ISSO Info 47 lowres by Stichting ISSO

Special VSK 2012

IS S O INF O

j a nu a r i

2 012

Duurzame technieken staan centraal tijdens ISSO Najaarsoverleg Tijdens het ISSO Najaarsoverleg, op 15 septem ber 2011, heeft Cauberg-Huygen de eerste editie van de ISSO-Award voor duurzame pro jecten gewonnen. Nadat de vier genomineer den voor deze nieuwe prijs hun project hadden gepresenteerd, mocht het publiek zijn stem uitbrengen. De bijna 200 aanwezigen kozen in meerderheid voor het project ‘Mijnwater: from Black to Green’ van Cauberg-Huygen. Bij dit project worden warmte en koude uit mijnwater gebruikt voor klimatisering van woningen en utiliteitsgebouwen. Bij de realisatie van de klimaatinstallaties stelde de opdrachtgever het gebruik van ISSO-publicaties verplicht.

Een nieuw jaar Met het verschijnen van deze Info markeert ISSO de overgang van 2011 naar 2012. Een nieuw jaar komt ons tegemoet maar lonkt ons niet echt. De verwachtingen voor het jaar 2012 zijn onzekerder dan we ons kunnen herinneren bij een jaarwisseling in een lange tijd. Toch zijn we niet zonder verwachting voor het komend jaar. Natuurlijk, we weten dat de economie nog niet zal opbloeien in 2012 met groeipercentages zoals we die gewend zijn. Ik vind het wel opmerkelijk dat een ‘nulgroei’ alom als stagnatie van de economie wordt gepresenteerd. De economie valt stil, heet het dan. Niets is echter minder waar. Deze hijgerige drang naar groei, liefst met dubbele cijfers, is volgens mij één van de componenten van de mentaliteit die ons deze crisis bezorgd heeft. Een schuldencrisis of een bankencrisis noemen we het, maar het is een mentaliteitscrisis. En enerzijds hebben we de uitdaging om ons door de crisis heen te innoveren (Jan Kamminga) of te verduurzamen (Jan Terlouw), anderzijds werkt een crisis ook in de hand dat je gedwongen wordt je knopen te tellen. Waar staat mijn onderneming voor en is mijn profiel scherp genoeg? Stroomt onze drive ook in de aderen van mijn personeel en zijn zij toegerust om door de crisis heen te komen? Is focus op de kostenkant nodig, zoals wij nu bij veel banken

De uitreiking van de ISSO-Award was een hoogtepunt tijdens

zien (hoeveel bank wil je hebben verandert dan in: hoeveel

het goed bezochte Najaarsoverleg, de jaarlijkse netwerk-

bank hou je nog over?), of zoek je het in verbetering van de

bijeenkomst voor de installatiewereld die ISSO voor haar

kwaliteit van je product of dienst of personeel?

relaties organiseert. Dit jaar had ISSO bovendien het initiatief

 verder op pag 2

 verder op pag 2 1

ISSO-INFO 47 januari 2012



vervolg van pag 1 - Een nieuw jaar

vervolg van pag 1 - Duurzame technieken staancentraal tijdens ISSO Najaarsoverleg

Op het LOPL/ISSO-symposium over nieuwe regelgeving legi-

genomen om marktpartijen uit te nodigen een project in te

onellapreventie, gehouden eind november van het oude jaar,

sturen voor de ISSO-Award. Deze prijs is bestemd voor orga-

hield Paul Settels van ING een mooi inspirerend verhaal over

nisaties die actief betrokken zijn bij de totstandkoming van

hoe ING omgaat met een onderwerp als legionellapreventie.

een duurzaam project en bij de technische realisatie en voor

Hij benaderde het onderwerp vanuit het begrip ‘goed huis-

de benodigde kwaliteitseisen aantoonbaar gebruik maken

vaderschap’. Dit geldt bij ING zowel voor het eigen personeel

van ISSO-publicaties.

als voor werknemers die op haar dak aan het werk moeten, als voor de omgeving van haar bedrijfsgebouw. En dan past

Cauberg-Huygen wint eerste ISSO-Award

ook geen beperking tot het wettelijk verplichte minimum

Winnaar Cauberg-Huygen was adviseur bij het project in

als invulling van je verantwoordelijkheid. Dat was een bood-

het Zuid-Limburgse Heerlen, waar men warm en koud water

schap om nog eens over na te kauwen, zo tijdens de feestda-

omhoog pompt uit de oude mijnschachten. Boven de grond

gen. Om je weer op scherp te zetten voor een nieuw jaar.

wordt dit water via een warmtepomp geschikt gemaakt voor

ISSO wenst u in dit jaar daarbij alle succes. Wij zullen ons

het verwarmen en koelen van een groot kantoorgebouw

weer maximaal inzetten om u hierbij te faciliteren met direct

en een woonwijk. Het ingenieursbureau was genomineerd

toepasbare kennis. Kennis voor kwaliteit. Van de bouwplaats

voor de award omdat zij zich actief heeft ingespannen om

tot in de directiekamer. Ook voor de komende 4 jaar heeft

bij de technische realisatie van de installaties de kwaliteits-

ISSO, met een nieuw beleidsplan, dit als motto. Voor verster-

eisen uit de ISSO-publicaties dwingend voor te schrijven. Dit

king van kwaliteit, duurzaamheid en veiligheid.

resulteerde in een opdrachtgever die elke betrokken projectontwikkelaar en installateur verplichtte om de installaties conform de richtlijnen uit de ISSO-publicaties aan te leggen.

Rob van Bergen

Het succes van dit project slaat volgens Cauberg-Huygen over naar andere mijnstreken in Europa, waar men nu ook de

ISSO-info nummer 47

content

mogelijkheden onderzoekt om verlaten mijnschachten als

Norm voor energieprestatie gebouwen in 2012 van kracht

Bouwbesluit 2012 en ISSO-publicaties

WKO te gebruiken. Naast de winnaar waren er nog drie genomineerden, die tijdens een eerste beoordeling van alle inzendingen door een vakjury voor de ISSO-Award 2011 waren voorgedragen.

Regelgeving Legionellapreventie en procedures zijn complex 6 Herziene versie ISSO-publicatie 18

Legionella Award voor Hans van Wolferen

De andere genomineerden waren Viac Installatie Adviseurs met de nieuwbouw van multifunctioneel educatief centrum in De Bilt, DHV met de duurzame renovatie van het eigen

ISSO start project ‘BIM-proces in de installatiesector’

hoofdkantoor in Amersfoort en de combinatie Brink Climate

Nieuw: Kleintje Meetmethoden Verlichting

Systems/KempAir met een passiefhuis renovatieproject van

ISO 9001 certificaat verlengd

Onmisbaar voor ontwerp en montage van sanitair

Rijksgebouwendienst, Egbert Wagenaar, voorzitter van de

Nieuw: ISSO-handboek Zonne-energie

Raad van Begeleiding van ISSO, Marco Hofman, projectcoör-

Termen en definities voor beheer en onderhoud

Nieuw: ISSO-publicatie 111

Nieuw: ISSO-publicatie 42 ‘Sprinklerinstallaties’

Praktijkboek gezonde gebouwen -

Serie ISSO-instructieboeken EMO compleet!

Praktische kennis met de ISSO-KennisKaart

Leergang Energieprestatie Gebouwen

Ventilatieprestatiekeuring (VPK) woningen uitgebreid

Nieuwe zoekfunctionaliteit ISSO-digitaal.nl beschikbaar

Applicatie ‘Luchtkanaalberekening’

Update ‘Kleintje Ventilatie woningen 2012’

ISSO Instructiebijeenkomsten 2012

ISSO In-Companytrainingen

acht woningen in Tilburg. De vakjury voor de ISSO-Award 2011 bestond uit Herman Eijdems, senior consultant bij de

dinator bij ISSO en Rob van Bergen, directeur van ISSO.

Groeiende kennisbehoefte

In het duurzame conferentiecentrum De Sta@rt in Apeldoorn – een passend decor voor het ISSO Najaarsoverleg – begon de bijeenkomst met de presentatie van een marktonderzoek. Daaruit bleek dat de economische omstandigheden in de bouwen installatiemarkt nog niet rooskleurig zijn. De meeste marktpartijen zien nog geen spoedig herstel en er is een hoge concurrentiedruk. Maar er komen ook positieve aspecten uit het marktonderzoek naar voren. Zo blijkt dat de vraag naar duurzaamheid en duurzame technieken steeds vaker een sterke

mogen gaan om te kijken of we echt wel altijd de kwali-

rol spelen in de projecten. Belangrijke markttrends die uit

teit leveren die we zouden kunnen en moeten leveren.”

het onderzoek naar voren komen zijn de vraag naar energie-

Vervolgens stelde Van Laarhoven dat kwaliteit niet zonder

besparing maar ook de revitalisering van gebouwen. Tevens

verantwoordelijkheid kan. In elk project moet het duidelijk

komt uit het onderzoek naar voren dat de informatiebe-

zijn wie waarvoor verantwoordelijk is, zo betoogde hij. Om

hoefte bij de branche de komende jaren zal toenemen. Voor

vervolgens zijn betoog af te sluiten met het credo: ‘Kwaliteit

ISSO betekent dit dat er vele terreinen zijn waarop zij kennis

begint bij trots’.

kan ontwikkelen, en waarbij duurzaamheid een voorname positie inneemt.

Trotse architect

Rob van Bergen, directeur van ISSO, sloot met zijn presen-

Trots was in elk geval Ronald de Graan, projectarchitect bij

tatie naadloos aan op de onderzoeksresultaten. ISSO heeft

Rau Architecten en verantwoordelijk voor het ontwerp van

in haar beleidsplan voor de komende jaren nadrukkelijk

het gebouw de Sta@rt in Apeldoorn. Hij vertelde in een

voorzien in het uitbouwen van haar activiteiten, met als

boeiende presentatie dat Rau Architecten een geheel eigen

speerpunt het versterken van de onderwerpen kwaliteit,

visie heeft op het combineren van bouwkunde en installatie-

duurzaamheid en veiligheid. In feite zijn er in het beleid tot

techniek, waarbij ze een duurzame en vergaande integratie

en met 2015 zes hoofdlijnen te onderscheiden:

voorstaan. “Die denkwijze vereist wel een andere houding

• • • • • •

Duurzaamheid en veiligheid;

bij alle partijen die met ons een gebouw realiseren. We heb-

ISSO: merk voor kwaliteit;

ben maar één wereld en we zullen daarom veel zorgvuldiger

Samenwerking in de kenniskolom;

met grondstoffen moeten omgaan. Wij zien een gebouw

Betrouwbare kennisleverancier;

steeds meer als een ‘grondstoffenbank’; het vertegenwoor-

Ontsluiting kennis: ISSO 3.0;

digt een kapitaal. De bezitter van het pand blijft dan ook

Kennis voor het Onderwijs.

eigenaar van alle waardevolle stoffen die hij in principe na de gebruiksperiode van het gebouw weer zou moeten kun-

Complexe technieken

nen verhandelen. Tegelijk is het fascinerend dat in de natuur

Volgens Van Bergen zijn kennis en kwaliteit doorslaggevend

een termietenheuvel aan de binnenkant altijd een constante

voor geslaagde duurzame projecten. “En die kennis is brood-

temperatuur behoudt van 15 °C terwijl de buitentempera-

nodig omdat er complexe technieken in het spel zijn. Denk

tuur varieert van 4 tot 42 °C. Dit zijn uitgangspunten die ons

daarbij aan WKO-systemen en betonkernactivering. Bij ISSO

bezighouden en waarmee wij aan de slag gaan als we duur-

verloopt de kennisontwikkeling nu op volle snelheid en wij

zame gebouwen ontwerpen”, vertelde De Graan. Ook ziet dit

zullen dit de komende jaren verder uitbouwen. Wel is er bij

architectenbureau een absolutie noodzaak om zo snel moge-

ons enige zorg of de branche deze boodschap van brood-

lijk met de hele bouwwereld op BIM over te stappen, omdat

nodige kennis ter harte neemt. Ik besef dat het moeilijk is

hiermee veel faalkosten kunnen worden vermeden.

in deze economische tijden, maar bedrijven zouden echt

Voordat alle gasten aan de afsluitende borrel en het netwerk-

anti-cyclisch met kennis moeten omgaan. Het is overbo-

diner konden beginnen, was het tijd voor Jan van Setten,

dig om Vathorst nog te noemen maar de wijk De Teuge in

de uitsmijter van de dag. Deze trainer/coach liet in een bijna

Zutphen, met een mislukt warmtepompproject, is een nieuw

cabaretachtige voordracht de aanwezigen zien hoe zij klanten

begrip geworden. Om deze zaken te voorkomen is samen-

ervan kunnen overtuigen om vooral in kwaliteit en duur-

werking nodig. Ketenintegratie, integraal ontwerpen, maar

zaamheid te investeren. Als er in de branche 8 procent faal-

ook samenwerking door de diverse kennisleveranciers. ISSO

kosten zijn, dan heeft de branche dus ook 8 procent waarde

steekt de hand uit naar alle partijen die aan dit proces willen

om van te leren. Fouten maken je sterker, als je er maar van

en kunnen bijdragen.

leert. “Het leven is verwarrend eenvoudig”, aldus Van Setten.

Ook ISSO-voorzitter Cees van Laarhoven sprak de aanwezi-

“En heb je een probleem, doe dan niet problematisch.” Zijn

gen toe en benadrukte dat kwaliteit bij zelfkennis begint.

boodschap: “Overtuig eerst jezelf maar eens dat je echt voor

“In onze branche zouden we wat vaker bij onszelf te rade

kwaliteit en duurzaamheid gaat, en ga dan naar de klant toe.” 3

ISSO-INFO 47 januari 2012

ISSO bezorgt marktpartijen hulp bij implementatie

Nieuwe norm voor energieprestatie gebouwen in 2012 van kracht Vanaf april 2012, of mogelijk vanaf 1 juli 2012, gaat de nieuwe norm NEN 7120 ‘Bepalingsmethode energieprestatie van gebouwen’ van kracht. Dit betekent dat de normen NEN 5128 voor woningbouw en NEN 2916 voor utiliteitsbouw vervallen. De NEN 7120 wordt aangewezen voor nieuwbouw, ech ter voor bestaande bouw is de NEN 7120 nog niet geschikt. In opdracht van het ministerie van BZK is er daarom een zogenaamd Nader Voorschrift ontwikkeld. Het Nader Voorschrift is gebaseerd op de NEN 7120 en kan in een later stadium in de NEN 7120 worden opge nomen. ISSO zal haar ISSO-publicaties 75.1 en 82.1 afstemmen op het Nader Voorschrift. Naar verwachting zal het Nader Voorschrift op 1 juli 2012 voor bestaande bouw worden ingevoerd. Om de installatiewereld daarin te helpen, komt ISSO met hulpmiddelen, testen voor de attes tering van de software en, samen met DWA in opdracht van OTIB, met een leergang over de NEN 7120 en het Nader Voorschrift.

den voor energieopwekking op gebiedsniveau opgenomen. Zijn er technieken voor energieopwekking die een hoger rendement hebben dan de forfaitaire waarden, dan kunnen marktpartijen met de NVN 7125 op eenduidige wijze het rendement daarvan bepalen. Verder bevat de NEN 7120 allerlei nieuwe technieken die met de NEN 5128 en NEN 2916 nog niet werden gewaardeerd. Denk daarbij aan de lucht/ water-warmtepomp, dauwpuntkoeling, betonkernactivering, enzovoorts. De resultaten van de oude normen en de nieuwe NEN 7120 zullen bij de toepassing van dezelfde technieken bij de gemiddelde gebouwen nagenoeg gelijk zijn. Ondanks dat warmteterugwinning (wtw) bij ventilatiesystemen in de nieuwe norm lager wordt gewaardeerd.

Diverse hulpmiddelen De invoering in 2012 betekent dat er in zeer korte tijd veel zaken moeten worden aangepast. Allereerst moet er nieuwe software worden geschreven die begin 2012 beschikbaar moet zijn. Dit wordt verzorgd door marktpartijen als Vabi, Raak, Bink, DGMR, Uniek en de Twee Snoeken. ISSO kreeg opdracht om testen voor deze software te ontwikkelen. Dezelfde invoer bij de verschillende softwarepakketten moet tenslotte tot dezelfde resultaten leiden. Omdat de nieuwe

ThemaTech D E C E M B E R 2 0 11

NR 24

norm ook voor de installatiesector belangrijke veranderingen

IMPLEMENTATIE NIEUWE WETGEVING ENERGIE

met zich meebrengt, zullen ISSO en DWA, in opdracht van OTIB, een speciale leergang voor installatiebedrijven ontwikkelen. Via cursussen kan men zich op een compacte en intensieve manier op de hoogte stellen van de belangrijkste wijzigingen in de NEN 7120. Daarbij focussen we ons vooral op de betekenis van de wijzigingen voor installatietechniek in een huis of gebouw. Ook op het terrein van de energieprestatieadviezen heeft de

“Systeem van proces- en productcertificaten via BRL-6000-systematiek biedt overheid garantie voor duurzaamheidsrichtlijn” – jAAp hOgeLIng, ISSO

“Methode van Duurzaam Beheer en Onderhoud leidt tot forse energiebesparingen en afname klimaatklachten” – bert eLkhuIZen, cOFeLy en SteF bOtS, InnAX

“Nieuwe geluideis kan betekenen dat doorsnede “ISSO werkt aan opnamemethodiek om na te van ventilatiekanalen vergroot moet worden om gaan of nieuwe woning daadwerkelijk aan geluidproductie te beperken” berekende EPC voldoet” – guIdO cOppenS, ArcAdIS

– keeS ArkeSteIjn, ISSO

“Nieuw richtlijnen Ecodesign en Ecolabel moeten energiebesparing van 10 procent opleveren” – hAnS-pAuL SIderIuS, AgentSchApnL K E N N I S I N S T I T U U T V O O R D E I N S TA L L AT I E S E C TO R

De NEN 7120, de

overheid nu daadwerkelijk stappen gezet die de vrijblijvend-

nieuwe norm voor

heid van het label halen. Zo moeten makelaars vanaf vol-

de bepaling van de

gend jaar verplicht bij elke advertentie voor een woning het

energieprestatie van

Energielabel vermelden. Tegelijk gaat er een sanctie gelden

gebouwen en wonin-

wanneer woningbezitters en -kopers bij de overdracht van

gen, zat er al geruime

de woning bij de notaris geen geldig Energielabel kunnen

tijd aan te komen.

overleggen. Kortom, de notaris mag het huis niet meer laten

Nieuw in de NEN

passeren zonder Energielabel.

7120 is bijvoorbeeld het voorschrift met

Energielabel voor nieuwbouw

betrekking tot ven-

Een andere uitbreiding van de nieuwe norm, ten opzichte

tilatiehoeveelheden uit de NEN 8088, die sinds april van dit

van de regels die in ISSO-publicaties 75.1 en 82.1 waren

jaar van kracht is gegaan. Voor de bepaling van de ventilatie-

opgenomen, is het feit dat ook nieuwbouwwoningen en

hoeveelheden wordt door NEN 7120 verwezen naar de NEN

nieuwe gebouwen een Energielabel krijgen. Vanaf volgende

8088. Ook nieuw zijn de voorschriften uit de Nederlandse

jaar wil de overheid dat ieder huis of utiliteitsgebouw bij

Voornorm (NVN) 7125 met betrekking tot de energieopwek-

oplevering meteen een Energielabel ontvangt. Tevens heeft

king op gebiedsniveau. In de NEN 7120 zijn forfaitaire waar-

ISSO de opdracht gekregen om een opnamemethodiek 4

te schrijven waarmee de markt kan nagaan of een nieuwe

Op het ministerie bestudeert men dit onderwerp al zeker

woning daadwerkelijk voldoet aan de berekende EPC. De

een jaar, en er is nog weinig duidelijk in welke richting het

bedoeling daarvan is dat de bouwer of ontwikkelaar daad-

gaat. ISSO heeft, samen met een groot aantal marktpartijen,

werkelijk moet aantonen dat alle maatregelen die nodig zijn

aangegeven dat deze verplichting het best kan worden

om een bepaalde EPC te krijgen, ook echt zijn aangebracht

gekoppeld aan de methodiek van het Energielabel. De BRL-

en geïnstalleerd.

gecertificeerde adviseurs zouden dit werk heel goed kunnen meenemen.

Wachten op installatiekeuring In de EPBD zit ook de verplichting om een installatiekeuring

Meer informatie over dit onderwerp is te vinden in de

in te voeren. De Nederlandse overheid is er nog niet over

ISSO ThemaTech nr. 24. Ook kunt u contact opnemen Kees

uit hoe – en wellicht zelfs of - zij deze passage zal opleggen.

Arkesteijn, k.arkesteijn@isso.nl.

Bouwbesluit 2012 en ISSO-publicaties Uiteindelijk gaan we het toch beleven in 2012. Het nieuwe Bouwbesluit wordt van kracht! De invoering van enkele onderliggende maatrege len loopt nog wel vertraging op. Voorbeelden hiervan zijn het opleveringslabel en het ener gielabel voor nieuwbouwwoningen. Daarnaast stellen we het energielabel voor bestaande woningen en utiliteitsgebouwen voorlopig nog even vast conform de vertrouwde ISSOmethodiek (ISSO 75.1 en 82.1) en niet volgens de NEN 7120 Energieprestatie gebouwen.

de Rc-bepaling gebaseerd is om bijvoorbeeld ISSO-60 ‘U- en R-waarden van bouwkundige constructies’ te kunnen herzien en dan ook deze aspecten te verwerken om weer goed te kunnen rekenen en uitvoeren op weg naar energieneutraal bouwen.

Geluideisen Een derde aspect is de nu in het Bouwbesluit opgenomen geluideisen voor de woninginstallaties. De inmiddels misschien wel beruchte eis van 30 dB voor woonfuncties en 35 dB voor onderwijs en kinderopvang (hier dB zonder ‘(A)’ omdat de aanduiding dat het een volgens het A-filter gewo-

Het Bouwbesluit gaat dan toch van start. Helaas zonder

gen waarde is tegenwoordig in de aanduiding van de groot-

Rc=5-eis voor buitengevels, want dat moet eerst technisch

heid zelf opgenomen is). Deze worden verwerkt in een serie

uitgewerkt worden. En dat slaat de brug naar de ISSO-

ISSO-publicaties aansluitend op ISSO 24 ‘Installatiegeluid’.

publicaties. Want wijzigingen in de regelgeving moeten ook

Deze zullen vanaf begin 2012 het licht zien, te beginnen met

doorgevoerd worden in diverse publicaties en andere pro-

ISSO-publicatie 111 die begin 2012 uitkomt. Ook zijn deze

ducten. Bij de uitgaven van de laatste 2 jaar hebben we de

eisen verwerkt in de BRL 8010 voor de ventilatieprestatie-

verwachte (!) nieuwe Bouwbesluiteisen in bijlagen meegeno-

keuring waarvan de scope wordt uitgebreid met scholen en

men. Dit geldt bijvoorbeeld voor ISSO 61 en 62, publicaties

kinderopvang (zie artikel in deze Info).

over woonhuisventilatie. De gewijzigde ventilatie-eisen voor woningen zijn hierin benoemd.

Het voorgaande maakt duidelijk dat een nieuw Bouwbesluit een behoorlijk aantal herzieningen van ISSO-producten tot

Addertje onder het gras

gevolg heeft. ISSO-publicaties helpen u immers om te vol-

Maar bij de genoemde bepaling van de Rc-waarde zit er een

doen aan weten regelgeving, dus dienen ze ook up-to-date

addertje onder het gras. Bij de steeds betere isolatiewaarden

te zijn. Daar gaan wij voor zorgen!

van gevels die tegenwoordig worden toegepast en nu dus ook in het Bouwbesluit worden voorgeschreven, wordt de

Voor meer informatie: Marco Hofman, m.hofman@isso.nl

verwerkingsmethode van de isolatie steeds belangrijker. Zo

(ventilatie), Harry van Weele, h.v.weele@isso.nl (isolatiewaar-

stijgt de voorgeschreven minimale Rc-waarde van 2,5 naar

den) en Jan Aerts, j.aerts@isso.nl (geluid).

3,5 m2K/W in het nieuwe Bouwbesluit en zal verdere verhoging wellicht later volgen. Niet alleen het voorkómen en afwerken van spleten bij het aanbrengen van het isolatiemateriaal, maar ook het type en het aantal van de toegepaste verankering bepalen steeds meer de uiteindelijk gerealiseerde isolatiewaarde. Nu zitten we op dit moment alleen nog te wachten op de definitieve versie van de NEN 1068 waarop 5

ISSO-INFO 47 januari 2012

Conclusie na ISSO-LOPL symposium:

Regelgeving Legionellapreventie en procedures De implementatie van de nieuwe weten regelgeving voor legionellapreventie in drinkwater en warm tapwater is nog niet zo eenvoudig. Dat bleek zowel uit de presentaties als de discussies over dit thema tijdens het symposium dat op 24 november 2011 in de Doelen te Rotterdam werd gehouden. De actuele weten regelgeving trok meer dan 250 belangstellenden.

locaties is volgens artikel 2 van de Regeling legionellapreventie niet van toepassing op zorginstellingen waar uitsluitend sprake is van één of meerdere eenvoudige drinkwaterinstallaties (lid 2). Artikel 1 van de Regeling definieert die eenvoudige installatie als volgt: ‘de drinkwaterinstallatie na de watermeter, aangesloten op het leidingnet van een drinkwaterbedrijf of een collectieve watervoorziening dan wel op een collectief leidingnet, die in omvang en complexiteit overeenkomt met dat van een eengezinswoning’. In de toelichting op de Regeling wordt in dat kader gesproken over een zorgwoning. Dan gaat het dus over een losse woning waar zorg verleend wordt, gevestigd in een reguliere woonwijk of in een appartementencomplex. Een drinkwaterinstallatie waar vanwege de oppervlakte van de zorgwoning één of meerdere brandslanghaspels verplicht deel van uitmaken, wordt niet als eenvoudige drinkwaterinstallatie aangemerkt.

Alternatieve technieken Reinhold ging ook in op de aanpassing van de ladder van VROM voor de alternatieve technieken en de verplichte certificering voor deze technieken. Op de eerste trede van de ladder staan thermisch beheer, fysisch beheer en fotochemisch beheer. Het kan ook om een combinatie gaan van deze beheersvormen. De technieken voor fysisch en fotochemisch beheer moeten zijn gecertificeerd op basis van BRL K14010Over de veranderingen in de wetgeving met betrekking

1. Voor fotochemisch beheer geldt dat deze eerst moet zijn

tot legionellapreventie sprak mr. Wilfred Reinhold van het

toegelaten door de Ctgb (Commissie toelating gewasbe-

ministerie van Infrastructuur en Milieu. Zijn bijdrage ging

schermingsmiddelen en biociden). Indien men kan aantonen

zowel over de regels op grond van de Drinkwaterwet als

dat de beheersvormen op de eerste trede redelijkerwijs niet

van de Wet milieubeheer. Relevant voor legionellapreventie

mogelijk zijn, kan men kiezen voor elektrochemisch beheer

in drinkwater zijn de Drinkwaterwet, het Drinkwaterbesluit,

(de tweede trede). Dat aantonen moet een schriftelijk en

de Drinkwaterregeling, en de Regeling legionellapreventie,

gemotiveerd oordeel zijn van een bureau dat is gecertifi-

die allen sinds 1 juli 2011 van kracht zijn. De wijzigingen ten

ceerd op basis van BRL 6010. Ook voor de elektrochemische

opzichte van het Waterleidingbesluit hebben onder meer

technieken geldt dat deze eerst moeten zijn toegelaten

betrekking op de verplichte inschakeling van een BRL 6010

door de Ctgb en vervolgens gecertificeerd, maar dan op

gecertificeerd adviesbedrijf voor drinkwaterinstallaties op

basis van BRL K14010-2. Het Drinkwaterbesluit kent nog een

prioritaire locaties. Dat is niet alleen het geval voor een

derde trede. Die stap is in principe mogelijk indien volgens

risicoanalyse en beheersplan bij nieuwbouw, maar ook bij

de hiervoor genoemde procedure blijkt dat ook elektroche-

bestaande installaties wanneer er sprake is van relevante

misch beheer redelijkerwijs niet mogelijk is. Op een vraag

wijzigingen, of wanneer een risicoanalyse en/of beheersplan

vanuit de zaal of elektrochemische technieken ook mogen

niet deugt of niet aanwezig is. Aan de lijst van prioritaire

worden toegepast bij nieuwbouw van prioritaire locaties ant-

locaties zijn toegevoegd de bed & breakfasts met meer dan

woordde Reinhold dat dit niet vanuit het Drinkwaterbesluit is

vijf slaapplaatsen en truckstops.

geregeld maar vanuit de toelating door de Ctgb. Daarin staat dat de toepassing alleen dan aan de orde kan zijn wanneer

Zorgwoningen

legionella aantoonbaar aanwezig is.

Zorgwoningen zijn van de lijst met prioritaire locaties geschrapt. Maar Jos van der Westen van certificatie-instelling

BOAT

Kiwa Nederland plaatste daarbij een kanttekening. De aan-

Bart-Jan Kordes (TMWS bv) gaf uitleg over het

wijzing van zorginstellingen die behoren tot de prioritaire

Brancheoverleg Alternatieve Technieken (BOAT) dat als 6

zijn complex werkgroep is ondergebracht bij het Landelijk Overlegorgaan

het symposium in de Doelen de ronde deden dat er bin-

Legionellapreventie (LOPL). Met de inwerkingtreding van de

nenkort een verbod vanuit Brussel komt voor toepassing van

nieuwe weten regelgeving Drinkwater per 1 juli 2011 wordt

koperionisatie. Deze geruchten werden noch bevestigd noch

er meer ruimte geboden aan de toepassing van fysische

ontkend door het ministerie van I&M en de VROM-Inspectie.

beheerstechnieken en fotochemisch beheer. Die mogen op alle locaties worden toegepast. Voor deze technieken wordt

Koeltorens

geen onderscheid meer gemaakt in prioritaire en zorgplicht

Voor natte koeltorens is sinds 1 januari 2010 (een wijziging

locaties en ook niet in bestaande bouw of nieuwbouw.

van) het Activiteitenbesluit (Barim) van toepassing. Reinhold

Kordes benadrukte dat het toepassen van deze technieken in

ging in op de meldingsplicht voor nieuw te installeren koel-

nieuwbouw geen excuus kan zijn om fouten te verdoezelen

torens en de maatregelen die voortvloeien uit de (wijziging)

of ontwerp-

Activiteitenregeling (Rarim) zoals het uitvoeren van een

problemen uit de weg te gaan. De apparatuur van deze

risicoanalyse en het opstellen van een legionellabeheers-

technieken hebben geen restwerking in de nageschakelde

plan. Het verhaal van Paul Settels van ING richtte zich op de

leidingwaterinstallatie; het zijn zogenaamde poortwachters.

organisatie van legionellapreventie in koeltorens. Dat begint

Deze apparaten houden slechts aan het begin van de instal-

met een analyse van het proces voor het koelwater: maak

latie de legionellabacteriën tegen, of inactiveren of doden

helder welke partijen er bij betrokken zijn (eigenaar gebouw,

deze. Het beheer van de dan meer complexe collectieve

eigenaar koeltoren,

leidingwaterinstallaties wordt er niet eenvoudiger door. Om

beheerder koeltoren, afdeling inkoop, technisch beheer,

de toepassing van die alternatieve Legionella beheerstech-

adviseur koelwater, waterbehandelaar, onderhoud koeltoren,

nieken in goede banen te leiden hebben de brancheorgani-

monsternemer koeltorenwater); en maak helder wie for-

saties Uneto-VNI en Aqua Nederland, ISSO en TVVL het initia-

meel bevoegd is en eindverantwoordelijk (gebouweigenaar,

tief genomen tot een brancheoverleg met medewerking van

facility management, technisch beheer). De werkgever is

deskundigen van het ministerie van I&M, Kiwa Nederland en

altijd verantwoordelijk voor zijn werknemers en de eigenaar

de NVTG. De doelstelling van BOAT is opdrachtgevers, archi-

van de koeltoren heeft een maatschappelijke verantwoorde-

tecten, adviseurs, producenten, installateurs en beheerders

lijkheid naar publiek en omgeving.

van eenduidige informatie te voorzien, de samenwerking tussen die partijen te bevorderen en met alle partijen de

Warmtepompboilers en zonneboilers

kwaliteit te verbeteren.

Ir. Hans van Wolferen (TNO) verzorgde een presentatie over legionellapreventie in warmtepompboilers en zonneboilers.

Complexe procedures

Over de legionellaveiligheid van deze warmtapwaterberei-

Kordes toonde een complex overzicht van betrokken

ders bestaat bij een deel van de installatiesector nog altijd

instanties en handhavers bij de naleving van de vier wetten

twijfel. Over warmtepompboilers kon Van Wolferen kort zijn.

waaronder Besluiten en Regelingen hangen die betrekking

Hij schaarde deze in een rij van andere direct- en indirect

hebben legionellapreventie: Drinkwaterwet, Wet hygiëne en

gestookte boilervaten. Wanneer de temperatuurinstelling

veiligheid badinrichtingen en zwemgelegenheden, Arbo-wet

op of boven 60 °C staat is er, ook bij een tijdelijke dip tijdens

en Wet Milieubeheer. Op zijn lijstje van knelpunten staat dan

groot verbruik, geen risico mits de aanvoer van drinkwater

ook dat het begrip van wet en regelgeving voor velen com-

legionellaveilig is. Staat de temperatuurinstelling onder 60 °C

plex is. Daarnaast noemde hij ook de uitstroom van kennis

dan moet wekelijks een preventieve thermische desinfectie

door de vergrijzing terwijl het vakgebied kennisintensiever

plaatsvinden ( 20 min 60 °C, of 10 min. 65 °C of 5 min. 70 °C).

wordt, de traditionele kolom (opdrachtgever, beheerder,

Bij thermisch beheer waarschuwde de TNO-onderzoeker dat

installateur), de procedure voor de producenten rondom BRL

naverwarming door middel van een combiketel niet leidt tot

14010-1/2 en het commercieel opportunisme. Fabrikanten

afdoding van Legionella, daarvoor is de contacttijd veel te

en leveranciers van alternatieve technieken hekelen de com-

kort. Periodieke opwarming tot boven 60 °C vergt veel ener-

plexe en opeenstapeling van procedures, zo bleek tijdens

gie en is dus kostenverhogend. Van Wolferen greep terug

gesprekken rondom de lezingen. Zo geldt bijvoorbeeld voor

op een TNO-studie van zo’n acht jaar geleden uitgevoerd

koper/zilver-ionisatie als basiseis voor een certificaat op

in opdracht van de industrie met subsidie van de overheid.

grond van BRL 14010-2 dat er eerst een toelating moet zijn

Die studie resulteerde in een aantal eisen en aanbevelin-

van de Ctgb en een Kiwa ATA-certificaat. Maar nog veront-

gen voor een risiconeutrale zonneboiler. De vraag vanuit

rustender voor deze techniek zijn de geruchten die tijdens

de zaal waarom die aanbevelingen niet hebben geleid tot 7

ISSO-INFO 47 januari 2012

zicht en handhaving op legionellapreventie. Het toezicht door de controleurs van de drinkwaterbedrijven bestaat uit het verzamelen van informatie (de controle) over de vraag of een handeling of zaak voldoet aan de daaraan gestelde eisen (richtlijnen, waterwerkbladen, regelgeving). Daarna vormen zij zich een oordeel (via ingevulde matrix) en eventueel interveniëren ze naar aanleiding daarvan. Wanneer men niet voldoet aan de gestelde termijnen voor het opheffen van een Beoordelingsrichtlijn (BRL) voor legionellaveilige zon-

de aangetroffen gebreken wordt het dossier overgedragen

neboilers kon Van Wolferen niet beantwoorden. Volgens de

aan de VROM-inspectie. Na overdracht van het dossier volgt

vragensteller zou een certificaat gebaseerd op zo’n BRL de

de handhaving door de inspecteur. Het handhaven is er op

twijfels over de legionellaveiligheid van zonneboilers weg-

gericht dat de algemeen geldende rechtsregels en individu-

nemen.

eel geldende voorschriften worden nageleefd door toezicht en het toepassen van (of dreigen met) bestuur(srechte)lijke,

Toezicht en handhaving

strafrechtelijke of privaatrechtelijke middelen. De Vries toon-

De laatste lezing op het symposium was van Hans de Vries,

de schikbarende percentages van overtreders: 28% onbe-

projectleider Legionella VROM-Inspectie, en ging over toe-

wuste overtreders en 50% bewuste overtreders.

Nieuw: Herziene versie ISSO-publicatie 18 ‘Leidingnetberekening - drukverliesberekening’ Bij leidingnetten voor verwarmings- en koel installaties in de woningen utiliteitsbouw is het noodzakelijk een drukverliesbereke ning uit te voeren om de opvoerdruk van de circulatiepomp en de door inregelafsluiters weg te smoren drukken te bepalen. Hiervoor is er behoefte aan een gestandaardiseerde drukverliesberekening. Deze betreft zowel de te hanteren berekeningsgrondslagen als de in rekening te brengen weerstandscoëf ficiënten van hulpstukken. ISSO-publicatie 18 ‘Leidingnetberekening - drukverliesbereke ning’ geeft aan hoe op fysisch verantwoorde wijze de drukverliesberekening moet worden uitgevoerd.

den van praktische en technische aard te optimaliseren, zodanig dat de som van de kosten voor afschrijving, onderhoud en energieverbruik een minimum bereikt. Deze publicatie werkt de drukverliesberekening van een leidingnet in detail uit aan de hand van twee rekenvoorbeelden. Deze publicatie geeft alleen de drukverliesberekening. Andere aspecten van leidingnetberekeningen of hydraulische schakelingen worden in andere ISSO-publicaties behandeld. Het bijgaande overzicht geeft aan wat in welke publicatie behandeld wordt en wat de plaats van deze publicatie in het geheel is. De herziene publicatie 18 verschijnt in het eerste kwartaal van 2012 en is verkrijgbaar via de ISSO-winkel op www.isso. nl. De publicatie is tevens digitaal te raadplegen via www.

In verband met het gebruik van computers voor het uit-

isso-digitaal.nl.

voeren van drukverliesberekeningen geeft de publicatie Mede mogelijk gemaakt door:

de natuurkundige eigenschappen van diverse media en de weerstandscoëfficiënten van hulpstukken in formulevorm weer. Voor handberekeningen zijn er uitgewerkte tabellen.

Opleidings- en ontwikkelingsfonds

Er is een tendens naar systemen met kleine temperatuurver-

v o o r h e t Te c h n i s c h Installatiebedrijf

schillen (bijv. LTV en HTK) waardoor grotere volumestromen rondgepompt moeten worden en een goede drukverliesberekening steeds belangrijker wordt.

Optimalisatie De volledig herziene ISSO-publicatie 18 geeft aanwijzingen om het leidingontwerp binnen de gestelde randvoorwaar8

Nieuwe ISSO projectcoördinator Zorg en Domotica

Vanaf 1 januari 2012 komt Joost van Hoof het ISSO-team versterken. Hij zal zich als project coördinator gaan richten op de gebieden zorg en domotica.

betrouwbare technische oplossingen. Joost is een veelgevraagd spreker op conferenties en congressen en auteur voor vakbladen. Hij

Combinatie techniek en zorg

gaat daarbij voornamelijk in op

Joost van Hoof behaalde zijn doctoraal diploma Bouwkunde/

het onderwerp zorg en techniek.

FAGO aan de TU/e in 2004 en promoveerde er in 2010 met onder andere de problematiek van het integraal ontwerpen

Uitbreiding werkvelden

van installaties in de woonomgeving van dementerende

ISSO is verheugd dat met de

ouderen. Hij is naast zijn werk voor ISSO werkzaam als hoofd

komst van Joost het nu mogelijk

van het expertisecentrum gezondheidszorg en technologie

wordt de werkgebieden zorg en

- Fontys EGT - te Eindhoven, bestuurslid in de nieuwe struc-

domotica de noodzakelijke extra

tuur van TVVL en betrokken bij het SIA RAAK Programma

aandacht te geven om de technische kennisbehoefte

‘Technologie Thuis Nu!’ met Hogeschool Utrecht, OTIB en

in te vullen vanuit een integrale benadering.

het proefschrift ‘Ageing-in-place’. Daarin behandelde hij

Uneto-VNI. In dit project wordt praktijkgericht onderzoek gedaan naar de behoefte van ouderen om langer zelfstan-

U kunt Joost van Hoof bereiken via e-mail,

dig thuis te wonen. Dit wordt vervolgens gekoppeld aan

j.vanhoof@isso.nl

Legionella Award voor Hans van Wolferen veteranenziekte, in al zijn aspecten. De Legionella Award werd voor de vierde keer toegekend. Baanbrekend werk Fred Bertrand, voorzitter van de Stichting Veteranenziekte, reikte voor meer dan 250 congresgangers de Award uit aan Van Wolferen vanwege zijn baanbrekend werk op het gebied van legionellapreventie. Van Wolferen heeft in de afgelopen twaalf jaar een groot aantal onderzoeken gedaan die zijn vastgelegd

TNO-Onderzoeker ir. Hans van Wolferen heeft tijdens het ISSO/LOPL-symposium over legionellaregelgeving in De Doelen te Rotterdam de Legionella Award gekre gen van de Stichting Veteranenziekte. Bij het toekennen van de Legionella Award kijkt de Stichting Veteranenziekte welke persoon of welke instelling zich de afge lopen jaren naar verhouding het meest heeft ‘onderscheiden’ op het brede terrein van legionella-awareness, het bewustzijn, het bezig zijn met de veelomvattende

in TNO-rapporten. Veel van zijn onderzoeksresultaten zijn vertaald in richtlijnen die zijn opgenomen in ISSOpublicaties op het gebied van legionellapreventie. Voor de meeste van die publicaties is hij ook de (co) auteur. In zijn dankwoord wees Van Wolferen erop dat hij zijn onderzoeken bij TNO niet alleen heeft gedaan. Ook de samenwerking met ir. Frank Oesterholt van KWR Watercycle Research Institute voor de ISSO-publicaties werd genoemd. Verder liet hij zich lovend uit over de wijze waarop hij in de achterliggende periode heeft kunnen overleggen met het ministerie van VROM, nu I&M, in de persoon van mr. Wilfred Reinhold.

ISSO-INFO 47 januari 2012

ISSO start project ‘BIM-proces in de installatiesector’ In de bouwen installatiesector vinden in hoog tempo (technische) innovaties plaats waardoor de toepassing van het Bouwwerk Informatie Model (BIM) gemeengoed begint te worden. In een BIM wordt alle relevante informatie tijdens de gehele levenscyclus van een gebouw opgeslagen, gebruikt en beheerd in een driedimensionaal gebouwmodel. Het uiteindelijk doel is het delen van kennis en de versterking van de samenwerking tussen partijen in de bouwkolom.

voorstudie geeft de stand van zaken weer van BIM in de installatiesector. Daaruit zijn kennisvragen voortgekomen die in de workshop zijn behandeld. Uit de workshop is een aantal actiepunten voortgekomen waarbij een procesbeschrijving van een BIM-project in de installatiesector een hoge prioriteit heeft gekregen. De sector ziet graag dat op korte termijn het proces met het werken met een BIM in kaart gebracht wordt. Het verzoek vanuit de workshop is dat ISSO dit project als eerste gaat oppakken en uitvoeren met stakeholders en marktpartijen. Ondanks dat de volgorde van de stappen in het voornoemde BIM-stappenplan nog niet vastligt, is de procesbeschrijving

Uit een onlangs door ISSO georganiseerde workshop over

BIM daarom gedefinieerd als eerste stap.

het thema BIM is met een brede doelgroep een drietal vervolgstappen - proces, content en opleiding - vastgesteld.

Procesrichtlijn

Op basis daarvan heeft ISSO een eerste versie van het ‘BIM-

Het project heeft als doel het ontwikkelen van een proces-

stappenplan installatiesector’ ontwikkeld:

richtlijn waarin mogelijke samenwerkingsvormen, rollen en

1 procesbeschrijving BIM: samenwerkingsvormen bij BIM-

taken in BIM-projecten worden beschreven. Het product geeft de partijen binnen de installatiesector een basis die

projecten;

aangeeft hoe met BIM aan de slag te gaan. Een stappenplan

2 standaard begrippen, symbolen en definities voor de

is onderdeel van de richtlijn.

installatiebranche; 3 beschrijving BIM-content: standaardisatie van BIM-

Vraagstukken die behandeld kunnen worden in de richtlijn

content t.b.v. uitwisseling;

zijn:

4 BIM-onderwijs: ontwikkelen en opstarten van opleidingen

• Wat heb ik nodig om als bedrijf met BIM aan de slag te

in het kader van BIM;

gaan?

5 competenties integraal ontwerpen: competentiebeschrij-

• Hoe communiceer ik met ontwerpteampartners? • Hoe ga ik om met het ‘Programma van Eisen’ in een BIM? • Hoe verantwoord ik mij naar de opdrachtgever? • Welke controlemechanismen kunnen worden ingezet om

ving t.b.v. integraal ontwerpers/modelleurs ontwikkelen; 6 software-attestatie: borging kwaliteit van berekeningen via attestering onderliggende software; 7 certificatie: marktpartijen kunnen aantonen met BIM te

fouten te detecteren?

werken via BIM-certificatie.

• Welke rollen zijn er in mijn projectteam in een BIMproject? Het stappenplan zal ook de andere nog uit te werken modules (juridische aansprakelijkheid, productspecificaties e.d.) bevatten. Naar verwachting zal ISSO begin 2012 kunnen starten met dit project. In aanvulling op dit eerste project hebben de onafhankelijke organisaties STABU, SBR en ISSO afgesproken om op basis van de genoemde ontwikkelingsstappen met elkaar verder te werken aan de kennisontwikkeling en -verspreiding van het thema BIM.

Meer informatie Voor meer inhoudelijke informatie over dit project kunt u De workshop is de afronding van de ‘ISSO-voorstudie in de

contact opnemen met Marco Hofman, m.hofman@isso.nl

installatiesector’ waarvan u het rapport, inclusief het verslag

(projectcoördinator techniek) of Michel Verkerk,

van de workshop, kunt downloaden van www.isso.nl. De

m.verkerk@isso.nl (projectcoördinator ICT). 10

Nieuw: Kleintje Meetmethoden Verlichting Eerste kwartaal 2012 verschijnt de ISSOuitgave ‘Kleintje Meetmethoden Verlichting’. Deze uitgave is bedoeld voor lichtontwerpers en uitvoerende monteurs. Het is een handlei ding voor het meten en vastleggen van ver lichting in gerealiseerde projecten. Het kleintje gaat in op de meetmethoden van verlichtings sterkte en luminanties ter onderbouwing van de geprojecteerde en gerealiseerde verlich tingsinstallaties, conform NEN-EN 12464 Licht en Verlichting - Werkplekverlichting delen 1 en 2 en Arbo norm NEN 3087 Ergonomie - Visuele ergonomie in relatie tot verlichting. De uit gave sluit aan op NEN 1891 en geeft nuttige tips en handleidingen bij de voorbereiding en uitvoering van lichtmetingen. Ook de NSVV Handreiking ‘Lichtniveau meten en weten’ d.d. 08-06-2011 is opgenomen.

lichtmeting van de geïnstalleerde verlichtingsinstallatie uitgevoerd worden. De resultaten van deze meting moeten in een meetprotocol worden vastgelegd. Ook voor het bepalen van de kwaliteit van de verlichting tijdens een onderhoudsperiode moet de installateur lichtmetingen uitvoeren van het binnenkomende daglicht en de kunstmatige verlichting.

Om comfortabel te kunnen werken is het belangrijk dat de

Voor de meting van verlichting is in Nederland sinds 1994 de

verlichting op werkplekken tenminste aan minimumeisen

norm NEN 1891 ‘Meetmethoden voor verlichtingssterkten

voldoet. De richtlijnen voor ontwerp, realisatie en onderhoud

en luminanties’ van toepassing. Deze norm vormt de basis

van binnenverlichting liggen vast in de lichtnorm NEN-EN

voor dit ‘Kleintje Meetmethoden Verlichting’. Met deze hand-

12464 (2011) Licht en Verlichting - Werkplekverlichting delen

leiding voor het op de juiste manier meten van de verlich-

1 (voor werkplekken binnen) en 2 (voor werkplekken bui-

tingssterkte willen we de kwaliteit van de verlichting op een

ten). De lichtontwerper en installateur moeten beschikken

hoger niveau brengen en in de praktijk behouden.

over vaardigheden op het gebied van ontwerp, realisatie en onderhoud van verlichtingssystemen. Dit geldt zowel voor

Deze uitgave is financieel mede mogelijk gemaakt door:

kunstmatig licht als voor daglicht.

Opleidings- en ontwikkelingsfonds v o o r h e t Te c h n i s c h

Lichtmeting

Installatiebedrijf

Behalve het realiseren van een goed lichtontwerp is het van

Meer informatie

groot belang inzicht te krijgen in het gedrag van de verlich-

Kleintje Meetmethoden Verlichting is het eerste kwartaal

ting in de praktijk. Om een gedegen kwalitatieve en kwan-

2012 beschikbaar via de ISSO-winkel op www.isso.nl en kost

titatieve onderbouwing te kunnen leveren van een gerea-

€ 35,– ( excl. btw). De uitgave is tevens te raadplegen via de

liseerde verlichtingsinstallatie moet bij de oplevering een

online bibliotheek www.isso-digitaal.nl

ISO 9001 certificaat verlengd Op 4 februari 2010 ontving ISSO uit handen van Kema het

bleek opnieuw te voldoen aan alle gestelde

ISO 9001 certificaat voor het gevoerde kwaliteitsbeleid.

eisen van ISO 9001. Daarom heeft ISSO

Op 31 oktober 2011 heeft er wederom een externe audit

een nieuwe certificaat ontvangen voor het

plaatsgevonden om te toetsen of het kwaliteitssysteem naar

komende jaar.

behoren functioneert. Ditmaal heeft Dekra, de opvolger van Kema, de audit uitgevoerd. Het kwaliteitssysteem van ISSO 11

ISSO-INFO 47 januari 2012

ISSO introduceert Infotheek sanitairtechniek & Sanitair Montage Handboek

Onmisbaar voor ontwerp en montage van sanitair Op de VSK-beurs te Utrecht vindt op de ISSOstand ( Hal 4, stand A044) de officiële lan cering van de internetapplicatie ‘Infotheek Sanitairtechniek’ en het Sanitair Montage Handboek 2012 plaats. Deze applicatie biedt u op een snelle wijze informatie over de beno digde sanitaire voorzieningen en installaties in een nieuw te bouwen bouwwerk.

lingstekeningen opgenomen. De tekeningen zijn via de applicatie te downloaden in .pdf, .dxf, dwg. De bestanden kunt u importeren en bewerken in autocad. Omdat de belangstelling voor opstellingstekeningen erg groot was, is mede op initiatief van Uneto-VNI de beslissing genomen om die te integreren in de applicatie. Tegelijkertijd is de naam van de applicatie omgedoopt in ‘Infotheek Sanitairtechniek’.

De applicatie is geschikt voor installatiebedrijven, teken- en

In de internetapplicatie vindt u onder meer:

adviesbureaus, architectenbureau en overheidsinstellingen.

• 600 opstellingstekeningen sanitair uit het Sanitair Montage Handboek 2012;

U vindt er informatie over wetgeving, soorten sanitaire voor-

• sanitaire voorzieningen volgens het Bouwbesluit 2012,

zieningen, opstellingstekeningen en verschillende checklists.

compleet met rekenblad;

Kortom een onmisbare applicatie voor de installateur en

• wetgevingen, normen, voorschriften en richtlijnen over

adviseur.

sanitair, brandblus, watertoevoer, vuilwaterafvoer en

sanitair montage handboek editie 2012

sanitair montage handboek

editie 2012

Sanitair Montage Handboek 2012

hemelwaterafvoer;

• innovatieve en bijzondere montagetechnieken; • link naar www.2ba.nl voor nadere informatie over sani-

De standaard voor

taire toestellen, materialen en leveranciers.

sanitaire montage is onbetwist

Ook bevat Infotheek Sanitairtechniek de meest gebruikte

het Sanitair Montage

checklists uit het Programma van Eisen Sanitair:

Handboek van

• bepalen van omvang ontwerpwerkzaamheden; • bepalen van omvang installatiewerkzaamheden; • bepalen overlegmomenten met instanties; • bepalen werkzaamheden derden.

bedenker en samensteller Ferry De Cock. In het lijvige boekwerk staan alle denkbare sanitaire opstel-

Met de applicatie doen zowel installateurs als ontwerpers en

lingstekeningen.

beslissers hun voordeel, zoals architecten, werkvoorberei-

De eerste uitgave

ders, projectleiders en ontwerptechnici.

verscheen in 1991. voorheen:

de norm voor installerend Nederland

FILOSOOF bv, ver-

Hoe te verkrijgen

kreeg i.s.m. ISSO de

De applicatie is een onderdeel van ISSO-digitaal.nl en kan

uitgeefrechten van

dus via een abonnement op ISSO-digitaal worden verkregen.

dhr. De Cock die in

De applicatie is ook te raadplegen door niet-abonnees voor

2003 is overleden. Met gepaste trots presenteert FILOSOOF

slechts € 85,00 (excl. btw) per jaar. Het Sanitair Montage

bv editie 2012, de 18e druk.

Handboek 2012 wordt uitgegeven door FILOSOOF bv en is vanaf begin 2012 in gedrukte vorm beschikbaar voor € 45,–

Samenvoeging

(excl. btw).

De internetapplicatie ‘Infotheek Sanitairtechniek’ komt voort

Meer informatie is te vinden op www.filosoofbv.nl en

uit de website www.pvesanitair.nl en het Sanitair Montage

www.isso.nl.

Handboek. In de applicatie is veel informatie te vinden over sanitaire voorzieningen, zoals wetgeving, normen, bijzondere en innovatieve technieken, soort en aantal sanitaire voorzieningen per gebouwfunctie en diverse checklists. Daarnaast bevat de website opstellingstekeningen van veel voorkomende sanitaire toestellen. In het Sanitair Montage Handboek zijn meer dan 600 opstel12

Nieuw: ISSO-handboek Zonne-energie

De publicatie behandelt zonne-energietoepassingen in brede zin. Deze omvatten zowel zonnewarmte- als zonnestroomtoepassingen waarvan de installatietechnische, behandeld. Hierbij wordende meest gebruikte toepassingen behandeld. Aangezien zonne-energietoepassing nog een

schijnen van de publicatie evenveel kennis beschikbaar is. De mate van detaillering kan daarom per toepassing verschillen.

Voor wie?

• De opdrachtgever of gebruiker Op basis van de geboden informatie kan men een goed onderbouwde beslissing nemen over de principekeuze van een installatietype.

• De adviseur, constructeur en ontwerper

i n s ta l l at i e s e c t o r

voor elke behandelde toepassing op het moment van ver-

d e

relatief nieuwe technologie is, kan het voorkomen dat niet

Handboek HBze

vo o r

constructietechnische en bouwkundige aspecten worden

k e n n i s i n s t i t u u t

H a n d b o e k z o n n e - e n e r g i e - b o u w k u n d i g e - e n i n s ta l l at i e t e c H n i s c H e r i c H t l i j n e n v o o r z o n n e - e n e r g i e s y s t e m e n

Begin 2012 verschijnt het ‘Handboek ZonneEnergie, Bouwkundige en Installatietechnische richtlijnen voor zonne-energiesystemen’. Het handboek is een doe-boek. Lezers krijgen relevante informatie voor alle fasen van het voortbrengingsproces van een zonne-energie toepassing.

Zonne-energie Bouwkundige- en installatietechnische richtlijnen voor zonne-energiesystemen

Voor hen is deze publicatie een handleiding voor het ontwerpen van de installaties.

energiesystemen in daken en gevels. De uitwerking van de

• De installateur of bouwer

referentiedetails sluit aan bij de methodiek die SBR hanteert

Dit betreft degene die de installatie aanlegt, in gebruik

voor de referentiedetails. Het handboek kwam tot stand in

stelt en beheert.

nauwe samenwerking met SBR, zodat ook de bouwkundige integratie van de zonne-installaties aan bod komt.

Het handboek vervangt de huidige ISSO-publicaties 14 ‘Zonneboilers, ontwerp, uitvoering en advisering’, 59 ‘Grote

Meer informatie

zonneboilers- ontwerp, uitvoering en advisering’ en 78

Het Handboek kost € 160,– ( excl. btw) en is verkrijgbaar via

‘Handleiding zonnestroom voor ontwerper en installateur’.

de ISSO-winkel op www.isso.nl. De uitgave is ook te raad plegen via www.isso-digitaal.nl.

Opbouw Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt door:

Het nieuwe handboek bestaat uit drie onderdelen:

• zonnewarmte; • zonnestroom; • bouwkundige integratie. Ieder onderdeel is opgebouwd conform de MKK-structuur, waarbij volgens vijf verschillende projectfases wordt

Opleidings- en

gewerkt: Programmafase, Ontwerpfase, Uitwerkingsfase,

ontwikkelingsfonds

Uitvoeringsfase en Beheersfase. Bij de uitwerking van de ver-

Installatiebedrijf

v o o r h e t Te c h n i s c h

schillende fases richt de inhoud zich op specifieke doelgroepen. Het nieuwe handboek bevat eveneens geactualiseerde en deels nieuwe referentiedetails voor integratie van zonne13

ISSO-INFO 47 januari 2012

Nieuw: ISSO-publicatie 101 ‘Onderhoud en Onderhoudscontracten’

Termen en definities voor beheer en onderhoud van klimaatinstallaties in gebouwen ISSO-publicatie 101 ‘Onderhoud en Onderhoudscontracten’

eenduidig zijn verwoord. Offertes zijn vaak technisch gefor-

dient als een praktijkrichtlijn voor het beheer en onderhoud

muleerd en opgesteld vanuit het gezichtsveld van de tech-

van gebouwgebonden installaties. De publicatie heeft een

nisch dienstverlener. De opdrachtgever weet dan ook vaak

aantal doelstellingen:

niet op welke punten hij of zij offertes voor beheer en onder-

• verbeteren van de communicatie tussen partijen

houd moet beoordelen. De offertes van diverse partijen zijn

(opdrachtgever en opdrachtnemer);

meestal moeilijk met elkaar te vergelijken.

• beschrijven van de verschillende contractvormen; • geven van een keuzemodel om te komen tot de juiste

Opdrachtgevers willen in toenemende mate (langdurige)

contractvorm.

onderhoudscontracten afsluiten waarin helder is wie wat doet en wat de opdrachtgever krijgt voor zijn geld. Het afsluiten van prestatiecontracten - wat hier dan ook onder verstaan wordt - speelt tegenwoordig ook een belangrijke rol. Relevante vragen bij het aangaan van een onderhoudscontract zijn:

• Wat zijn de risico’s voor de bedrijfsvoering van de opdrachtgever?

• Wat krijgt de opdrachtgever als hij in zee gaat met een onderhoudsbedrijf?

• Wat doet het onderhoudsbedrijf allemaal? • Wat valt er niet onder het contract? • Welk contracttype moet ik hanteren? • Wordt met het contract aan alle wettelijke eisen voldaan? • Hoe moet de uitvoering van een specifiek onderhoudscontract aangestuurd worden? De informatie en kennis die bij het onderhoud van de installaties wordt opgebouwd, moet goed worden vastgelegd. Deze informatie wordt gebruikt voor:

• aansturen van het beheer en de planning van het onderhoud;

• rapporteren aan het management van de opdrachtgever; • overdragen van kennis en informatie bij het wisselen van

Beheer en onderhoud zijn van groot belang voor het waardebehoud (voor de eigenaar) en het goed functioneren

onderhoudsbedrijf.

en presteren van het gebouw inclusief de installaties (voor de huurder). Gebouwbeheerders en -eigenaren zijn zich nog niet bewust van de rol die ze eigenlijk zouden moeten

Deze publicatie moet op eerder genoemde punten helder-

spelen. Veel opdrachtgevers weten vaak niet welk risico zij

heid verschaffen. De ideale situatie is dat in het onderhouds-

nemen als er geen of slecht beheer en onderhoud plaats-

contract voor beide partijen helder geformuleerd wordt wat

vindt. Als de installaties wel onderhouden worden, blijkt de

de afgesproken prestatie-eisen zijn, wat men van elkaar mag

communicatie tussen het onderhoudsbedrijf, ook wel tech-

verwachten en wat de wederzijdse ontbindende voorwaar-

nisch dienstverlener genoemd, en de opdrachtgever vaak

den zijn.

niet optimaal. Dit leidt regelmatig tot inefficiënte inzet van middelen, methoden en mensen. Doelmatig en duurzaam

De publicatie is geschikt voor de gebouwbeheerder en

beheer en onderhoud is dan ver te zoeken.

installateur. Het project wordt mede mogelijk gemaakt door Uneto-VNI.

Moeilijk te beoordelen Bestekken en offertes voor onderhoudscontracten kunnen

De publicatie is eerste kwartaal 2012 beschikbaar via de

onduidelijk zijn voor de opdrachtgever als bepaalde speci-

ISSO-winkel op www.isso.nl. De publicatie is tevens opgeno-

ficaties ontbreken en gebruikte begrippen niet helder en

men in ISSO-digitaal.nl 14

ieuw: ISSO-publicatie 111 ‘Geluid voor N individuele woninginstallaties’ • Bijlage A behandelt de benodigde basiskennis van geluid. • Bijlage B gaat in op de (theoretische) luchtgeluidisolatie-

ISSO-publicatie 111 ‘Geluid voor individuele woninginstallaties’ is een handig richtlijn waarmee men snel, zonder te rekenen, kan nagaan of voldaan wordt aan de wettelijke geluideisen vol-

waarden van wanden deurconstructies, inclusief onder-

gens het bouwbesluit en eventueel aanvullende geluideisen.

spleten, zoals deze in de woningbouw voorkomen.

Hiervoor bevat de ISSO-publicatie specificatiebladen voor ver-

• Bijlage C geeft de verschillende geluidbronnen binnen

schillende installaties in woningen. Afhankelijk van de opstel-

installatiesystemen aan en de mogelijke overdrachtswe-

lingsplaats van de installatie in woningen en de ontwerpuit-

gen van luchtgeluid en constructiegeluid. Deze informatie

gangspunten vermelden de specificatiebladen de benodigde

is van belang bij het inzicht in het transport van geluid

bouwkundige en installatietechnische maatregelen en voorzie-

binnen een woning/gebouw.

• Bijlage D beschrijft het meten van installatiegeluid bin-

ningen. Voor de installaties wordt onderscheid gemaakt in: 1 ventilatie-installaties;

nen woningen volgens de formele wettelijke norm en op

2 verwarmings- en koelinstallaties;

een vereenvoudigde wijze zoals vastgelegd in de beoor-

3 sanitaire installaties.

delingsrichtlijn BRL 8010. Tevens wordt een indicatieve meetmethode besproken, bedoeld voor de installateur

De publicatie behandelt bij de ventilatie-installaties naast de

die alleen een eenvoudige geluidmeter bezit, om (slechts)

individuele centrale ventilatiesystemen ook de diverse decen-

een indicatie te krijgen of de installatie voldoet aan de

trale systemen en bij de verwarmings- en koelinstallaties ook

gestelde geluideis.

de duurzame installaties met een warmtepomp als opwekker. De publicatie is mede mogelijk gemaakt door een financiële

Ervaring noodzakelijk

bijdrage van Uneto-VNI.

Geluid is een ingewikkelde materie waarbij in principe uitgebreide theoretische en praktische ervaring noodzakelijk is.

Meer informatie:

Deze ISSO-publicatie beperkt zich dan ook tot het definiëren

ISSO-publicatie 111 is in het eerste kwartaal van 2012 beschik-

en behandelen van de geluidtechnische begrippen die op de

baar. De publicatie is verkrijgbaar via de ISSO-winkel op

specificatiebladen voorkomen.

www.isso.nl en de digitale versie via www.isso-digitaal.nl.

Nieuw: ISSO-publicatie 42 ‘Sprinklerinstallaties’ Onlangs is de nieuwe ISSO-publicatie 42 ‘Sprinklerinstallaties’

voorschriften en bepalingen. In Noord-Amerika worden de

verschenen. Het doel van deze ISSO-publicatie is om helder-

voorschriften veelvuldig aangepast aan wijzigende omstan-

heid te brengen in het hoe en waarom van de sprinklerinstal-

digheden en nieuwe inzichten om de stand van de techniek

latie in het algemeen en de te volgen procedures gedurende

te weerspiegelen. In Europa is dit niet altijd het geval.

de besluitvorming, het ontwerp, de aanleg en het beheer en onderhoud van deze installaties in het bijzonder.

Deze publicatie belicht de sprinklerinstallatie in het alge-

De publicatie is primair geschreven voor installateurs en

meen, plus de wetgeving, voorschriften en procedures bij het

adviseurs van gebouwgebonden installaties. Maar ook

tot stand komen van de sprinklerinstallatie als onderdeel van

opdrachtgevers en architecten kunnen hiermee een alge-

een integraal plan voor de brandveiligheid van een gebouw.

meen beeld van sprinklerinstallaties en de mogelijkheden

In aparte stappen beschrijft de publicatie de programmafase,

krijgen. Het maken van het definitieve ontwerp van de sprin-

ontwerpfase, uitwerkingsfase, realisatiefase en beheerfase en

klerinstallatie is de verantwoordelijkheid van de (gecertifi-

deze zijn in specificatiebladen nader uitgewerkt. De publica-

ceerde) installateur.

tie is mede mogelijk gemaakt door een financiële bijdrage van Stichting Promotie Installatietechniek (PIT).

Betrouwbaar De sprinklerinstallatie wordt beschouwd als de meest uni-

Meer informatie

versele en betrouwbare automatische blusinstallatie die er

De ISSO-publicatie 42 kost € 120,00 (excl. btw) ) en is

bestaat. De installatie is relatief eenvoudig. Om de betrouw-

verkrijgbaar via de ISSO-winkel op www.isso.nl. De publicatie

baarheid en goede werking in geval van brand te garan-

is tevens te raadplegen via de online bibliotheek

deren, wordt de installatie omgeven door een netwerk van

www.isso-digitaal.nl. 15

ISSO-INFO 47 januari 2012

Praktijkboek gezonde gebouwen cahier Betonkernactivering Betonkernactivering (BKA) staat al jaren volop in de belangstelling in de bouwen installatiesector en dat is niet voor niets: betonkernactivering is namelijk gebaseerd op het activeren van de gebouwmassa, een bewezen klimaatconcept. Zelfs al in de tijd van de Romeinen, waar men vloeren en wanden verwarmde met vuren, rookgas en stoom. Het onlangs verschenen cahier ‘Thermisch actieve vloeren - Betonkernactivering’ uit de serie ‘Praktijkboek gezonde gebouwen’ geeft een compact overzicht van de toepassingsmogelijkheden van BKA in moderne gebouwen. Het cahier introduceert op basis van twee publicaties over BKA de belangrijkste achtergronden en randvoorwaarden voor het toepassen van betonkernactivering in gebouwen.

Vabi softwareleverancier

www.vabi.nl Deze publicaties zijn de SBR publicatie ‘Thermisch actieve

Installatiebedrijf

vloeren – Koelen en verwarmen met betonkernactivering’ (2007) en de in 2011 uitgebrachte ISSO-publicatie ‘Thermisch

Kwekel BV

actieve vloeren - Betonkernactivering’. Naast een algemene introductie van BKA licht het cahier ook

www.kwekel.nl

de volgende aspecten toe:

• de fasen in het integrale ontwerpproces bij toepassing

Bink Software BV

van BKA;

• constructies versus installatietechniek; • installatieconcepten bij toepassing van BKA.

Voor installatietechniek, bouwfysica en bouwbesluitberekeningen

Nauwkeurige bepalings- en rekenmethoden worden uitge-

www.binksoftware.nl

werkt in de bovengenoemde publicaties van SBR en ISSO. Het cahier is ontwikkeld voor partijen die zich breed en

Dekra

inhoudelijk willen oriënteren op de toepassing van BKA, maar niet meteen helemaal de diepte in willen gaan. Het is

voorheen KEMA Quality

daarom uitermate geschikt voor alle betrokken partijen in

Testen, inspecteren en certificeren elektrische producten. Auditering en certificering van beheersystemen

de bouwkolom en zeker ook voor bouwkundigen en (installatie-)adviseurs met conceptuele kennis van klimaatsystemen in gebouwen.

Meer informatie

www.dekra.nl

De cahiers van het Praktijkboek Gezonde Gebouwen zijn beschikbaar via de online bibliotheek www.isso-digitaal.nl. 16

Serie ISSO-instructieboeken Elektro Mechanisch Onderhoud compleet! Onderhoud verschenen. Het betreft de modulen ‘Pompen’

Ter afsluiting van de

(IBemopm) en ‘Metingen’ (IBemomt). De ontwikkeling van

serie instructieboeken

de serie instructieboeken is mogelijk gemaakt door het

over Elektromechanisch

Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technisch

Onderhoud heeft ISSO

InstallatieBedrijf (OTIB) en de vakgroep EMO van Uneto-VNI.

de module ‘Metingen’ ontwikkeld. Deze module

het onderhoud van het betreffende object dient te worden

en mechanische metin-

aangepakt. De uitvoering van het onderhoud wordt binnen

gen tijdens het uitvoeren

de instructieboeken op een consequente wijze beschreven

van onderhoud aan elek-

volgens de volgende stappen:

tromotoren.

• Herkenning: met welk product heeft de monteur te maken en wat zijn de specifieke eigenschappen van dat

De module bevat een uit-

product?

gebreide beschrijving van

• Diagnose: hoe achterhaalt de monteur wat er met het

de volgende elektrische

product moet gebeuren?

I NSTALL ATI ESEC TO R

alle relevante elektrische

D E

geeft een overzicht van

elektromechanisch product, beschrijven de wijze waarop

VO O R

De EMO-instructieboeken, elk gericht op een specifiek

INSTRUCTIEBOEK ELEKTROMECHANISCH ONDERHOUD

K E N N ISI NSTITUUT

instructieboeken in het kader van Elektromechanisch

Instructieboek EMO Metingen

In de afgelopen periode zijn de laatste twee ISSO-

8 Metingen

metingen:

• Demontage en diagnose onderdelen: op welke wijze

• metingen voor isolatiewaarden tussen wikkelingen onder-

dient de monteur het product uit elkaar te halen?

ling en behuizing;

• Revisie: hoe kan de monteur de onderdelen repareren en/

• weerstandsmetingen; • stootspanning of surgetest; • hoofdspanningstest.

of reviseren?

• Montage: op welke wijze kan de monteur het product weer in elkaar zetten?

Op het gebied van mechanische metingen worden de volDaarnaast bevat elk instructieboek een hoofdstuk met theo-

gende zaken beschreven:

retische achtergrondinformatie over het betreffende product.

• Welke meetinstrumenten zijn benodigd en waar dienen

Instructieboek EMO Pompen

• Op welke wijze moet ik een meting uitvoeren met een

ze voor?

De module ‘Pompen’ beschrijft de onderhoudswerkzaamhe-

specifiek meetinstrument?

• Speciale metingen voor lagerpassingen, trillingen en uitlij-

den voor een drietal soorten pompen:

• centrifugaalpompen; • dompelpompen; • vacuümpompen.

ning. Daarnaast besteedt de module aandacht aan de meest voorkomende meet- en afleesfouten.

De principes van deze meest voorkomende pompen worden

Servotechniek

uitgebreid toegelicht. Daarnaast besteedt de publicatie kort

ISSO zal de komende periode, in opdracht van OTIB en de

aandacht aan de minder voorkomende, specialere soorten

vakgroep EMO, onderzoek doen naar het uitbrengen van

pompen. De daadwerkelijke onderhoudswerkzaamheden

een ISSO-instructieboek over het onderhoud van servomoto-

worden echter alleen voor de drie hoofdsoorten beschreven.

ren. Het onderhoud van servomotoren is een onontgonnen

Gezien de specifieke diagnose-, demontage-, reparatie- en

gebied. Het ISSO-instructieboek zal, in tegenstelling tot de

montagewerkzaamheden per type pomp worden deze, in

bestaande delen in het kader van elektromechanisch onder-

tegenstelling tot de andere EMO-instructieboeken, in aparte

houd, het gehele terrein - dus voornamelijk voor de gevor-

hoofdstukken behandeld. De monteur hoeft hierdoor niet

derde monteur - in kaart moeten brengen.

continu door het instructieboek te bladeren, maar vindt direct achter elkaar de benodigde informatie. Het afsluitende

De instructieboeken EMO module 1 t/m 8 zijn verkrijgbaar

hoofdstuk en enkele bijlagen zorgen voor de theoretische

via de ISSO-winkel op www.isso.nl. Tevens zijn de uitgaven

onderbouwing van het geheel.

ook te raadplegen via isso-digitaal.nl 17

ISSO-INFO 47 januari 2012

Praktische kennis met de ISSO-KennisKaart ISSO KennisKaart

controle en onderhoud van brandslanghaspels voor beheerders en onderhoudsmonteurs Brandslanghaspels zijn bedoeld om een (begin van) brand door gebruikers van het gebouw te bestrijden. Om de goede werking te allen tijde te waarborgen moeten brandslanghaspels ten minste eenmaal per jaar worden gecontroleerd en onderhoudswerkzaamheden worden uitgevoerd. Waar staat wat je moet doen? Voor de uitvoering van controle en onderhoud verwijst Waterwerkblad WB 1.4G naar NEN-EN 671-3. Volgens deze Europese norm moet, naast de jaarlijkse controle, eens in de vijf jaar de brandslanghaspel worden onderworpen aan een persproef. Controles van terugstroombeveiligingen in brandblusleidingen en voorzieningen die deel uitmaken van het legionellabeheersplan, zoals de verzegeling van bedieningsafsluiters, staan niet in NEN-EN 671-3. Het Gebruiksbesluit schrijft voor dat controle en onderhoud van brandslanghaspels moeten worden bijgehouden in een logboek.

Flexibele aansluiting zwenkbare brandslanghaspel Wat voor brandblusinstallatie en welke voorzieningen? De brandblusinstallatie kan direct na de watermeter (leveringspunt drinkwater) zijn gescheiden van de leidingwaterinstallatie. Afhankelijk van de leveringsdruk en gebouw-hoogte is een brandpomp opgenomen. De splitsing in een separate installatie kan ook na een drukverhogingsinstallatie of verderop in de leidingwaterinstallatie zijn aangebracht. Direct na de scheiding/splitsing moet de brandblusinstallatie zijn voorzien van een beveiligingseenheid EA, compleet met afsluiter(s) in open stand verzegeld. Deze beveiligingseenheid moet ook zijn aangebracht in de aansluiting van de brand-slanghaspel op een geïntegreerde brandblus-/leidingwaterinstallatie, tenzij de lengte van de aansluitleiding tussen de bedienings-afsluiter van de haspel en de aftakking op de doorstroomde leiding < 150 mm is. Handbediende bedieningsafsluiters moeten in gesloten stand zijn verzegeld. Een automatische bedieningsafsluiter in het binnenwerk van een haspel kan niet zijn verzegeld, in dat geval moet de straalpijp of straalpijphouder zijn verzegeld. Alle brandblusleidingen moeten bij het binnenkomen en verlaten van een ruimte en bij aftakkingen zijn voorzien van een sticker ‘geen drinkwater’. De brandslanghaspel moet zijn voorzien van een sticker ‘alleen te gebruiken bij brand’. Jaarlijkse controle en onderhoud brandslanghaspel (NEN-EN 671-3:2009 en WB 1.4G) Volg instructies op van fabrikant; het onderstaande moet in ieder geval worden uitgevoerd: Slang geheel van de haspel rollen en onder druk zetten door openen van (hand)bedieningsafsluiter en vervolgens controleren of:

a) brandslanghaspel geen lekkage, roestvlekken of andere zichtbare beschadigingen vertoont; b) brandslanghaspel is voorzien van een goed leesbare gebruiksinstructie; c) plaats van de brandslanghaspel (met een voorgeschreven pictogram) duidelijk is aangegeven; d) brandslanghaspel stevig (aan de muur) is bevestigd; e) volumestroom stabiel en voldoende is1); f) drukmeter, indien aangebracht, goed werkt; g) gehele lengte van de brandslang vrij is van scheurtjes, vervormingen, slijtage of andere beschadiging. Vertoont slang een beschadiging dan testen op de maximale werkdruk of direct vervangen. h) slangklemmen van het juiste type zijn en stevig vastgemaakt; i) haspel in beide richtingen soepel draait; j) van zwenkbare haspel het draaimechanisme van de zwenkarm soepel werkt en onder de vereiste hoek kan uitklappen (delen 1 en 2 van NEN-EN 671); k) handbediende bedieningsafsluiter van het juiste type is, gebruik soepel en werking correct is; l) of, werking van automatische afsluiter correct is, en zo ook van de (eventueel) verborgen (in open stand verzegelde) onderhoudsafsluiter; m) watertoevoeraansluiting in goede staat verkeerd, in bijzonder de eventuele flexibele aansluitingen; n) haspelkast vrij van beschadigingen is en de deur soepel is te openen 2); o) straalpijp van het juiste type is en makkelijk te gebruiken; p) slanggeleider goed en soepel functioneert en stevig is bevestigd. Vervolgens: q) brandslanghaspel voorzien van een onderhoudssticker; r) bedieningsafsluiter in gesloten stand, en de afsluiter(s) in brandblusleiding in open stand, verzegelen; s) controleren of op haspel de sticker ‘alleen te gebruiken bij brand’ aanwezig is en op de brandblusleiding(en) de sticker ‘geen drinkwater’; t) vastleggen gegevens van controle en onderhoud en eventuele druktest in het logboek. Zorg dat na de werkzaamheden de brandslanghaspel klaar is voor direct gebruik. Indien uitgebreide onderhoudswerkzaamheden noodzakelijk zijn moet een waarschuwingslabel ‘Buiten gebruik’ worden aangebracht en de gebruikers/bewoners van het gebouw hierover worden geïnformeerd. 1) Het gebruik van een stromingsmeter en drukmeter wordt aanbevolen. 2) Een brandslanghaspel in een kast wordt als een systeem beschouwd. Dit houdt onder meer in dat wanneer een deur van een haspelkast een belemmering vormt voor het uitlopen van een slang, het geheel wordt afgekeurd

Recent gebruikersonderzoek toont aan dat op (V)MBO-niveau een sterke informatiebehoefte bestaat. Men is op zoek naar handzame informatie die in de dagelijkse installatiepraktijk toegepast kan worden zoals foto’s, woordenlijsten en stap penplannen. Juist voor deze toe passingen heeft ISSO, met finan ciële ondersteuning van OTIB, PIT en FILOSOOF bv, de ISSOKennisKaart ontwikkeld.

Er zijn verschillende soorten ISSO-KennisKaarten:

• ISSO-KennisKaart ‘Wat is …?’:

Deze ISSO-KennisKaart wordt toegepast bij het uitleggen van bepaalde installatieconcepten, materialen en andere objecten die relevant zijn bij het uitvoeren van installatietechnische werkzaamheden. Voorbeelden: Hoe werkt ventilatiesysteem A? Wat is een vetafscheider?, Wat is een brandslanghaspel?

• ISSO-KennisKaart ‘Hoe doe ik …?’:

Deze ISSO-KennisKaart wordt toegepast om een toelichting te geven bij het uitvoeren van specifieke installatietechnische werkzaamheden. Voorbeelden: Hoe voer ik het onderhoud van terugstroombeveiliging CA uit? Hoe lever ik een leidingwaterinstallatie

Een kenniskaart bevat concrete informatie die de gebruikers

op? Hoe reinig ik een WTW-unit? Hoe monteer ik een ventila-

kunnen inzetten bij de uitvoering en realisatie van projecten.

tierooster?

De primaire doelgroep zijn alle mensen in de uitvoerende

Uw eigen kenniskaart

installatietechniek, zoals:

• monteur of eerste / leidinggevend monteur; • werkvoorbereider; • middenkaderfunctionaris; • leerlingen.

Tevens bieden we u de mogelijkheid de kaarten aan te bieden aan uw werknemers, opdrachtgevers, relaties e.d. We drukken uw logo dan op de gewenste kaart. Prijzen voor uw eigen kenniskaart kunt u opvragen bij Anneli van Kleven, a.vankleven@isso.nl.

ISSO zal per werkveld - luchtbehandeling, energie & milieu, verwarming, water & gas, algemene technieken en elektro &

De kaarten zijn gratis digitaal te downloaden via

ict - kenniskaarten uitwerken.

www.isso.nl.

AGENDA

(Instructie)bijeenkomsten 2012

Datum Locatie

Cursus Betonkernactivering (introductie) voor architecten en projectontwikkelaars, 1 dag

15 februari en 21 maart

Regionaal

Cursus betonkernactivering (integraal) voor ontwerpers, 4 dagen

januari en april

Regionaal

Symposium ‘Groen Vastgoed, goed verhuurd?’

16 februari

Den Bosch

Instructiebijeenkomst ‘Legionellapreventie voor toezichthouders en gemeenten’

april mei

Rotterdam/ Utrecht

Instructiebijeenkomst ‘Integraal ontwerpen van legionellaveilige woningen’

maart

Rotterdam

Instructiebijeenkomst ‘Legionellaveilig beheren van koeltorens’

februari en maart

Instructiebijeenkomst ‘Veilige leidingwaterinstallaties’

april

Cursus Power Quality

maart en april

Instructiebijeenkomst ‘Hydraulische schakelingen voor maart verwarmen en koelen’

Utrecht Rotterdam Woerden Rotterdam

Cursus Ventilatietechniek

n.t.b.

Cursus Legionellapreventie in zorginstellingen

n.t.b.

Kijk op www.isso.nl voor meer informatie over deze bijeenkomsten en aanmelding.

6 T/M 10 FEBRUARI 2012 JAARBEURS UTRECHT WWW.VSK.NL

W VRAAG NUKUAART TOEGANGSOP AAN L WWW.VSKD.EN M E T CO 10001453

ISSO-INFO 45 47 januari maart 2010 2012

Leergang Energieprestatie Gebouwen Met de komst van de nieuwe energiepresta tienorm voor gebouwen (NEN7120) is er een grote behoefte aan kennisoverdracht en oplei ding. Om dit te faciliteren zijn ISSO en DWA in opdracht van OTIB [logo] gestart met de ont wikkeling van de Leergang Energieprestatie van Gebouwen (EPG). De leergang EPG is bedoeld voor een brede doelgroep wat ook blijkt uit de ondersteunende partijen als Uneto-VNI, VABI, Bouwend Nederland, Partners Lente-akkoord/Neprom en BNA.

Fase 1: Formeren werkgroep leergang EPG In deze fase formeert ISSO een overkoepelende werkgroep. Fase 2: Bepalen opzet leergang, wijzigingen en aanvullingen De werkgroep bespreekt de huidige leergang en de opzet voor de nieuw te ontwikkelen leergang. Hierbij wordt gekeken naar de bestaande cursussen EPN woningen en utiliteit (cursusloket Uneto-VNI), EPN-materiaal gebruikt voor ISSO instructiebijeenkomsten en NEN7120 / NVN7125. Tevens wordt in deze fase vastgesteld of nieuwe examinering (of herziening van de bestaande examens) nodig is.

Door het samengaan van normering op het gebied

Fase 3: Formuleren en vaststellen eindtermen

van nieuwbouw (EPC) en bestaande bouw (EPA) in de

De eindtermen (leerdoelen) worden geformuleerd op basis

Energieprestatie Gebouwen (EPG) en toevoeging van de

van de vastgestelde leergang.

Energieprestatie gebiedsmaatregelen (EMG) is het gewenst de scholing op dit gebied te bundelen in één leergang EPG.

Fase 4: Ontwikkelen leergang Op basis van voorgaande fasen wordt in deze fase het instruc-

Planning

tiemateriaal ontwikkeld. Dit zal per instructie bestaan uit:

• Instructieboek 1 Energieprestatie woningen (nieuwbouw); • Instructieboek 2 Energieprestatie utiliteitsgebouwen

Begin 2012 start ISSO met de ontwikkeling van de benodigde materialen voor de leergang EPG nieuwbouw (A) ten behoe-

(nieuwbouw);

ve van nieuwe cursussen Energieprestatie woningen en utili-

• Docentenhandleiding.

teit. Naar verwachting zal later dit jaar ook de leergang voor de bestaande bouw (B) kunnen worden ontwikkeld. Dit is voor een deel afhankelijk van het moment waarop NEN7120

Fase 5: Ontwikkelen examenvragen

aangewezen gaat worden voor de bestaande bouw.

In overleg met de werkgroep zal bepaald worden voor welke onderdelen van de leergang examinering gewenst is.

Fasering De ontwikkeling van de leergang nieuwbouw kent een gefa-

Meer informatie

seerde opzet:

Voor meer informatie over dit project kunt u contact opnemen met Marco Hofman, m.hofman@isso.nl.

Basiscursus: Energieprestatie Gebouwde omgeving

Nieuwbouw Cursus: Energieprestatie utiliteit

Energieprestatie

Cursus: Energieprestatie woningen

NEN 7120 (EPC)

gebiedsmaatregelen

NEN 7120 (EPC)

NVN 7125 (EMG) Energieprestatie utiliteit

Bestaande bouw

Energieprestatie woningen

ISSO 75.1 (EPA-U energielabel)

ISSO 82.1 (EPA-U energielabel)

Energieprestatie utiliteit maatwerk

Energieprestatie woningen maatwerk

ISSO 75.2 (EPA-U maatwerkadvies)

ISSO 82.2 (EPA-U maatwerkadvies) Binnenmilieuprofiel voor woningen ISSO 82.4

Ventilatieprestatiekeuring (VPK) woningen uitgebreid Voor woningen is het sinds begin 2010 moge lijk de ventilatievoorzieningen van woningen onder certificatie te laten beoordelen. Deze zogeheten VPK woningen is vastgelegd in een Beoordelingsrichtlijn (BRL8010:2009). Deze BRL is op enkele onderdelen aangepast, mede om deze tevens geschikt te laten zijn voor toepassing in scholen en kinderdagverblijven (BRL8010:2012).

eventueel een door de opdrachtgever aan te geven specifiek kwaliteitsniveau. De methodiek van beide typen van beoordeling is gelijk, het onderscheid wordt gevormd door de eisen die aan de vastgestelde prestatie worden gesteld. De BRL8010 sluit aan op het Bouwbesluit 2012. Voor de beoordeling van ventilatievoorzieningen kent de BRL twee referentieniveaus:

het gebrek aan ventilatie. In het door het ministerie geïniti-

• •

eerde Activiteitenplan Binnenmilieu Scholen is daarom een

Beide niveaus zijn wettelijk verankerd.

aantal acties en maatregelen geformuleerd om te komen tot

Eigenaren van woningen, scholen en kinderdagverblijven

verbetering van het binnenmilieu. Een van de acties is het

zijn er verantwoordelijk voor dat hun ventilatievoorziening

ontwikkelen van een ventilatieprestatiekeuring scholen en

aan deze eisen voldoet. Verder kan de eigenaar van een

het gebruik daarvan te stimuleren.

bestaand gebouw verzoeken de ventilatieprestatie te beoor-

Doel van de keuring is bij (ver)bouw te kunnen beoordelen

delen op basis van een specifiek kwaliteitsniveau, bijvoor-

of de voorzieningen de overeengekomen kwaliteit hebben.

beeld de nieuwbouweisen van het Bouwbesluit ten tijde van

Ook kan men daarmee bij bestaande scholen op betrouwba-

de vergunningverlening van het gebouw.

Een belangrijk knelpunt in scholen en kinderdagverblijven is

Bouwbesluit bestaande bouw; Bouwbesluit nieuwbouw.

re wijze vaststellen wat de kwaliteit van de ventilatievoorzieningen is. Op basis daarvan is het mogelijk te komen tot een

Meer informatie

verbeterslag. De ventilatieprestatiekeuring is ook bruikbaar

BRL8010:2012 is medio 2012beschikbaar.

voor het beoordelen van het ventilatiesysteem van kinder-

Meer informatie over de BRL vindt u op

dagverblijven.

www.kbi.nl.

Certificatie De nieuwe BRL8010 biedt (installatie)bedrijven de mogelijkheid om de kwaliteit van gerealiseerde ventilatievoorzienin-

Word ISSO-kennispartner!

gen van woningen, scholen en kinderdagverblijven onder certificatie te beoordelen. Hierbij kan het gaan om nieuwe ventilatievoorzieningen, maar ook om bestaande. Bij een

Kom naar de informatiebijeenkomst op 23 februari. Tijdens deze bijeen komst presenteren we een speciaal pakket voor ISSO-kennispartners. Hier kunt u ook uw wensen ten aanzien van het kennispartnerschap kenbaar

nieuwe voorziening kan worden beoordeeld of er gemaakt is wat is afgesproken. Bij een bestaande ventilatievoorziening worden alleen de prestaties beoordeeld. De BRL8010:2012 onderscheidt twee typen van beoordeling:

• een opleveringsbeoordeling (voor nieuwe ventilatievoorzieningen), waarbij de gecertificeerde ‘ventilatieprestatiebeoordelaar’ beoordeelt in hoeverre de op te leveren voorziening voldoet aan de eisen die aan de levering gesteld werden (nieuwbouweisen Bouwbesluit 2012 en eventueel aanvullende eisen uit het bestek);

• een prestatiebeoordeling (voor bestaande ventilatievoor-

maken.

zieningen), waarbij de gecertificeerde ‘ventilatieprestatiebeoordelaar’ beoordeelt in hoeverre de prestaties van de ventilatievoorziening voldoen aan de eisen van het

Meld u gratis aan via info@isso.nl

Bouwbesluit 2012 (bestaande bouw en nieuwbouw) en

ISSO-INFO 47 januari 2012

Nieuwe zoekfunctionaliteit ISSO-digitaal.nl beschikbaar

De hoeveelheid informatie op ISSO-digitaal neemt de laatste

Voorbeeld:

jaren snel toe. Om de vele kennis vindbaar te houden heeft

Kernwoord -> Ventilatiesystemen (woningen, centraal)

ISSO een nieuwe zoekfunctionaliteit voor ISSO-digitaal ont-

Trefwoord -> Ventilatiebalans

wikkeld. Deze zoekfunctionaliteit werkt via zogenaamde

Resultaten -> 5 paragrafen waar de relevante informatie

kernwoorden.

beschikbaar is.

Kernwoorden installatietechniek Er is een selectie gemaakt van de meest relevante kernwoorden voor de installatietechniek. Aan de hand van deze kernwoorden kan de gebruiker een eerste filtering in de zoekresultaten aanbrengen. Voor het gekozen kernwoord krijgt de gebruiker een aantal onderliggende trefwoorden te zien om zijn of haar zoekresultaat verder te verfijnen. Na het selecteren van het gewenste trefwoord verschijnen de definitieve zoekresultaten. De gebruiker kan met 1 druk op de knop direct naar de relevante informatie over dit onderwerp.

Applicatie ‘Luchtkanaalberekening’ gebaseerd op ISSO-publicatie 17 • afmetingen van de kanalen; • aansluitingen; • stand van de kleppen; • isolatiewaarden.

Op basis van ISSO-publicatie 17 ‘Kwaliteitseisen voor luchtkanalensystemen in woningen utiliteitsbouw’ heeft ISSO een applicatie ontwikkeld voor ISSO-digitaal. Met deze applicatie is het mogelijk om een luchtkanaalberekening conform ISSOpublicatie 17 uit te voeren voor woning- of utiliteitsbouw.

De ISSO-applicatie maakt gebruik van de volgende aannames:

• In de utiliteitsbouw is gekozen voor generieke lijnroosters

De gebruiker krijgt binnen deze applicatie een installatiesche-

en zijn de rechthoekige kanalen van metaal en de ronde

ma gepresenteerd waarin een dashboard is opgenomen. In

kanalen zijn flexibele luchtslangen;

het dashboard kan de gebruiker alle mogelijke variabelen aan-

• Het drukverlies over het rooster is een vaste waarde van

passen. In het installatieschema worden de gemaakte wijzigin-

4 Pa;

gen direct doorgevoerd waardoor de eindgebruiker direct een

• De inregelstanden van de luchtkleppen/roosters worden

beeld krijgt van de invloed van de gemaakte aanpassing.

per aftakking berekend aan de hand van het drukverlies van het ingevoerde systeem en de ontwerpwaardes voor de luchthoeveelheden over de roosters. De opgegeven luchthoeveelheden over de roosters zijn vaste waarden en worden niet beïnvloed door het handmatig aanpassen van de klepstanden;

• De klep in de aanvoer is uitgevoerd als een constantvolumeklep. Als de stand van een inregelklep aangepast wordt, blijft het totale debiet in het systeem constant. De applicatie is mede mogelijk gemaakt dankzij financiële ondersteuning van Uneto-VNI, Vakgroep Klimaat- en De volgende variabelen kunnen worden aangepast:

Duurzame Techniek (VKD) en is verkrijgbaar via

• ontwerpvolumestromen; • afmetingen van de aftakkingen;

www.isso-digitaal.nl. Leden van Uneto-VNI kunnen de applicatie gratis raadplegen via www.installatieportal.nl. 22

Update ‘Kleintje Ventilatie woningen 2012’

De eerste versie van ‘Kleintje Ventilatie’ verscheen in 2009. Dit zakboekje is inmiddels alweer bijgewerkt naar een nieuwe versie. Belangrijkste reden is de komst van het nieuwe Bouwbesluit 2012 en de daarmee gepaard gaande wijzigingen. Ook het gereed komen van de complete serie ISSO-publicaties over woningventilatie maken de update wenselijk. De update is mogelijk gemaakt door financiële ondersteuning van OTIB. Het vernieuwde ‘Kleintje Ventilatie’ is o.a. aangepast op de volgende zaken:

Opleidings- en ontwikkelingsfonds

• uitbreiding met nieuwe ventilatiesystemen, waaronder

v o o r h e t Te c h n i s c h Installatiebedrijf

gecombineerde/hybride ventilatiesystemen, aangeduid met type X. De typenummers van de ventilatiesystemen sluiten nu aan bij ISSO-publicatie 61 en NEN8088;

• naast individuele ventilatiesystemen zijn er nu ook systemen gestapelde bouw opgenomen;

• aspecten t.a.v. installatiegeluid eigen ventilatievoorzieningen mede vanwege de nieuwe eisen installatiegeluid woningen in het Bouwbesluit 2012;

K L E I N TJ E V E N T I L AT I E

k E N N I S I N S T I T u u T V O O r D E I N S TA l l AT I E S E C TO r

• energetische aspecten in relatie tot het ventilatiesysteem

KLEINTJE

mede vanwege de nieuwe eisen in het Bouwbesluit en NEN-normen;

• aanvullende aspecten zoals montage-eisen en meten

HERZIENE VERSIE

volumestromen van mechanische gevelventilatie systemen;

• nadere toelichting m.b.t. meten met nuldrukcompenserende volumestroommeter;

• nadere toelichting m.b.t. calamiteitenschakeling; • materialen en eisen reinheid luchtkanalen opgenomen; • nadere toelichting m.b.t. wasemkappen. De basis voor het aangepaste zakboekje is de gewijzigde wetgeving en o.a. de volgende richtlijnen:

• nieuwe wettelijke eisen uit Bouwbesluit 2012; • nieuwe wettelijk eisen Energieprestatie (NEN7120) en

Ventilatie

Ventilatie (NEN8088);

• beoordelingsrichtlijn BRL8010 voor woningen, scholen en kinderdagverblijven;

• ISSO-publicaties 61 en 62 (beiden versie 2010). Meer informatie Kleintje Ventilatie kost € 35,– en is te bestellen via de ISSO-winkel. De publicatie is tevens digitaal beschikbaar via www.isso-digitaal.nl.

ISSO-INFO 47 januari 2012

EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCA

ISSO Instructiebijeenkomsten 2012

Instructiebijeenkomst ‘Legionellapreventie voor toezichthouders en gemeenten’ uiteen hoe het bouwproces moet worden georganiseerd en in welke fasen er controles uitgevoerd moeten worden. Samenwerking tussen architect, aannemer en installateur en toezichthouder zijn onontbeerlijk. Ook toezichthouders moeten goed op de hoogte zijn van wat wel en wat niet (meer) mag en wat de mogelijke oplossingen zijn. Het realiseren van de oplossingen is niet alleen een zaak van de installateur, maar ook van de ontwerper van het gebouw. Daarom zijn ontwerpconcepten ontwikkeld die voorzien in bruikbare en toepasbare oplossingen in technisch en organisatorisch opzicht.

Inhoud van de instructie De onderstaande onderwerpen komen tijdens de instructiebijeenkomsten aan de orde:

• Wat is legionella en wat zijn de risico’s? • Hoe waarborgt men de waterkwaliteit en voorkomt u legionella?

• Wat staat er over legionellapreventie in de Drinkwaterwet, het Drinkwaterbesluit en NEN 1006 (Algemene voorschriften voor drinkwaterinstallaties)?

• Welke problemen komt u in de praktijk tegen bij het voorkomen van hotspots?

• Waar mogen de cv- en drinkwaterleidingen wel en waar mogen ze niet lopen?

• Welke oplossingen staan er in de herziene ISSO/SBRpublicatie 811?

• Evaluatie

Voor wie? De instructie is gericht op medewerkers van gemeenten die De afdeling Bouw- en woningtoezicht van de gemeente

zich (in)direct bezighouden met het toezicht op de naleving

is verantwoordelijk voor het toezicht op de naleving van

van de wettelijke voorschriften in de bouw.

het Bouwbesluit en de daarin aangewezen normen. Deze instructiebijeenkomst is speciaal bedoeld voor toezichthou-

Wanneer?

ders van gemeenten die te maken krijgen met het vraagstuk

Deze instructie vindt plaats in april - mei 2012 in de omge-

‘Hoe kan ik ertoe bijdragen dat een leidingwaterinstallatie bij

ving Rotterdam / Utrecht.

oplevering voldoet aan de wettelijke eisen met betrekking tot legionellaveiligheid?’. Een van de eisen waar de installatie

Meer informatie over deze instructie kunt u vinden op

in de praktijk vaak niet aan voldoet is de eis dat de drinkwa-

www.isso.nl.

tertemperatuur onder 25 oC moet blijven en niet onbedoeld mag worden opgewarmd door bijvoorbeeld een nabij liggende cv-leiding. De instructiebijeenkomst van een halve dag is gebaseerd op de ISSO/SBR uitgave 811 ‘Integraal ontwerpen van Legionellaveilige Woningen’. Deze ISSO/SBR-publicatie geeft niet alleen technische oplossingen, maar zet ook duidelijk 24

ATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012

Instructiebijeenkomst ‘Integraal Ontwerpen van Legionellaveilige Woningen’ • Welke problemen komt u in de praktijk tegen bij het voor-

Deze instructiebijeenkomst is gebaseerd op de ISSO/SBR

komen van hotspots?

uitgave 811 ‘Integraal ontwerpen van Legionellaveilige

• Waar mogen de cv- en drinkwaterleidingen wel en waar

Woningen’. Deze ISSO/SBR-publicatie geeft niet alleen tech-

niet lopen?

nische oplossingen, maar zet ook duidelijk uiteen hoe u dit in

• Hoe kunt u hieraan voldoen? • Welke oplossingen staan er in de herziene ISSO/SBR-

het bouwproces moet organiseren. De opdrachtgever moet dan wel deze publicatie van toepassing verklaren in zijn

publicatie 811?

opdracht naar de architect en de adviseur. Samenwerking en

• Hoe moet u dit organiseren?

coördinatie tussen architect, aannemer en watertechnisch en cv-installateur zijn onontbeerlijk. Vervolgens zijn ook de werkvoorbereiders, uitvoerders en monteurs op de bouw

Voor wie?

aan de beurt. Zij moeten goed op de hoogte zijn van wat wel

De instructie is gericht op installateurs, projectleiders, bouw-

en wat niet (meer) mag en wat de mogelijke oplossingen zijn.

kundige uitvoerders, technici, werkvoorbereiders en (leiding-

Het realiseren van de concepten is niet alleen een zaak van

gevende) monteurs die zich direct of indirect bezig houden

de watertechnisch installateur, maar ook van de ontwerper

met de aanleg van cv- en drinkwaterinstallaties.

van het gebouw. Daarom zijn ontwerpconcepten ontwikkeld die voorzien in bruikbare en toepasbare oplossingen in tech-

Wanneer?

nisch en organisatorisch opzicht.

Deze instructie vindt plaats in februari – maart – april 2012 in de omgeving van Rotterdam.

Inhoud van de instructie De onderstaande onderwerpen komen tijdens de instructie-

Meer informatie over deze instructie is te vinden op

bijeenkomsten aan de orde:

www.isso.nl.

• Hoe waarborgt u de waterkwaliteit en voorkomt u legionella?

• Welke wetgeving is van toepassing (nieuwe Drinkwaterbesluit)?

Cursus ‘Betonkernactivering’ • de 4-daagse integrale BKA-cursus voor ontwerpers die

Betonkernactivering maakt op een actieve manier gebruik van de thermische massa van een gebouw. Dit in tegenstel-

daadwerkelijk met betonkernactivering in gebouwen aan

ling tot bijvoorbeeld een middeleeuwse kathedraal, die op

de slag gaan. Met deze cursus bent u in staat om met

een passieve manier zijn thermische massa gebruikt en daar-

goed gevolg deel te nemen aan het door Cito Arnhem

mee in de zomer de warmte buiten houdt. In de kern van

georganiseerde examen dat leidt tot een bewijs van vak-

betonnen vloeren, wanden en plafonds worden kunststof

bekwaamheid.

leidingen aangebracht waar water doorheen stroomt. Dit stromende water versnelt de warmte- of koude overdracht

Voor wie?

van de omgeving naar de massa en andersom. Door de tem-

Introductiecursus BKA basis is voor architecten, bouwkun-

peratuur van het water te variëren kan men op actieve wijze

digen en overige geïnteresseerden. De 4-daagse integrale

de gehele constructie, dus ook alle ruimtes in het gebouw,

BKA-cursus is voor installateurs en installatieadviseurs.

koelen of verwarmen.

Wanneer? In opdracht van het Opleidings- en Ontwikkelingsfonds voor

De cursus vindt plaats in februari - maart - april 2012 in

het Technisch Installatiebedrijf (OTIB). Organiseert ISSO in

Woerden.

samenwerking met DWA een tweetal cursussen. Meer informatie over deze cursus kunt u vinden op

Betonkernactivering’ (BKA).

www.isso.nl.

• de introductiecursus BKA basis, een algemene introductie over het fenomeen betonkernactivering voor de architect en bouwkundige; 25

ISSO-INFO 47 januari 2012

EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 20

Instructiebijeenkomst ‘Legionellaveilig beheren van Koeltorens’

55.3

kENNISINSTITuuT VOOr DE INSTAll ATIESEC TOr

L E G I O N E L L A P R E V E N T I E I N K L I M A AT I N S TA L L AT I E S

publicatie

legionellapreventie in klimaatinstallaties

Het legionel-

formuleren. Een ander belangrijk hulpmiddel is de model-

laveilig beheren

risicoanalyse en beheersplan voor natte koeltorens.

van koeltorens staat volop in de

Voor wie?

belangstelling.

U heeft te maken met het beheer van koeltoreninstallaties

ISSO organiseert

en werkt bij een van de volgende soorten bedrijven of orga-

daarom instruc-

nisaties:

tiebijeenkomsten

1 service- en onderhoudsbedrijven;

‘Legionellaveilig

2 toezicht en inspectie (gemeenten/overheid);

beheren van

3 gebouwbeheerders;

Koeltorens’.

4 waterbehandeling, fabrikanten & adviesbureaus ’s.

Begin 2008 verscheen ISSO-

Door de diversiteit van de doelgroepen is gekozen voor een

publicatie 55.3

modulaire opzet, zodat er voor elke doelgroep een interes-

‘Legionella

sant en passend programma bestaat dat aansluit op de prak-

preventie in kli-

tijk. Voor bepaalde doelgroepen worden enkele onderdelen

maatinstallaties’,

slechts elementair behandeld (basis). Voor doelgroepen

waaronder koel-

1 t/m 3 duurt de cursus 1 dag en voor doelgroep 4 duurt de

torens en lucht-

cursus 2 dagen.

bevochtigers. Deze publicatie

Wanneer?

is bedoeld voor

Deze instructie wordt gegeven in februari - maart 2012 in de

alle partijen die

omgeving van Utrecht.

zich professioneel bezighouden met het beheer van deze installaties. Het is een gereedschap om een gedegen risico-

Meer informatie over deze instructie kunt u vinden op

inventarisatie te doen en passende beheersmaatregelen te

www.isso.nl.

Cursus ‘Power Quality’ De afhankelijkheid van elektriciteit is de laatste tientallen

oplossingmethodieken behandelen, bieden u een schat aan

jaren enorm toegenomen en de elektrische energie is de

informatie.

levensader van handel, dienstverlening en industrie geworden. Bedrijfsprocessen zijn daardoor steeds meer afhankelijk

Voor wie?

van de kwaliteit van de geleverde elektriciteit en de kwali-

De cursus is op voorhand bedoeld voor installatiebedrijven

teit van de eigen installaties en apparatuur. We hebben het

die bij de brancheorganisatie Uneto-VNI zijn aangesloten

dan over ‘Power Quality’ en over de overname van de zorg

en/of bij het Opleidingsfonds voor de Technische Installatie

hiervan door de installateur. In opdracht van OTIB en met

Branche (OTIB) zijn geregistreerd. Voor laatstgenoemde

steun van de vakgroep Electro Installateur van Uneto-VNI

bedrijven is er een aantrekkelijk korting (ca 65%) op de cur-

heeft ISSO daarom voor de installatiesector een speciale

susprijs.

cursus ontwikkeld rond ‘Power Quality’. Men gaat in op de problemen die zich op dit terrein kunnen voordoen en er

Wanneer?

wordt uitgebreid aandacht besteed aan de oplossingen die

Deze instructie vindt maart - april 2012 plaats in Woerden.

de installateur kan bieden. Deze cursus is onontbeerlijk voor

De duur van de training bedraagt 3 dagen.

bedrijven die zich willen begeven op de markt van Power Quality (PQ) en biedt de installateur de kennis om de proble-

Meer informatie over deze instructie kunt u vinden op

men te herkennen en te kunnen oplossen.

www.isso.nl.

Inhoud van de instructie Iedere dag bestaat uit een theoriedeel en een practicumdeel. Met name de practicummodellen die verschillende 26

012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE

Instructiebijeenkomst ‘Veilige Leidingwaterinstallaties’ Voor het realiseren en in standhouden van veilige leidingwaterinstallaties moet er op de werkvloer van installatiebedrijven kennis aanwezig zijn van de nieuwe voorschriften en richtlijnen.

maatregelen in collectieve woninginstallaties, maatregelen tegen terugstroming per installatiecomponent, schouwen en in kaart brengen bestaande installaties en werkvoorschriften. Er is tevens veel ruimte voor het behandelen van zaken uit de eigen praktijk.

Voor wie? De instructie is gericht op installateurs, (leidinggevende) monteurs en technici die zich bezig houden met aanleg en onderhoud van leidingwaterinstallaties. De instructie is ook bedoeld voor medewerkers, die leidingwaterinstallaties in kaart moeten brengen (schouwen), bijvoorbeeld ten behoeve van het beheersplan legionellapreventie. Tijdens deze instructie wordt u bijgepraat over risicofactoren,

Wanneer?

legionellagroei en terugstroming, wettelijke voorschriften en

De instructie vindt plaats in april 2012 in de omgeving van

technische richtlijnen, legionellapreventie, beveiliging van

Rotterdam.

terugstroming, onderhoud, toezicht door VROM en waterleidingsbedrijven, uitgangspunten voor legionellaveilig ont-

Meer informatie over deze instructie kunt u vinden op

werpen en aanleggen, legionellaveilig beheer en onderhoud,

www.isso.nl.

Instructiebijeenkomst ‘Hydraulische schakelingen voor verwarmen en koelen’ Het ontwerpen van een hydraulische schakeling is een

systematische methode te geven, zijn in ISSO-publicatie 44

kernactiviteit van een installatieontwerper. Met de hydrauli-

en 47 verschillende hydraulische modulen gedefinieerd. Met

sche schakeling worden de vermogens van de opwekker(s)

deze hydraulische modulen kan een installatieontwerper een

naar de warmtegebruikers gedistribueerd. De grootte van

complete hydraulische schakeling samenstellen die voldoet

deze vermogens wordt geregeld door in de hydraulische

aan de wensen van de opdrachtgever en is afgestemd op de

schakeling volumestromen te smoren of warme en koude

eigenschappen en randvoorwaarden van de in de hydrauli-

volumestromen met elkaar te mengen. Tijdens het regelen

sche schakeling opgenomen apparaten. In deze cursus wordt

treedt er onderlinge beïnvloeding op van drukken en volu-

het gebruik van de ISSO-publicaten 44 en 47 uiteengezet

mestromen in de verschillende delen van de hydraulische

en toegelicht met voorbeelden. Na de cursus is men in staat

schakeling. Deze beïnvloeding moet men vermijden door

zelf hydraulische schakelingen samen te stellen en ook het

het toepassen van bijvoorbeeld kortsluitleidingen of een

gedrag van hydraulische systemen te beoordelen voor vol-

drukverschilregeling met een toerengeregelde pomp.

last en deellastsituaties.

De eigenschappen van een hydraulische schakeling worden voor een belangrijk deel beïnvloed door het type regelafslui-

Voor wie?

ter. Om het drukverschil te beïnvloeden kiest de installatie-

De installatieontwerpers die zich bezig houden met het

ontwerper een bepaalde grootte voor de autoriteit van de

ontwerp of beheer van hydraulische schakeling in utiliteits-

regelafsluiter.

gebouwen.

Het belang van een goed ontwerp van de hydraulische

Wanneer?

schakeling is met de energiezuinige technieken zoals de

Deze instructie wordt in maart 2012 gegeven in Rotterdam.

warmtepomp en energieopslag in de bodem alleen maar

De duur van de training bedraagt 3 dagen.

belangrijker geworden. Om de installatieontwerpers bij het ontwerpen van een

Meer informatie over deze instructie kunt u vinden op

hydraulische schakeling voor verwarmen en koelen een

www.isso.nl.

ISSO-INFO 47 januari 2012

EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE

Filosoof bv presenteert Cursus ventilatietechniek op maat opstellen van een opleverings-, controle- en meetproto•

In samenwerking met vakmensen uit de installatie- en ventilatiesector heeft ISSO cursusmodules op maat ontwikkeld voor ver schillende beroepsgroepen uit de bouwkolom.

col en het uitvoeren en rapporteren van deze kwaliteits controles.

Dagcursus voor partijen verantwoordelijk voor beheer en onderhoud

Introductiecursus Basis Ventilatietechniek voor alle partijen

Deze cursus is ontwikkeld voor beroepsgroepen die te maken

Binnen een halve dag krijgt u algemene informatie over

hebben met het beheer en onderhoud.

ventilatietechnieken. De lesstof is bedoeld voor alle betrok-

Onderwerpen:

• beoordelen van de conditie van een bestaand ventilatie-

ken partijen uit de bouwkolom, waaronder architecten,

systeem;

bouwkundigen, installatie-adviseurs, woningbeheerders en

opstellen en uitvoeren van een meerjarenonderhoudsplan; •

ontwikkelaars.

• het gebruik en de uitleg van de ventilatieonderdelen aan

Onderwerpen:

• de basisprincipes van bestaande en nieuwe ventilatiesys-

derden;

• opstellen van een schriftelijk ventilatieprestatierapport.

temen;

• de regels voor woningventilatie in het Bouwbesluit;

de ontwikkeling van een ontwerp voor een ventilatiesys•

Cursusdagdeel voor de systeemmonteur

teem en bijkomende facetten, waaronder de selectie van

Deze cursus is gericht op monteurs en bouwers van ventila-

systeemonderdelen;

tiesystemen.

• aandachtspunten bij het installeren en beheren van een

Onderwerpen:

• basiskennis over ventilatie; • praktijkgerichte kennis over het vakbekwaam monteren

ventilatiesysteem;

maken van een voorlopige systeemkeuze, passend bij de • situatie en de klantwens;

van de nieuwste ventilatiesystemen;

• voordelen, nadelen en aandachtspunten bij het voort-

• omgaan met afwijkende situaties en inzicht in de gevol-

brengingsproces van een ventilatiesysteem.

gen van montagehandelingen op de kwaliteit van een ventilatiesysteem.

Dagcursus voor ontwerpende partijen Deze cursus is gericht op beroepsgroepen die (regelmatig)

Cursusniveau

betrokken zijn bij de keuze en het ontwerp.

De cursussen worden gegeven op MBO-niveau. Voor het

Onderwerpen:

volgen van de cursussen heeft u als achtergrond minimaal

opstellen van ventilatiebalansen voor enkele typen syste•

nodig:

MBO 4; • • een technische vooropleiding of vergelijkbaar niveau ver-

men;

• maken van gedetailleerde ontwerpen die voldoen aan de eisen voor onder andere luchtkwaliteit, comfort, geluid en

kregen door praktijkervaring.

brandveiligheid;

de relatie leggen tussen het ventilatiesysteem en de an•

Belangstelling?

dere installaties in het gebouw en in het bouwkundige

Voor cursusdata, kosten en aanmelding nodigen wij u uit op

ontwerp;

de site www.filosoofbv.nl. Voor nadere informatie over de

een vertaalslag maken van het gebruikersprofiel, de •

cursusinhoud kunt u contact opnemen met Marco Hofman,

locatie en het gebouw naar een passend, gedetailleerd

m.hofman@isso.nl.

systeem en een montagegereed ontwerp.

FILOSOOF bv Dagcursus voor partijen verantwoordelijk voor oplevering

De cursussen worden georganiseerd door FILOSOOF bv.

Deze cursus is bestemd voor beroepsgroepen die betrokken

latiesector. Het bureau verzorgt ondersteuning bij het uit-

zijn bij de installatie en oplevering.

voeren van bedrijfsactiviteiten van kleine en middelgrote

Onderwerpen:

organisaties. FILOSOOF bv staat garant voor maatwerk waar-

FILOSOOF bv is het facilitair bureau voor de bouwen instal-

• maken van een ventilatiesysteem volgens het ontwerp; inbedrijfstellen van een ventilatiesysteem volgens het •

bij de wens van de opdrachtgever centraal staat.

ontwerp;

• herkennen van aandachtspunten en valkuilen uit de praktijk; 28

2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012

Doelgroepen

Systeemmontage

Basis Ventilatietechniek

Beheer en onderhoud

Titel

Installeren en opleveren

1 2 3 4 5

Ontwerpen

CURSUS

installatieadviseurs

x x

installateurs en (service-) technici (eindverantwoordelijk)

x x x

systeemmonteurs

projectleiders / werkvoorbereiders

x x x

medewerkers van gemeentelijke diensten, onder andere Bouw- en Woningtoezicht

medewerkers van technische diensten van woningbouwverenigingen

x x

docenten installatietechnisch onderwijs

x x x x

gecertificeerde VPK-ers (keurmeester)

x x x x

overige geïnteresseerden / partijen uit de bouwkolom

x x x x x

getuigschrift

x - - - x

certificaat (Cito)

- x x x -

Cursus Legionellapreventie in zorginstellingen

In april 2012 zullen NVTG (Nederlands Vereniging voor Gentherapie) en ISSO in drie regio’s een compact-cursus ‘Legionellapreventie in zorginstellingen’ organiseren. In de cursus komen onder meer de volgende zaken aan de orde: - Wat betekent de nieuwe Drinkwaterwetgeving voor het ontwerp en beheer van installaties in zorginstellingen?

• Wat houdt de verplichte BRL 6010 certificering in? • Wanneer en hoe moet ik alternatieve technieken toepassen?

• Wat moet ik nog doen aan legionellapreventie in zorgwoningen? Meer informatie over deze cursus vindt u op www.isso.nl.

ISSO-INFO 47 januari 2012

ISSO In-Companytrainingen Indien niet anders aangegeven bestaat de maximale groepsgrootte uit 20 personen. Tevens ontvangen de deelnemers na afloop van de instructie een Bewijs van Deelname. ISSO verzorgt de onderstaande bijeenkomsten bij voldoende belangstelling, ook regionaal. U kunt uw belangstelling kenbaar maken via instructies@isso.nl

ENERGIE & MILIEU

Binnenmilieuprofiel Woningen

Energielabel Utiliteit

Betonkernactivering (Basis)

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 82.4

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 75.1

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 85

Cursusduur: 2 dagen (Incl. terugkomdag)

Cursusduur: 1 dag

Software: VABI Software

Energielabel Woningen

Voor het afleggen van het officiële Cito-

Betonkernactivering (Integraal)

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 82.1

examen ‘EPA Adviseur’ kunt u kijken op

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 85

Cursusduur: 1 dag

www.cito.nl.

Cursusduur: 4 dagen

Voor het afleggen van het officiële Cito-

EP Maatwerk Utiliteit

examen ‘EPA Adviseur/opnemer’ kunt u kij-

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 75.2

Energiebeleid voor woningbouwcoöperaties

ken op www.cito.nl.

Cursusduur: 3 dagen

Gebaseerd op: VABI Vastgoed Software B.V.

Software: VABI Software

Cursusduur: 3 dagen (Incl. terugkomdag)

Software: VABI of BINK Software

EP Maatwerkadvies Woningen Cursusduur: 1 dag

EPA Examentraining(en) Woningbouw & Utiliteit

Software: VABI of BINK Software

Cursusduur: 1 dagdeel

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 82.2

Software: VABI of BINK Software Maximale groepsgrootte: 15 personen

WATER & GAS

Integraal ontwerpen van legionellaveilige woningen

Veilige leidingwaterinstallaties

Gebaseerd op: ISSO-SBR 811

Legionellaveilig beheren van koeltorens voor toezicht en inspectie (gemeenten/overheid)

Cursusduur: 1 dagdeel

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 55.3 en model-

Maximale groepsgrootte: 25 personen

risicoanalyse en beheersplan voor natte

Cursusduur: 1 dag

Gasvoorschriften; ‘Kleintje Gas’ en de praktijk

koeltorens

Legionellapreventie voor toezichthouders van gemeenten

Cursusduur: 1 dag

Gebaseerd op: ISSO-SBR 811 / Kleintje Legionellapreventie

Legionellaveilig beheren van koeltorens voor gebouwbeheerders

Cursusduur: 1 dagdeel

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 55.3 en model-

Maximale groepsgrootte: 25 personen

risicoanalyse en beheersplan voor natte

Legionellaveilig beheren van koeltorens voor service- en onderhoudsbedrijven

Gebaseerd op: Kleintje Legionellapreventie

Gebaseerd op: Kleintje Gas Cursusduur: 1 dag Maximale groepsgrootte: 25 personen

koeltorens

Praktijkinstructie over toepassing en controle van keerkleppen

Cursusduur: 1 dag

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 55.1 en 55.2 Cursusduur: 1 dagdeel Maximale groepsgrootte: 25 personen

koeltorens

Legionellaveilig beheren van koeltorens voor waterbehandelingsbedrijven, fabrikanten en adviesbureaus

Cursusduur: 1 dag

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 55.3 en model-

Cursusduur: 1 dag

risicoanalyse en beheersplan voor natte

Maximale groepsgrootte: 25 personen

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 55.3 en modelrisicoanalyse en beheersplan voor natte

koeltorens Cursusduur: 2 dagen

Nieuwe regels voor gebouwriolering Gebaseerd op: NTR 3216

Hydraulische schakelingen voor verwarmen en koelen

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 94

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 53 en 57

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 44 en 47

Cursusduur: 1 dagdeel

Cursusduur: 1 dag

Cursusduur: 3 dagen

Maximale groepsgrootte: 25 personen

Brand- en rookveilige doorvoeringen Gebaseerd op: ISSO-SBR 809 en ISSO Rapport

Ontwerp en realisatie van verticale bodemwarmtewisselaars

Individuele warmtepompen in woningen

3217

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 73

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 72 en 73

Cursusduur: 1 dag

Cursusduur: 1 dagdeel

Maximale groepsgrootte: 25 personen

Meer comfort en rendement met inregelen

Collectieve warmtepompinstallaties voor woningen

Warmtepompinstallaties in utiliteitsgebouwen

Gebaseerd op: ISSO- publicatie 56

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 80

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 81

Cursusduur: 1 dagdeel

Cursusduur: 1 dag

Cursusduur: 1 dagdeel

Maximale groepsgrootte: 25 personen

Toepassen ventilatievoorschriften woningen met ‘Kleintje Ventilatie’

Vervolgcursus Integraal voor ontwerpende richtlijn

Gebaseerd op: Kleintje Ventilatie

Gebaseerd op: Leergang ventilatie

Vervolgcursus voor partijen verantwoordelijk voor beheer en onderhoud

Cursusduur: 1 dagdeel

Cursusduur: 1 dag

Gebaseerd op: Leergang ventilatie

Maximale groepsgrootte: 25 personen

In combinatie met de basiscursus is het

Cursusduur: 1 dag

mogelijk het onafhankelijke Cito-examen

In combinatie met de basiscursus is het

Introductiecursus Basis Ventilatietechniek

‘Ventilatiedeskundige’ af te leggen.

mogelijk het onafhankelijke Cito-examen

Gebaseerd op: Leergang ventilatie Cursusduur: 1 dagdeel

Vervolgcursus voor partijen verantwoordelijk voor oplevering

Vervolgcursus voor systeemmonteur

In combinatie met een aanvullende cursus is

Gebaseerd op: Leergang ventilatie

het mogelijk het onafhankelijke Cito-examen

Cursusduur: 1 dag

Cursusduur: 1 dagdeel

‘Ventilatiedeskundige’ af te leggen.

In combinatie met de basiscursus is het

mogelijk het onafhankelijke Cito-examen

‘Ventilatiedeskundige’ af te leggen.

i n - co m pa n y i n st r u c ti e s e n tr a i n i n g e n

LUCHTBEHANDELING

Warmteverliesberekening utiliteitsen bedrijfsgebouwen

VERWARMING & KOELING

Regeltechniek voor klimaatinstallaties

Binnenklimaat scholen

k en n isi ns t i t u u t

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 89 Cursusduur: 1 dag

een kleine investering voor veel rendement

Maximale groepsgrootte: 25 personen

Gebaseerd op: Instructieboek PQ Cursusduur: 3 dagen

d e i ns ta l l at i e se c to r

ELEKTROTECHNIEK

vo o r

Power Quality

Maximale groepsgrootte: 16 personen

Energie & Milieu Sanitaire Technieken Verwarming & Koeling Algemene Technieken Luchtbehandeling Elektrotechniek

Voor meer inf or matie over onze bijeenkoms ten z ie w w w.isso.nl 31

ISSO-INFO 47 januari 2012

Bezoek ons op de VSK 2012 Meld u nu aan via www.isso.nl voor een gratis toegangskaart.

Colofon ISSO Info is een uitgave van ISSO Kruisplein 25 3014 DB Rotterdam Postbus 577, 3000 AN Rotterdam Tel. 010 - 206 59 69 Fax 010 - 213 03 84 info@isso.nl, www.isso.nl

Hal 4 Stand A044

ISSO, het kennisinstituut van

Op 29 april 1974 werd ISSO opgericht door de volgende organisaties:

de installatiesector, houdt zich

TVVL Nederlandse Technische Vereniging voor Installaties in Gebouwen

bezig met het identificeren

Uneto -Vni Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de techni-

van kennisvragen binnen de

sche detailhandel

installatiesector, het ontslui-

PIT Stichting Promotie Installatietechniek

ten en toegankelijk maken van

in een later stadium trad de volgende organisatie toe:

deze kennis in de vorm van

NLingenieurs Organisatie van Nederlandse Raadgevende Ingenieursbureaus

praktische

ISSO-publicaties

en het bevorderen van het

Vormgeving Stijlmeesters

gebruik van ISSO publicaties als normstellende richtlijnen.

Redactie A.B. van Kleven-Pijpers, P.P.H. ‘t Lam, Stijlmeesters De uitgever kan niet aansprakelijk worden gesteld voor persoonlijke of materiële schade, veroorzaakt door onjuistheden in de redactionele kolommen. 32