technologie ook afgestemd op de recent ontwikkelde

van de eindtermendocumenten, de instructieboeken en de

en opgeleverde ISSO-publicaties;

examens voor de vier genoemde modulen. Op verzoek van FME/VLA bereiden ISSO en haar partners aanvullend een

• opgaven en casussen voor landelijke, schriftelijke CITO-

vijfde module voor, genaamd ‘Systeemmontage ventilatie’.

examens;

Naar verwachting kunnen opleidingsinstituten en marktpar-

• een sluitend en functioneel CITO-examentraject, waarmee door de markt uitgevoerde opleidingstrajecten kunnen

tijen vanaf het derde kwartaal van 2011 met de uitvoering

worden afgesloten, resulterend in een getuigschrift (basis-

van het opleidingstraject van start gaan. Geïnteresseerde

moduul 1) en/of erkend certificaat (specifieke modulen 2,

opleiders kunnen contact opnemen met Anneli van Kleven,

3 en 4).

a.vankleven@isso.nl.

De specifieke modulen sluiten wat betreft het vakbe-

Meer informatie

kwaamheidsdeel aan op beschikbare procescertificatie-

Voor meer inhoudelijke informatie over dit project kunt u con-

instrumenten zoals BRL6000-10 ‘Ontwerpen en instal-

tact opnemen met Harry van Weele, h.vanweele@isso.nl 13

ISSO-INFO 45 april 2011

Nieuwe methode voor duurzaam gebouwbeheer gelanceerd Met de presentatie van de eerste 3 exemplaren is een start gemaakt van de nieuwe reeks ISSOpublicaties in het kader van ‘Duurzaam Beheer en Onderhoud van gebouwen’.

zijde, dus de installatie- en onderhoudsbedrijven, maar juist vanuit de vraagzijde geredeneerd. Bij ‘Duurzaam Beheer en Onderhoud’ is een belangrijke rol weggelegd voor het facilitair management, de spin in het

De uitreiking van de publicaties vond plaats tijdens het

web. Het facilitair management onderhoudt het contact met

symposium ‘Wie is aan zet?’ van 10 februari jl. te Bussum.

uitvoerders van onderhoud en beheer maar wordt ook door

Directeur Rob Boerée van NL Energie en Klimaat ontving de

gebruikers en organisatie aangesproken op de kwaliteit van

ISSO-publicaties 100, 104 en 106 uit handen van Rob van

het binnenmilieu en energiezuinigheid van het gebouw.

Bergen, directeur van kennisinstituut ISSO.

De methodiek is zodanig opgezet dat beheerders weer het gevoel krijgen dat zij ‘grip’ hebben op de (binnenmilieu)prestaties van de gebouwen. De nu gelanceerde methode voor duurzaam beheer bestaat uit een functionele inspectiemethode gekoppeld aan een gestructureerd stappenplan om verbeteringen door te voeren. Er volgen nog publicaties over prestatie-indicatoren en onderhoudscontracten voor duurzaam beheer en onderhoud. De eerste publicatie 100 is een inleiding op de methode voor alle bij gebouwbeheer betrokken partijen, vastgoedprofessionals en gebouweigenaren. Hierin staan de feiten en voordelen op een rij. De realisatie van deze serie publicaties is tot stand gekomen

Rob van Bergen (links) overhandigt de publicatie aan Rob Boerée

met steun van Rijksgebouwendienst, PIT en OTIB.

van NL Energie en Klimaat

Meer informatie In het programma ‘Duurzaam Beheer en Onderhoud’ heeft

De ISSO-publicaties 100 Duurzaam beheer en onderhoud

ISSO, in samenwerking met TNO en Halmos Adviseurs een

van gebouwen (€ 40), 104 Stappenplan duurzaam beheer

methode ontwikkeld die gebouwen weer laat functioneren

en onderhoud (€ 50) en 106 Functionele inspectiemethode

als bedoeld. Hierdoor vermindert het aantal klachten over

duurzaam beheer en onderhoud (€ 45) zijn te bestellen via

het binnenklimaat in gebouwen en wordt excessief energie-

de ISSO-winkel. De publicaties

gebruik teruggebracht.

zijn tevens digitaal verkrijgbaar DUURZ ISSO-PUBLICATIES

dscontracten Onderhoud en onderhou dvan voor beheer en onderhou Termen en definities in gebouwen klimaatinstallaties d Beheer en Onderhou n voor Duurzaam Prestatie-indicatore ren van techniek bruik en functione energiege lieu, Binnenmi d Beheer en Onderhou Monitoren van Duurzaam ren van techniek 103 bruik en functione energiege lieu, Binnenmi

Beheer en Onderhoud Prestatie-indicatoren voor Duurzaam van techniek Binnenmilieu, energiegebruik en functioneren

103

en Onderhoud Monitoren van Duurzaam Beheer van techniek Binnenmilieu, energiegebruik en functioneren

104

Stappenplan Duurzaam Beheer en

105

Kerndocument gebouwtechniek

106

Functionele inspectiemethode Duurzaam

107

Opleveringsprocedure klimaatinstallaties Nulmeting Duurzaam Beheer en Onderhoud

Halmos en TNO naar het functioneren van klimaatinstallaties 102

was al het beeld naar voren gekomen dat het hiermee niet 103

Monitoren van Duurzaam Beheer en Onderhoud Binnenmilieu, energiegebruik en functioneren van techniek

104

Stappenplan Duurzaam Beheer en Onderhoud

goed gesteld is. Het is van groot belang dat bij de totstand105

Kerndocument gebouwtechniek

106

Functionele inspectiemethode Duurzaam Beheer en Onderhoud

107

Opleveringsprocedure klimaatinstallaties Nulmeting Duurzaam Beheer en Onderhoud

koming van dergelijke kennisproducten alle partijen uit de bouwketen betrokken worden. Voordat het projectplan is

104

ure klimaatinstallaties Opleveringsproced d Beheer en Onderhou Nulmeting Duurzaam

publicatie

Prestatie-indicatoren voor Duurzaam Beheer en Onderhoud Binnenmilieu, energiegebruik en functioneren van techniek

ISBN 978-90-5044-204 -6

opgesteld is een aantal brainstormsessies gehouden met verschillende gebouweigenaren en -beheerders. Daarmee ISBN 978-90-5044-203-9

wordt voor deze kennisproducten niet vanuit de aanbod14

en Onderhou publicatie Duurzaam Beheer

100

Onderhoud

Beheer en Onderhoud

ISBN 978-90-5044-205-

DUURZAAM BEHEER EN ONDERHOUD GEBOUWEN

Feiten en voordelen op een rij

Onderhoud en onderhoudscontracten Termen en definities voor beheer en onderhoudvan klimaatinstallaties in gebouwen

gebouwen

102

KE NNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR

101

Duurzaam beheer en onderhoud gebouwen Feiten en voordelen op een rij

106

methode Functionele inspectie

ONDERHOU BEHEER EN

100

echniek Kerndocument gebouwt

cten Onderhoud en onderhoudscontra onderhoudvan Termen en definities voor beheer en klimaatinstallaties in gebouwen

101

ISSO-PUBLICATIES DUURZAAM BEHEER EN ONDERHOUD:

beheer en onderhoud te starten. Uit eerder onderzoek van

Stappenplan Duurzaam

105

107

Duurzaam beheer en onderhoud Feiten en voordelen op een rij

100

Beheer en Onderhou

104

URZAAM G VOOR DU

of eisen, waren voor ISSO aanleiding het project duurzaam

ISSO-PUBLICATIES DUURZAAM

BEHEER EN ONDERHOUD:

ECTOR OR DE INSTALL ATIES KENNISINSTITUUT VO

bepaalde garanties voor de prestatie aan installaties wensen

ETIN MET NULM

102

noodzaak om installaties zo energie-efficiënt mogelijk te laten draaien en het feit dat steeds meer gebouweigenaren

METHODEN

101

De groeiende aandacht voor een gezond binnenklimaat, de

106

E E INSPEC TI

STAPPENPLAN DUURZAAM BEHEER EN ONDERHOUD

ECTOR TALL ATIES OR DE INS TITUUT VO KENNISINS

Aanleiding

ONDERHOUD:

en onderhoud gebouwe Duurzaam beheer op een rij Feiten en voordelen

100

publicatie

TECHNISCH

AAM BEHEER EN

via www.isso-digitaal.nl

CTIEMETHODE FUNC TIONELE INSPE D ER EN ONDERHOU DUUR ZAAM BEHE

Nieuwe instructieboeken in EMO-reeks Remmen

Het afgelopen jaar verschenen de eerste instructieboeken in het kader van elektromechanisch onderhoud. Het eerste kwartaal van 2011 kwamen er twee nieuwe instructieboeken bij in deze reeks, met de titels Generatoren en Remmen.

De laatste module die is verschenen in de serie instructieboeken gaat over remmen. Hoewel remmen en koppelingen verschillende functies hebben, werken ze vaak volgens hetzelfde principe en hebben ze vaak dezelfde constructie. Het vaste deel van een rem is bij een koppeling het aangedreven

De instructieboeken, elk gericht op een specifiek elektromechanisch product,

Deel 6 Frequentieregelaars

Deel 7 Pompen ken op een consequente wijze beschreDeel 8 Metingen

ven. De omschrijving volgt de volgende • herkenning: met welk product heeft de

• diagnose: hoe achterhaalt de monteur wat er met het product moet gebeuren?

Opleidings- en

• demontage en diagnose-onderdelen: ontwikkelingsfonds v o o r h e t Te c h n i s c h Installatiebedrijf

op welke wijze dient de monteur het

ISBN: 978-90-5044-197-1

product uit elkaar te halen?

• r evisie: hoe kan de monteur de onder-

4 Generatoren

Opleidings- en

ontwikkelingsfonds v o o r h e t Te c h n i s c h Installatiebedrijf

ISBN: 978-90-5044-207-7

I NS TALL ATI ESEC TO R

fieke eigenschappen van dat product?

D E

monteur te maken en wat zijn de speci-

INSTRUCTIEBOEK ELEKTROMECHANISCH ONDERHOUD

VO O R

stappen:

K E N N ISI NSTITUUT

Deel 3 Reductoren

Deel 4 Generatoren het onderhoud staat in de instructieboeDeel 5 Remmen

INSTRUCTIEBOEK ELEKTROMECHANISCH ONDERHOUD

Deel 1 Draaistroommotoren Deel 2 Gelijkstroommotoren Deel 3 Reductoren Deel 4 Generatoren Deel 5 Remmen Deel 6 Frequentieregelaars Deel 7 Pompen Deel 8 Metingen

I N S TR U C TI E BO E K E LE K TRO M E CHAN I SCH O N D E R H O U D D E E L 5 R E M M E N

Deel 1 Draaistroommotoren

dient aan te pakken. De uitvoering van Deel 2 Gelijkstroommotoren

Het Instructieboek Elektromechanisch Onderhoud bestaat uit acht delen.

KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALLATIESECTOR

Het Instructieboek Elektromechanisch

Onderhoud bestaat uit acht delen. het betreffende product onderhoud van

INSTRUCTIEBOEK ELEKTROMECHANISCH ONDERHOUD DEEL 4 GENERATOREN

beschrijven de wijze waarop men het

5 Remmen

omslag EMO-5.indd 1-2

08-03-11 09:25

delen repareren en/of reviseren? • montage: op welke wijze kan de monteur deel. De meeste remsystemen zijn zo gemaakt dat de rem in

het product weer in elkaar zetten?

werking treedt op het moment dat de aandrijfkracht wegDaarnaast bevat elk instructieboek een hoofdstuk met

valt. Er zijn verschillende manieren om remkracht op te wek-

theoretische achtergrondinformatie over het betreffende

ken. Bij remmen die zijn gekoppeld aan elektromotoren, zijn

product.

de meest voorkomende manieren van opwekking: wrijving, wervelstroom en magnetisme. Deze drie methodes komen

Generatoren

dan ook aan bod in het instructieboek.

Sinds januari is de nieuwe module Generatoren beschikbaar. Dit instructieboek behandelt de werking van de genera-

De EMO instructieboeken worden gerealiseerd met steun van

tor en de bijbehorende onderhoudswerkzaamheden. De

en in samenwerking met Uneto-VNI, vakgroep EMO en OTIB.

werking van de draaistroomgenerator is gebaseerd op het natuurkundige principe van inductie. Wanneer een geleider

Bestellen

wordt blootgesteld aan een veranderend magnetische veld,

De reeds verschenen EMO instructieboeken zijn te bestellen

ontstaat in die geleider een elektrische stroom. Het gaat

via de ISSO-winkel op isso.nl

bij inductie om de snelheid waarmee het magnetische veld verandert onder invloed van de ronddraaiende magneten. Bij een generator wordt een ronddraaiend magnetisch veld opgewekt in de rotor. Bij kleine generatoren wekken één of meerdere permanente magneten dit magnetisch veld op. Bij grotere generatoren zorgen elektromagneten in de rotor hiervoor. 15

ISSO-INFO 45 april 2011

Serie ISSO-publicaties over woningventilatie nu Onlangs zijn de ISSO-publicaties 61 en 62 over ventilatie in woningen compleet herzien. Met deze twee nieuwe uitgaven is de serie ISSOpublicaties over woningventilatie nu compleet.

met een natuurlijke afvoervoorziening (type A en B) in deze publicatie uitgewerkt. De opzet en inhoud van de publicatie zijn aangepast waardoor het nu een geheel nieuw ‘moederdocument’ is voor het vastleggen van minimale kwaliteitseisen aan woningventilatie en het maken van een

KE NNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR

PR O G R A M M A VAN E I S E N E N S YS T E E M K EUZ E VO O R V E N T I L AT I E S YS T E M E N I N WO N I N G E N E N WO O N G E B O U W E N

publicatie

C D

Programma van Eisen en systeemkeuze voor ventilatiesystemen in woningen en woongebouwen VERSIE 2010

Na alle publiciteit rondom ventila-

systeemkeuze. In de herziene versie 2010 is een splitsing

tie in woningen en scholen, heeft

aangebracht in twee gedeeltes. Een zeer toegankelijk,

ISSO gekozen voor een duidelijke

beschrijvend deel over alle aspecten in het ontwerpproces

informatiesplitsing ten aanzien

van een woningventilatiesysteem en een deel Model

van de verschillende ventilatie-

Kwaliteitsborging Klimaatinstallaties (MKK) voor gebruik in

systemen. Naast de titels van de

bijvoorbeeld procescertificatiesystemen. De inhoud van de

bestaande publicaties, zijn ook

publicatie is aangepast aan de voortschrijdende kennis en

de vorm en de inhoud aangepast

normen.

aan nieuwe inzichten en normen.

Voor de beschrijving van bijna 40 systeemvarianten is de

Uitgangspunt in beide publicaties is

publicatie voorbereid op aansluiting met de systeembeschrij-

het Bouwbesluit van 2003 met alle

vingen uit de norm NEN8088, die in het verlengde ligt van

wijzigingen tot 2010. Maar ook kij-

de Energie Prestatie Gebouwen (NEN7120 EPG). Beide NEN-

ken de publicaties vast vooruit naar

normen zijn in 2010 als groene versie gepresenteerd.

verwachte eisen in het vernieuwde Bouwbesluit dat uiterlijk volgend jaar een feit wordt. Vooral

Enkele nieuwigheden in de publ icatie zijn:

de verscherpte eisen op het gebied van installatiegeluid en

• voorbeelden van ventilatiebalansberekeningen voor ver-

de consequenties daarvan voor ventilatiesystemen krijgt in

schillende woningtypen;

die vooruitblik aandacht.

• uitgewerkte voorbeelden voor het maken van een systeemkeuze; • principe-uitvoeringen en consequenties in de gestapelde

ISSO 61

bouw;

De titel van publicatie 61 is gewijzigd van ‘Kwaliteitseisen

• eisen aan en uitvoering van luchtdebietmetingen;

ventilatiesystemen woningen’ (2002) in ‘Programma van

• eisen en consequenties ten aanzien van installatiegeluid;

Eisen en systeemkeuze voor ventilatiesystemen in woningen

• keuze van en interactie met wasemkap.

en woongebouwen’ (2010). In dit referentiedocument komen alle gangbare ventilatiesystemen in Nederland aan de orde.

De nieuwe ISSO-publicatie 61 kost € 135,- en is te bestellen

Ook zijn de ontwerpaspecten voor ventilatiesystemen

via de ISSO- Winkel op www.isso.nl ISSO-publicatie 61 Alle ventilatiesystemen

Programa van eisen op hoofdlijnen

Programmafase Systeem A of B

Nevenstaand overzicht geeft het

Systeemkeuze

onderlinge verband tussen de verschillende ISSO-producten op

Systeem C of D

het gebied van ventilatie weer. Ontwerpfase Uitwerkingsfase Realisatiefase Beheerfase

ISSO-publicatie 61 Systeem A en B

ISSO-publicatie 62 Systeem D centraal (met WTW)

ISSO-publicatie 63 Systemen A, C en D centraal (met WTW)

ISSO-publicatie 92 Systemen Cen D decentraal (met WTW)

ISSO-publicatie 91 Systeem D decentraal (met WTW)

compleet ISSO 62

Nieuwe ISSO-uitgaven

De eerste uitgave van ISSO-publicatie 62 ‘Kwaliteitseisen gebalanceerde ventilatie in woningen’ is verschenen in 2003. Een aanvulling volgde in 2004. Met de herdruk van 2010 is de publicatie nu alleen nog toegespitst op centrale wtw-systemen, algemeen bekend onder de naam

De onderstaande uitgaven zijn (binnenkort) beschikbaar.

‘balansventilatie’ en typeaanduiding ‘D’. De titel is dan ook gewijzigd in ISSO-publicatie 62 ‘Centrale gebalanceerde

Publicaties:

ventilatiesystemen met warmterugwinning in woningen

ISSO-publicatie 32 Uitgangspunten temperatuursimula-

en woongebouwen’. De gebalanceerde ventilatiesystemen

tieberekeningen (herziene versie)

voorzien van natuurlijke luchttoevoer en mechanische

ISSO-publicatie 70.1 Omgaan met hemelwater binnen

afvoer (type C) zijn ‘verhuisd’ naar ISSO-publicatie 92

de perceel grens

(2009). Lokale gebalanceerde ventilatiesystemen voorzien

ISSO-publicatie 85 Thermisch actieve vloeren, beton-

van warmteterugwinning zijn volledig uitgewerkt in ISSO-

kernactivering

publicatie 91 (2009).

ISSO-publicatie 90 Energierondom gebouwen

een toegankelijk en beschrijvend deel over alle aspecten in

ISSO-publicatie 100

het ontwerpproces van een centrale wtw-installatie en een

Duurzaam beheer en onder-

deel volgens MKK voor gebruik in bijvoorbeeld procescerti-

houd gebouwen - Feiten en

ficatiesystemen.

voordelen op een rij

Enkele nieuwigheden in publicatie 62:

ISSO-publicatie 104

• voorbeelden van ventilatiebalansberekeningen voor ver-

Stappenplan Duurzaam

schillende woningtypen;

Beheer en Onderhoud

• principe-uitvoeringen en consequenties in de gestapelde

ISSO-publicatie 106

bouw;

Functionele inspectiemeISBN 978-90-5044-210-7

• eisen en uitvoering opstellingsruimten voor de WTW-

publicatie

KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR

Evenals ISSO-publicatie 61 is ISSO publicatie 62 gesplitst in

U I T G A N G S P U N T E N T E M P E R AT U U R S I M U L AT I E B E R E K E N I N G E N

efficiënte verlichting in en

32 herziene versie

2011

Uitgangspunten Temperatuursimulatieberekeningen

thode Duurzaam Beheer en

unit;

Onderhoud

• eisen aan en uitvoering van luchtdebietmetingen; • eisen en consequenties ten aanzien van installatiegeluid;

Instructieboek Elektromechanisch Onderhoud, module 5;

De nieuwe ISSO-publicatie 62 kost € 125,– en is te bestellen winkel.

en Uneto-VNI.

isso@isso.nl www.isso.nl

sbr@sbr.nl www.sbr.nl

812.11

Energiebesparingsmogelijkheden bestaande woningen Uitwerkingsinstructie op basis van toolkitconcepten

ISSO/SBR-publicatie 811 Ontwerpen van legionellaveilige woningen (herziene ISBN 978-90-5367-456-7 Artikelnummer 809.10

versie)

ISSO SBR

steun van OTIB

T (010) 206 59 59 F (010) 413 01 75

publicatie

KE NNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR

met financiële

T (010) 206 59 69 F (010) 213 03 84

Kleintje Koellast CE N T R ALE G E BAL AN CE E R D E V E N T I L AT I E S YS T E M E N M E T WAR MT E T E R U GW I N N I N G I N WO N I N G E N E N WO O N G E B O U W E N

zijn gerealiseerd

SBR Postbus 1819 3000 BV Rotterdam

Remmen (IBemorm)

via de ISSO-

De publicaties

ISSO Postbus 577 3000 AN Rotterdam

812.11 Energiebesparingsmogelijkheden bestaande woningen

• k euze van en interactie met wasemkap.

ISSO/SBR-publicatie 812 Energiebesparingsmogelijk heden bestaande woningen herziene VERSIE

Centrale gebalanceerde ventilatiesystemen met warmteterugwinning in woningen en woongebouwen

Meer informatie over de publicaties vindt u in de ISSOwinkel op www.isso.nl

ISSO-INFO 45 april 2011

Kruisplein 25 3014 DB Rotterdam Postbus 577 3000 AN Rotterdam tel. 010 206 59 69 fax 010 213 03 84 www.isso.nl info@isso.nl

De serie ISSO-kleintjes is uitgebreid met Kleintje Koellast. Zoals alle ISSO-kleintjes is ook dit zakboekje bedoeld voor praktische toepassingen en gebruik op de werkvloer. Kleintje Koellast biedt handvatten voor het berekenen van de koellast van vertrekken en gebouwen.

Kleintje Koellast geeft deze bijdragen aan de voelbare koellast weer in formules en grafieken. De voelbare koellast van een vertrek is de som van de verschillende bijdragen. Opleidings- en

ontwikkelingsfonds v o o r h e t Te c h n i s c h Installatiebedrijf

ISBN 978-90-5044-202-2

K E N N I S I N S T I T U U T V O O R D E I N S TA L L AT I E S E C TO R

K L E I N TJ E K O E L L A S T

Eenvoudige berekeningen met Kleintje Koellast

KLEINTJE

koellast

Naast de voelbare koellast is ook de latente koellast te berekenen. Ook aan de latente koellast

Kleintje Koellast is een tussenvorm tussen sterk vereenvou-

draagt een aantal factoren bij:

digde stationaire modellen en uitgebreide computerappli-

• verdampingswarmte van de door personen afgegeven

caties. Hoewel eenvoudig, houdt de geboden methode wel

waterdamp;

rekening met factoren als warmteaccumulatie in de gebouw-

• verdampingswarmte van waterdamp uit de binnenkomen-

constructie, beschaduwing en verminderde interne warmte-

de buitenlucht.

last bij verlichting door afgezogen armaturen. De methode

De koellast kan afnemen door het tijdelijk toestaan van een

uit dit kleintje betreft zowel de voelbare als de latente

hogere binnentemperatuur.

koellast. Kleintje Koellast is gebaseerd op ISSO-publicatie 8 ‘Berekening van het thermische gedrag van gebouwen bij

In het boekje maken een tweetal voorbeelden de bereke-

‘zomerontwerpcondities’. Voor het buitenklimaat is uitge-

ningen inzichtelijk. De methode uit het ISSO-kleintje is ook

gaan van de NEN 5060.

geschikt om de binnentemperatuur te bepalen bij beperkte koeling of bij de afwezigheid van koeling.

Voelbaar en latent De voelbare koellast van een vertrek is samengesteld uit een

De realisatie van deze

zestal bijdragen. Koellast ten gevolge van:

uitgave werd mede

• warmte afgegeven door personen;

mogelijk gemaakt door OTIB

Opleidings- en ontwikkelingsfonds v o o r h e t Te c h n i s c h Installatiebedrijf

• warmte afgegeven door verlichting; • warmte afgegeven door apparatuur;

Meer informatie

• warmte binnenvallende zonnestraling;

Kleintje Koellast kost € 35,– en is te bestellen via de ISSO-

• warmte door toetredende buitenlucht;

winkel. Kleintje Koellast is tevens digitaal beschikbaar via

• warmte door de scheidingsconstructies.

isso-digitaal.nl

Beurs Elektrotechniek 2011 3 t/m 7 oktober Jaarbeurs Utrecht

Kom uw kennis opladen bij KBI en ISSO

U vindt ons in Hal 8, standnummer F050

Even voorstellen

Tom ten Bosch “Mijn werkzaamheden binnen ISSO zijn het bouwen van nieuwe tools voor het ISSO-digitaal platform en het updaten van oudere tools naar webbased versies zodat zij tevens kunnen worden geplaatst in het ISSO digitaal framework”, vertelt Ten Bosch. “Wat ik tot nu toe heb gedaan binnen ISSO is ten eerste mijn afstudeeropdracht die bestond uit het importeren en transformeren van klimaatgegevens en het opzetten van een webservice om deze gegevens mee op te kunnen halen.

Het ISSO-team is versterkt met Tom ten Bosch. Tom is 24 jaar oud en komt uit Den Haag. Nadat hij zijn mavodiploma heeft gehaald, is Ten Bosch in Delft op het Mondriaan College MBO ICT-beheer gaan studeren. Na zijn MBO-opleiding is hij verder gaan leren in de richting van HBO Informatica op de Haagse Hogeschool. Die studie heeft hij dit jaar binnen ISSO afgerond.

Naast deze tool ben ik begonnen met het bouwen van een tool om een binnenmilieuprofiel te kunnen bepalen.” Naast zijn werk heeft Ten Bosch natuurlijk ook vrije tijd: “Als hobby’s heb ik uiteraard voetbal en dan ben ik vooral fan van ADO. Naast voetbal ben ik nu bijna een half jaar bezig om gitaar te leren spelen, wat overigens nog niet echt goed gaat. Daarnaast speel ik nu een jaar ‘go’, een bordspel dat lijkt op schaken.”

Ontwikkeling ISSO-kenniskaart speciaal voor de praktijk Recent gebruikersonderzoek toont aan dat op (V)MBO-niveau een sterke informatiebehoefte bestaat. Met name leerlingen zijn op zoek naar handzame informatie die zij in de dagelijkse installatiepraktijk kunnen toepassen. Daarbij moet men denken aan foto’s, woordenlijsten en stappenplannen. Juist voor deze toepassingen zal ISSO de ISSO-kenniskaart ontwikkelen.

• Monteur of 1e / leidinggevend monteur; • Werkvoorbereider; • Middenkaderfunctionaris; • Leerlingen. ISSO zal per werkveld (luchtbehandeling, energie & milieu, verwarming, water & gas, algemene technieken en elektro & ict) kenniskaarten uitwerken. De eerste zullen naar verwachting medio 2011 beschikbaar zijn. De kaarten zijn gratis digitaal te raadplegen en tegen een geringe vergoeding ook

Een kenniskaart bevat concrete informatie die de gebruikers

in gedrukte vorm verkrijgbaar.

kunnen inzetten bij de uitvoering en realisatie van projecten. De primaire doelgroep zijn alle mensen in de uitvoerende

Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Michel

installatietechniek, zoals:

Verkerk, m.verkerk@isso.nl 19

ISSO-INFO 45 april 2011

MAANDAG 3 VRIJDAG 7

OKT. 2011 VAKBEURS VOOR INSTALLATEUR EN INDUSTRIE

JAARBEURS UTRECHT

Duurzaam contact @ Elektrotechniek Van 3 tot en met 7 oktober vindt Elektrotechniek plaats, de vakbeurs voor installateur en industrie. Verspreid over zes hallen

Inhoudelijk programma

presenteren ruim 400 bedrijven de nieuwste producten, techno-

Naast het expositieprogramma vinden er dit jaar

logieën en innovaties op het gebied van zonne- en alternatieve

heel veel extra activiteiten plaats. Op het program-

energie, industriële automatisering en –elektronica, installatie-

ma staan onder meer diverse congressen, waar-

materiaal, bekabeling, domotica en verlichting. Centraal thema

onder het Domotica Congres, het Smart Grids en

op de beurs is ‘duurzaam contact’. Het intelligent gebruik en

Intelligente Netten Congres en het Licht Congres

beheer van energie, de noodzaak van ketenintegratie en ener-

dat in samenwerking met de NLA en NSVV georga-

giebesparende innovaties op lichtgebied worden in dit kader

niseerd wordt. Daarnaast vindt ook de Dag van de

uitgebreid belicht. Maar ook op het gebied van elektronische

Installateur plaats, kunt u een uitgebreid seminar-

beveiliging, gebouwbeheersystemen en opleidingsprogramma’s

programma bijwonen en zijn alle genomineerde

bent u op Elektrotechniek aan het juiste adres.

inzendingen van de ETOP Innovation Awards op de beursvloer te zien.

Praktische informatie Beursdagen Maandag 3 tot en met vrijdag 7 oktober 2011

Locatie Jaarbeurs Utrecht, hal 7 t/m 12

Openingstijden •

Ma 3, di 4 en wo 5 oktober 2011

10.00 – 17.30 uur

•

Do 6 oktober 2011

10.00 – 19.30 uur

•

Vr 7 oktober 2011

10.00 – 17.00 uur

Meer informatie en registratie op: www.elektrotechniek-online.nl 20

Denk met ons mee in het ISSO-panel Het ISSO-panel is er voor iedereen die interesse heeft in onze producten en diensten en een bijdrage wil leveren aan het verbeterproces. Uw inbreng gebruikt ISSO om de kwaliteit en het aanbod van nieuwe en bestaande producten en diensten te optimaliseren. Betere kennis en kennisoverdracht voor betere kwaliteit!

Face-to-face: U wordt uitgenodigd deel te nemen aan een brainstormsessie. Voor deelname aan het ISSO-panel zijn we op zoek naar enthousiaste mensen (een technische achtergrond is niet noodzakelijk) die werkzaam zijn bij: • Kleine, middelgrote of grote installatiebedrijven • Adviesbureaus • Onderwijs (MBO+ en HBO)

Als deelnemer aan het ISSO-panel vragen wij u bijvoorbeeld

• Gemeenten

wat u vindt van onze manier van kennisoverdracht, de invul-

• Woningbouwcorporaties

ling van bijeenkomsten, onze websites en nog veel meer.

• Architectenbureaus

Ook nieuwe communicatiecampagnes leggen we aan u voor. Vervolgens zorgen wij ervoor dat uw opinie binnen ISSO op de goede plek terechtkomt. Wij zijn oprecht benieuwd naar

Wat krijgt u ervoor terug?

uw ervaringen.

Bij deelname aan het ISSO-panel kunt u jaarlijks kosteloos deelnemen aan één van onze seminars.

Meedoen is eenvoudig en kost niet veel tijd Via internet: Enkele keren per jaar vragen we u per e-mail

Interesse? U kunt zich opgeven via e-mail bij Anneli van

uw mening.

Kleven, a.vankleven@isso.nl

Experts aan het woord! ISSO organiseert binnenkort een aantal master classes. Tijdens een masterclass wordt u bijgepraat door een of enkele experts over een bepaald onderwerp. De eerste masterclass staat in het teken van Duurzaam Beheer en Onderhoud (DBO). Deze korte maar zeer intensieve manier van kennisoverdracht richt zich op installateurs, adviseurs en facility managers.

zorgvuldig een stappenplan te doorlopen, kweekt u stapsgewijs commitment bij de facilitair manager of gebouwbeheerder en reikt u hem de middelen aan om zijn management te overtuigen.

DBO-deskundigen Hoewel de methode DBO nieuw is, hebben de adviseurs van Halmos Adviseurs en TNO al ruime ervaring met het succesvol begeleiden van dit traject. Dat zij die kennis hebben,

Facility manager

is geen verrassing, omdat zij de methode in een traject van

Een expert op het vakgebied legt in deze masterclass uit hoe

enkele jaren zelf hebben ontwikkeld. Met vallen en opstaan

een duurzaam beheerd en onderhouden gebouw weer ‘grip’

hebben zij deze aanpak uitgewerkt. Zij laten u dan ook zien

kan geven op de prestaties. Hiervoor wordt het proces om te

hoe u omgaat met de drie pijlers waarop DBO is gebaseerd

komen tot een duurzaam beheerd en onderhouden gebouw

is: techniek, beheer en perceptie. Uiteindelijk zorgt dit ervoor

aan de hand van een Stappenplan uitgewerkt. De rollen en

dat de gebouwbeheerder weer grip krijgt op zijn gebouw,

verantwoordelijkheden van het facilitair management bin-

met tevreden gebruikers als resultaat.

nen dit proces komen stap voor stap aan bod. Aan het eind van deze dag weet u hoe u binnen uw eigen organisatie aan

In de masterclass nemen de experts u mee in de toepassing

de slag kunt gaan om Duurzaam Beheer en Onderhoud in

van de methode DBO. Aan de hand van uw eigen case gaat u

uw gebouw toe te passen.

aan de slag en rapporteert u uw ervaringen terug en krijgt u nuttige feedback.

Adviseur & installateur Omdat communicatie bij het opzetten van een duurzaam

Inregelen

beheerproces cruciaal is, zal de masterclass juist ook hieraan

De volgende masterclass zal in het teken staan van Inregelen.

veel aandacht besteden. Adviseren over duurzaam beheer

Docent Jan Aerts zal u bijpraten over dit onderwerp.

en onderhoud is meer dan het zoveelste adviesrapport uitbrengen dat in de bureaula verdwijnt. Of het opstellen van

Voor meer informatie en aanmelden kunt u onze website

een plan waarvoor geen budget wordt vrijgemaakt. Door

www.isso.nl raadplegen. 21

ISSO-INFO 45 maart april 2010 2011

ISSO In-Companytrainingen Indien niet anders aangegeven bestaat de maximale groepsgrootte uit 20 personen. Tevens ontvangen de deelnemers na afloop van de instructie een Bewijs van Deelname.

ENERGIE & MILIEU

Binnenmilieuprofiel Woningen

Energielabel Utiliteit

Betonkernactivering (Basis)

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 82.4

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 75.1

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 85

Cursusduur: 2 dagen (Incl. Terugkomdag)

Cursusduur: 1 dag

Software: VABI Software

Energielabel Woningen

Voor het afleggen van het officiële

Betonkernactivering (Integraal)

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 82.1

Cito-examen EPA Adviseur kunt u kijken op

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 85

Cursusduur: 1 dag

www.cito.nl

Cursusduur: 4 dagen

Voor het afleggen van het officiële

EP Maatwerk Utiliteit

Cito-examen EPA Adviseur/opnemer kunt

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 75.2

Energiebeleid voor woningbouwcoöperaties

u kijken op www.cito.nl

Cursusduur: 3 dagen

Gebaseerd op: VABI Vastgoed Software B.V.

Software: VABI Software

Cursusduur: 3 dagen (Incl. terugkomdag)

Software: VABI of BINK Software

EP Maatwerkadvies Woningen

Maximale groepsgrootte: 10 personen

Cursusduur: 1 dag

EPA Examentraining(en) Woningbouw & Utiliteit

Software: VABI of BINK Software

Cursusduur: 1 dagdeel

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 82.2

Software: VABI of BINK Software Maximale groepsgrootte: 15 personen

WATER & GAS

Integraal ontwerpen van legionellaveilige woningen

Legionellaveilig beheren van koeltorens voor gebouwbeheerders

Gasvoorschriften; ‘Kleintje Gas’ en de praktijk

Gebaseerd op: ISSO-SBR 811

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 55.3 en model-

Gebaseerd op: ISSO- kleintje Gas

Cursusduur: 1 dag

risicoanalyse en beheersplan voor natte

Cursusduur: 1 dag

Maximale groepsgrootte: 25 personen

koeltorens

Maximale groepsgrootte: 25 personen

Cursusduur: 1 dag

Legionellaveilig beheren van koeltorens voor service- en onderhoudsbedrijven

Praktijkinstructie over toepassing en controle van keerkleppen

risicoanalyse en beheersplan voor natte

Legionellaveilig beheren van koeltorens voor waterbehandelingsbedrijven, fabrikanten en adviesbureaus

koeltorens

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 55.3 en

Cursusduur: 1 dag

model-risicoanalyse en beheersplan

Nieuwe regels voor gebouwriolering

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 55.3 en model-

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 55.1 en 55.1 Cursusduur: 1 dagdeel Maximale groepsgrootte: 25 personen

voor natte koeltorens

Gebaseerd op: NTR 3216

Legionellaveilig beheren van koeltorens voor toezicht en inspectie (gemeenten/overheid)

Cursusduur: 2 dagen

Cursusduur: 1 dag

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 55.3 en

Gebaseerd op: ISSO- kleintje

model-risicoanalyse en beheersplan

Legionellapreventie

voor natte koeltorens

Cursusduur: 1 dag

Maximale groepsgrootte: 25 personen

Veilige leidingwaterinstallaties

Warmteverliesberekening utiliteits- en bedrijfsgebouwen

Hydraulische schakelingen voor verwarmen en koelen

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 94

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 53 en 57

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 44 en 47

Cursusduur: 1 dagdeel

Cursusduur: 1 dag

Cursusduur: 3 dagen

Maximale groepsgrootte: 25 personen

Brand- en rookveilige doorvoeringen Gebaseerd op: ISSO-SBR 809 en ISSO Rapport

Ontwerp en realisatie van verticale bodemwarmtewisselaars

Individuele warmtepompen in woningen

3217

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 73

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 72 en 73

Cursusduur: 1 dag

Cursusduur: 1 dagdeel

Maximale groepsgrootte: 25 personen

Meer comfort en rendement met inregelen

Collectieve warmtepompinstallaties voor woningen

Warmtepompinstallaties in utiliteitsgebouwen

Gebaseerd op: ISSO- publicatie 56

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 80

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 81

Cursusduur: 1 dagdeel

Cursusduur: 1 dag

Cursusduur: 1 dagdeel

Maximale groepsgrootte: 25 personen

Binnenklimaat scholen

Gebaseerd op: ISSO-kleintje Ventilatie

Cursusduur: 1 dag

Cursusduur: 1 dagdeel

Maximale groepsgrootte:

Maximale groepsgrootte: 25 personen

25 personen

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 89

k en n isi ns t i t u u t

een kleine investering voor veel rendement

d e

Gebaseerd op: Instructieboek PQ

i ns ta l l at i e se c to r

Cursusduur: 3 dagen Maximale groepsgrootte: 16 personen Energie & Milieu Sanitaire Technieken Verwarming & Koeling Algemene Technieken Luchtbehandeling Elektrotechniek

Voor meer inf or matie over onze bijeenkoms ten z ie w w w.isso.nl 23

ISSO-INFO 45 april 2011

ELEKTROTECHNIEK

vo o r

Power Quality

LUCHTBEHANDELING

i n - co m pa n y i n st r u c ti e s e n tr a i n i n g e n

Toepassen ventilatievoorschriften woningen met ‘Kleintje Ventilatie’

VERWARMING & KOELING

Regeltechniek voor klimaatinstallaties

ISSO-najaarsoverleg 15 september 2011

‘Duurzame technieken genereren omzet’ Op 15 september a.s. organiseert ISSO voor de vijfde keer haar relatiedag. Dit najaarsoverleg vindt plaats in het energieneutrale congrescentrum De St@art te Apeldoorn. De dag heeft als thema ‘Duurzame technieken genereren omzet’.

ten diensten staan om de nationale en internationale overheidsdoelstellingen van 2020 te bereiken, en de belangrijke rol die de sector daarbij speelt.

Netwerken ISSO-relaties, partners, opdrachtgevers en overige geïnteresseerden zijn van harte welkom bij het najaarsoverleg. Er is op deze dag volop ruimte om te netwerken. Nieuw op deze

Traditioneel krijgt u tijdens het najaarsoverleg een overzicht

relatiedag is het aansluitende netwerkdiner. Hier krijgt u de

van de bij ISSO lopende en aankomende projecten. Daarnaast

kans om collega’s en nieuwe relaties te ontmoeten in een

gaan we in op trends en ontwikkelingen die in 2011-2012

informele sfeer.

zullen spelen. Als gastspreker is o.a. uitgenodigd architect Thomas Rau, ontwerper van congrescentrum De St@art.

Interesse in deelname?

Zeker zal aan bod komen welke middelen de installatiesector

Voor meer informatie kunt u www.isso.nl raadplegen

Colofon ISSO Info is een uitgave van ISSO Kruisplein 25 3014 DB Rotterdam Postbus 577, 3000 AN Rotterdam Tel. 010 - 206 59 69 Fax 010 - 213 03 84 info@isso.nl, www.isso.nl

ISSO, het kennisinstituut van

Op 29 april 1974 werd ISSO opgericht door de volgende organisaties:

de installatiesector, houdt zich

TVVL Nederlandse Technische Vereniging voor Installaties in Gebouwen

bezig met het identificeren

Uneto -Vni Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de techni-

van kennisvragen binnen de

sche detailhandel

installatiesector, het ontslui-

PIT Stichting Promotie Installatietechniek

ten en toegankelijk maken van

in een later stadium trad de volgende organisatie toe:

deze kennis in de vorm van

NLingenieurs Organisatie van Nederlandse Raadgevende Ingenieursbureaus

praktische

ISSO-publicaties

en het bevorderen van het

Vormgeving Stijlmeesters

gebruik van ISSO publicaties als normstellende richtlijnen.

Redactie P.P.H. ‘t Lam, A.B. van Kleven-Pijpers, Stijlmeesters De uitgever kan niet aansprakelijk worden gesteld voor persoonlijke of materiële schade, veroorzaakt door onjuistheden in de redactionele kolommen. 24