Isso info 49 by Stichting ISSO

IS S O INF O

d e c e m b e r 2 012

Jaap Hogeling benoemd tot Officier in de Orde van Oranje Nassau Jaap Hogeling, momenteel bij ISSO werkzaam als manager international affairs, is op donderdag 20 september 2012 benoemd tot Officier in de Orde van Oranje-Nassau voor al zijn inspanningen voor de installatiebranche. Hiermee wordt ook zijn inzet gewaardeerd om de kwaliteit van de installatiebranche naar een hoger plan te tillen. Hogeling ontving de onderscheiding voor de betekenis van

aangevende organisaties

zijn werk voor de installatiesector in binnen- en buitenland.

in de installatiesector

Nationaal en internationaal heeft hij door zijn betaalde en

geworden.

onbezoldigde inspanningen een duidelijke stempel gezet op de ontwikkeling van normen en regelgevingen voor duur-

Belang van kwaliteit

zame en energiezuinige woningen, gebouwen en installaties.

Jaap Hogeling: ‘Dit is niet alleen een erkenning van mijn

Mede dankzij Hogeling loopt ISSO en daarmee Nederland

persoonlijke verdiensten, maar ook die van de installatie-

voor op het gebied van kwaliteitsborging en certificatie met

sector. Het is het aantoonbare bewijs dat de maatschappij

beoordelingsrichtlijnen (BRL-en) en heeft Nederland aan hem

belang stelt in de kwaliteit van onze sector. Het betekent

een bekwame, zeer actieve vertegenwoordiger voor de ont-

ook dat de maatschappij belang stelt in een kennisinstituut

wikkeling en implementatie van Europese richtlijnen. Zijn

als ISSO en het beheer van certificering door het KBI én in de

ideaal en drijfveer hierbij is het milieu, volgens Hogeling een

verduurzaming van de gebouwde omgeving. Daarbij is deze

belangrijk goed waar we bijzonder zuinig en trots op moeten

onderscheiding een Koninklijke erkenning voor onze activi-

zijn. ISSO en KBI zijn onder Hogelings bezielende leiding toon

teiten als sector in Europa, waar ik mijn werk met steun van de Europese Commissie

Jaap Hogeling is benoemd tot Officier

voort mag zetten. Mede

in de Orde van Oranje-Nassau. Naast

omdat ISSO en KBI geen

hem zijn vrouw Angeliek Wick. Aan de

commerciële belangen-

katheder burgemeester Tammes van

verstrengeling kennen,

de gemeente Buren: ‘Hare Majesteit

stelt Europa vertrouwen

de Koningin en de samenleving wil-

in mijn vertegenwoordi-

len zijn inzet voor de installatiesector

ging van de Nederlandse

graag waarderen.’

installatiesector. Daar ben ik trots op.’

ISSO-INFO 49 december 2012

Aardwarmte voor duurzame energie Een opkomende duurzame techniek is het gebruik van geothermie ofwel aardwarmte. Bij geothermie wordt energie gebruikt dat in bodemwater met een relatief hoge temperatuur is opgeslagen. In tegenstelling tot Warmte en Koude Opslag (WKO) waarbij overtollige warmte of koude in de bodem wordt gepompt en bij warmtevraag weer uit de bodem wordt gepompt, is geothermie veel directer toe te passen.

sante optie voor duurzame energieopwekking. Om die reden ontwikkelde de overheid in 2011 het Actieplan Aardwarmte.

Werking Geothermie Geothermische technieken zijn gebaseerd op warmteuitwisseling van heet water uit de bodem aan een secundair warmtenet. Een geothermische bron bestaat uit twee boringen: een productieput en een injectieput. De boring van een productieput eindigt bij een ondergronds waterreservoir. Uit dit reservoir wordt heet water naar boven gepompt. Dit

ISSO onderzoekt in Nederland de potentie om voor geo-

hete water staat zijn warmte af aan een secundair proces

thermie ontwerpen uitvoeringsrichtlijnen op te stellen.

door middel van een warmtewisselaar. Normaliter bevat het

Geothermie wordt reeds toegepast in de olie- en gas

water te veel zouten om te kunnen lozen op het oppervlak-

industrie. Landen zoals Frankrijk en Duitsland hebben er

tewater. Verder neemt de kans op bodemverzakkingen toe

goede ervaringen mee. De Nederlandse installatiesector is

als er geen water wordt teruggepompt. Om deze redenen

echter nog nauwelijks bekend met de mogelijkheden van

wordt een injectieput gerealiseerd. Deze injectieput komt

aardwarmte. De kassenbouw maakt er incidenteel gebruik van

uit in een tweede ondergronds reservoir op een bepaalde

en in Den Haag wordt een woonwijk van energie voorzien door

afstand van de productieput. De massabalans tussen het

middel van deze techniek. Toch is geothermie een interes-

pompen naar de oppervlakte en het terugpompen is hierdoor gelijk. Tussen de twee putten is een bepaalde afstand nodig om kortsluiting van warmtestromen te voorkomen. Op

ISSO-info nummer 49

content

dit punt is er dus een grote analogie ten opzichte van WKO-

Aardwarmte voor duurzame energie

ISSO-najaarsbijeenkomst 2012 ziet kansen in crisistijd

Cursus en CITO-examen warmtepompen

BUS rijdt verder door EU en NL…

installaties.

Congres ‘Winst door zuinig ontwerp’ groot succes

Energiezuinig ontwerp civiele kunstwerken

Instructiematerialen voor energielabel nieuwbouw

Publicatie over luchtfilters wordt herzien

Inspelen op de toekomst

Help mee aan een databank met begrippen en symbolen

Van start: herziening ISSO-kleintje Riolering

Kennispartnership slaat aan

Vernieuwde publicatie over warmteen koudetransport

Uitgaven over legionellapreventie herzien

Herzien: instructieboek over noodverlichting

Update Kleintje Water

WKO-tool bereikt de markt

In figuur 2 zijn drie vormen aangegeven van bodemwarmte.

ISSO-Instructiebijeenkomsten 2013

De meest linkse vorm geeft diepe geothermie: de tempera-

Figuur 1: werking geothermie. Bron: Aardwarmte Den Haag

tuur van het opgepompte water is zo hoog dat er door mid-

Crowdsourcing 23 Slogan ‘Kennis voor Kwaliteit’ nader verklaard

Wisseling van de wacht van het voorzitterschap van ISSO

del van een turbine elektriciteit geproduceerd kan worden. Overige warmte wordt direct overgedragen aan een secundair net voor verwarmingsdoeleinden. De figuur daarnaast 2

Figuur 2: vormen van geothermie (Ecofys)

geeft een geothermische bron aan waarbij de temperatuur

een geothermische bron onderhoud, maar dat is goed te

van het opgepompte water lager is. Hierdoor is opwekking

plannen.

van elektriciteit niet mogelijk, maar de watertemperatuur is zo hoog dat dit kan worden gebruikt voor verwarmings-

Het (relatieve) nadeel is dat geothermische warmte veel die-

doeleinden. De laatste figuur is het meer bekende WKO-

per onder het aardoppervlak zit. Het is een kostbare investe-

opslagsysteem.

ring om de putten te boren. In Nederland is geothermische nuttige warmte doorgaans beschikbaar vanaf 1.500 m onder

Voordelen van aardwarmte

het aardoppervlak. Dat is echter geen reden om de toepas-

Geothermie kent een aantal voordelen ten opzichte van

sing van geothermie uit de weg te gaan; daarvoor zijn de

bijvoorbeeld zonne-en windenergie. Zo is aardwarmte

voordelen te groot. ISSO organiseert in 2013 een workshop

onafhankelijk van het seizoen beschikbaar. Het kent een

om de mogelijkheden en haalbaarheid van geothermie te

hoge energiedichtheid en er komen geen of nauwelijks CO2-

onderzoeken. De uitkomsten van de workshop vormen een

emissies vrij. De kosten van vermeden CO2 zijn bijna altijd

aanzet tot een ISSO-publicatie.

lager dan andere duurzame opties. Ook is er geen sprake van Bronnen: Platform Geothermie, Agentschap NL

geluids- of visuele hinder. Net zoals andere bronnen vergt

Vergelijking kosten per RE optie (bron data: ECN/KEMA 11/2011

Kosten in Euro per GJ

Figuur 3: de kosten van â&#x201A;Ź 10,- per GJ zijn laag ten opzichte van andere

vrije categorie (zon pv, wind op zee) zon warmte > 100m2 biomassa vergassing waterkracht > 0,5 meter verval wind op land geothermie wkk waterkracht > 5 meter verval mestcovergisting allesvergisting ketel vaste biomassa geothermie warmte uitbreiding biomassa conversie uitbreiding AVI referentie gas WKK

Kosten in Euro per GJ 0,0

duurzame technieken. 3

10,0

20,0

30,0

40,0

50,0 ISSO-INFO 49 december 2012

ISSO-najaarsbijeenkomst 2012 ziet kansen in

Het regende tips op de ISSO-najaars bijeenkomst ‘Kansen in crisistijd’ op donderdag 20 september 2012. Nu moeten we de tips nog toepassen, is het belangrijkste devies aan de installatiesector. De bijeenkomst is met ruim twee honderd relaties goed bezocht.

Maarten van der Boon, specialist marketing en communicatie bij Leertouwer bv: ‘Wacht je nog te lang met social media, dan mis je de boot. Het is aan je site en je gebruik van social Iwan Göbel, eigenaar van Burton Car Company en in 2004

media te zien hoe innovatief je bent. Steek je energie niet in een

uitgeroepen tot de meest duurzame ondernemer van het

protocol, maar geef je medewerkers training hoe je social media

jaar: ‘Op duurzaamheid kan de installatiesector zich als geen

goed gebruikt. Hoe kunnen ze klanten op een goede manier

ander focussen. Breng een installatie aan de man door de klant

informeren, binden en verbinden? Laat ze zien hoe ze via social

te laten zien wat de aanschaf hem oplevert. Bereken je klant

media kunnen luisteren naar de markt, kunnen deelnemen,

voor wat je aan onder meer zonnepanelen kunt verdienen.’

delen, helpen, discussiëren en hoe ze nieuwtjes (buzz) genereren.’ 4

crisistijd

Arjan Schrauwen, projectcoördinator bij ISSO en afgestuYuri Pelser, Energie- en installatietechnisch adviseur bij

deerd op het gebied van strategie en organisatie: ‘Het is slim-

Ymere: ‘We hebben het steeds over ketensamenwerking, maar

mer om juist nu te investeren in mens en materieel. Nu zitten de

die term dekt de lading niet. Een partij als de toeleverancier zit

beste mensen thuis op de bank: neem die mensen aan en bind

nog steeds niet aan tafel met partijen als de architect en de pro-

ze aan je bedrijf. Nu is er tijd om medewerkers op te leiden of kun

jectontwikkelaar. De keten is dus niet geschakeld en dat geeft

je die lang uitgestelde overname doen. Weten op welk moment

dubbel werk. Het gaat vooralsnog niet om keten-, maar om

je de strategie voor je bedrijf toepast, is misschien nog wel het

netwerksamenwerking, waarin we op persoonlijke titel kennis

belangrijkste. Dergelijke gegevens worden bijgehouden door het

met elkaar delen.’

Centraal Bureau van de Statistiek en zijn gratis te raadplegen.’ 5

ISSO-INFO 49 december 2012

Stemmen voor de winnaar van de ISSO-Award 2012.

Schouten Techniek winnaar ISSO-Award 2012 voor de softwaretool ‘Gebouwsimulatie’. Vanaf links: Bastiaan Lankhorst, afdelingshoofd duurzame energie en Coos Schouten, algemeen directeur.

Twee deelnemers aan de bijeenkomst. Links: Peter van Wageningen van Zijl en van Wieringen BV en John Lens van UNETO-VNI. Lancering van de vernieuwde ISSO-website door Rob van Bergen en Marcel Engels, voorzitter UNETO-VNI en nieuwe voorzitter van ISSO.

Bestuursvoorzitter Cees van Laarhoven heeft zich zeven jaar met verve ingezet voor ISSO en neemt afscheid. Van Laarhoven heeft veel voor ISSO kunnen betekenen. De overgang van een bestuur naar de Raad van Toezicht vond Van Laarhoven een mooi moment om afscheid te nemen. Van Laarhoven: ‘Mijn taak is volbracht.’ 6

Cursus en CITO-examen warmtepompen

k e n n isin stituut

Als aanvulling op de leergang Warmtepompen van ISSO wordt een cursus met bijbehorend CITO-examen ontwikkeld. Het doel van de cursus is een handleiding te bieden aan de ontwerper om te bepalen of een luchtwaterwarmtepomp cursus en de ISSO-publicatie is de ontwerper in staat het ont-

d e

werp uit te werken voor die specifieke toepassing. De demarpomp in bestaande woningen en nieuwbouwwoningen. Dit betreft zowel een monovalente als een bivalente en hybride latieontwerpers (adviseurs en installateurs) en professionele

d e

opdrachtgevers.

voor zijn concrete situatie

waterwarmtepompvarianten

toepassing

een luchtwaterwarmtepomp

gen wordt

• de hydraulische schakeling van de complete installatie opstellen

• de randvoorwaarden aangeven van de opstellingsruimten • de aandachtspunten onderkennen van realisatie, beheeren onderhoudsfasen. Het CITO-examen toetst op deze onderwerpen.

integraal ontwer pe warmtepompinsta n van utiliteitsgebouwe llaties voor n

i nstall a tiesec to r

uitstekende aanvulling op ISSO-publicatie 98 ‘Luchtwaterwarmtepompen’. De publicatie verschijnt naar verwachting in het eerste kwartaal van 2013. Dit project wordt mogelijk gemaakt door Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technisch InstallatieBedrijf (OTIB).

d e

De cursus met bijbehorend CITO-examen vormt een

IBwplu

vo o r

i nstall a tiesec to r

waterwarmtepompinstallatie

IBwpwu

integraal ontwerp collectieve instal en van laties met warmtep Instr uctiepe boekn in om woningbou Warmtepom pen

d e

• de regeltechnische werking beschrijven van de lucht-

Instructieboek Warmtepompen

k e n n isin stituut

• berekenen en bepalen wat het thermisch aansluitvermo-

vo o r

i nstall a tiesec to r

pompinstallatie ontwerpen

IBwpcw

ontwerpen van ind kleine warmtepom ividuele en psystemen voor woningen

d e

• op een gestructureerde manier een lucht-waterwarmte-

Instructieboek Warmtepompen

k e n n isin stituut

• te berekenen wat de haalbaarheid is van diverse varianten • een programma van eisen opstellen voor toepassing van

IBwpiw

vo o r

i nstall a tiesec to r

• te bepalen welk concept het meest geschikt is voor zijn

d e

• te bepalen wat de voor- en nadelen zijn van diverse lucht-

Instructieboek Warmtepompen

k e n n isin stituut

• te bepalen welke randvoorwaarden van toepassing zijn

Warmtepompen: de basis voor aspirant ontw erpers

vo o r

i nstall a tiesec to r

De cursist leert:

IBwpao

k e n n isin stituut

toepassing. De cursus en het examen richten zich op instal-

Instructieboek Warmtepompen

Warmtepompen: de basis voor mon teur

vo o r

i nstall a tiesec to r

catie is de toepassing van een elektrische luchtwaterwarmte-

IBwpbm

k e n n isin stituut

vo o r

voor zijn project interessant kan zijn. Aan de hand van de

Instructieboek Warmtepompen

ontwerpen en in sta lucht warmtepom lleren van lucht/ ps utiliteitsgebouwe ystemen voor n

ISSO-INFO 49 december 2012

BUS rijdt verder door EU en NL… pen (in het project aangeduid als ‘blue collar workers’, MBO niveaus 1-4):

• beroepsbeoefenaars betrokken bij de vernieuwing en upgrading van de thermische schil van bestaande gebouwen (inclusief renovatie) en het maken van de thermische schil van nieuwe gebouwen.

• beroepsbeoefenaars betrokken bij de keuze, het onderhoud, inregelen en het vervangen van installaties in bestaande gebouwen en beroepsbeoefenaars die betrokken zijn bij het kiezen, installeren en inregelen van duurzame energie-installaties in nieuwe gebouwen.

• toezichthouders op locatie die effectieve instructie, controle en validatie van het werk kunnen garanderen voor zowel de thermische schil als de toegepaste energiesystemen.

• beroepen op midden/management niveau, zoals adviseurs,

BuildUpSkillsNetherlands, kortweg BUS-NL, bundelt de krachten in Nederland ter verhoging van het aantal praktisch geschoolde vakmensen. Het gaat om vakmensen die direct betrokken zijn bij de energetische verduurzaming van de gebouwde omgeving in de periode van nu naar 2020. ISSO levert als een van de partners in het consortium een actieve rol in het project BUS-NL.

calculators en constructeurs. Ook wordt vastgesteld wat nog ontbreekt in de huidige kwalificatiestructuur van de opleidingen en in het post-initiële onderwijsaanbod.

Consortium Het BUS-NL project wordt uitgevoerd onder regie van het consortium, bestaande uit landelijke organisaties uit het onderwijs, de bouwen installatiesector, te weten:

Van de bouwsector wordt een grote bijdrage verwacht bij de realisatie van de Europese doelstellingen om in 2020 ener-

Organisatie Rol

gieneutraal te kunnen bouwen. Dat is voor de sector en de

OTIB

Hoofd projectmanagement/communicatie

toeleverende industrie een grote uitdaging. We zullen ons

Fundeon

Kennisleverancier kwalificaties bouwsector

verder moeten bekwamen in energiezuinige renovaties en

Kenteq KBB Kennisleverancier kwalificaties installatie

energiecentrale nieuwbouw.

sector SBR Projectmanagement/communicatie,

De Intelligent Energy Europe (IEE) richt zich met het initiatief

technische kennis bouwsector

BUS-NL op krachtenbundeling voor vergroting van het aantal

ISSO Projectmanagement/communicatie, tech

gekwalificeerde werknemers in de bouwsector. Want om die

nische kennis installatie- en energiesector

kwaliteit te kunnen leveren in (de aanloop naar) 2020, is een

HIBIN Kennisleverancier bouwmaterialen,

groot aantal gekwalificeerde werknemers nodig. Omdat het

organisatie seminars

verhogen (upskillen) van kwalificaties noodzakelijk is voor

MBO diensten Publieke autoriteit op het gebied van

een goede uitvoering van Nationaal energiebeleid, moet er

‘leven lang leren’

nu worden doorgepakt. Diverse andere organisaties hebben het belang van het pro-

Focus

ject uitgesproken en hun betrokkenheid en ondersteuning

Het project richt zich op regulier beroepsonderwijs en -trai-

gegeven (zie kader).

ning van vakmensen en andere werkplaatsmedewerkers, zoals bouwvakkers en installateurs. Welke (nieuwe) kennis-

Fasering

en vaardigheden hebben deze vakinhoudelijke beroepsbe-

De projectresultaten in het BUS-NL project zijn gekoppeld

oefenaars nodig? Dat moet duidelijk worden in de periode

aan de fasering en de activiteiten. De fasering is weergege-

2012-2013. We richten ons op het blootleggen van barrières

ven in zogeheten workpackages (WP). De looptijd van het

en kennisleemtes in de volgende specifieke beroepsgroe-

project bedraagt circa twee jaar (2011-2013). 8

WP1 Project Management and Communication

WP2 Analysis of the status quo

WP3 Set up of the roadmap

WP4 Edorsement activities

WP5 EU Exchange activities

Voornaamste output en resultaten

Meer informatie

WP2 Analyse stand van zaken

Voor meer inhoudelijke informatie over dit project kunt u

• Kwalitatieve informatie over de huidige situatie en de

contact opnemen met Marco Hofman, (m.hofman@isso.nl,

actoren op het nationale systeem voor voortgezet onder-

010 - 206 59 47).

wijs in de bouwsector, bestaande lessen en stages.

• Kwantitatieve gegevens over de beroepsbevolking, trainingen/cursussen en renovatie/nieuwbouw op jaarbasis, statistische informatie over energy efficiency en duur-

Ondersteunende partijen BUS-NL (marketactors)

zame energie in gebouwen en faalkosten.

• Informatie over het huidige beleid en strategieën op het

• Ministeries OCW, ELI en Agentschap NL • Bouwend Nederland (ook als co-financier) • Uneto-VNI • NL Ingenieurs • Meer met Minder • Aannemers Federatie Nederland • Bond Nederlandse Architecten • FNV-CNV • Installatiewerk Nederland • TVVL • O&O fonds bouw • DE-Koepel • Duurzaam MBO • SEV • Dutch Green Building Council • Nederlandse Vereniging Toelevering Bouw • NVKL • VERAC • STEK • ROVC • Bouwradius • Marktmonitor, SkillsKompas • Energie-Nederland • O&O fonds Energie en Nutsbedrijven • VENIN • ROP • Pioneering • HMC Vakschool • VEBI dak • 4-Skills Netherlands • ITS

gebied van energie en het aanbod aan (vervolg)onderwijs en training.

• Inzicht in hindernissen en achterstanden die overwonnen moeten worden.

• Een overzicht van alle cursussen en opleidingsmogelijkheden die gezien de ontwikkelingen de komende jaren beschikbaar moeten komen. WP3 Opzetten nationale plan van aanpak voor kwalificaties

• Een plan voor aangepaste en nieuwe kwalificatiebeschrijvingen die zowel voor bestaande als voor nieuwe beroepen moeten worden ontwikkeld.

• Vorming van een nationaal kwalificatieplatform voor energy efficiency en duurzame energie in de gebouwde omgeving.

• Een plan van aanpak voor de realisatie van de project doelstellingen van het BUSNL-project en van de 20/20/20-doelstellingen.

• Een slotconferentie voor het onderwijsveld en de betrokken bedrijfstakken. In het voorjaar van 2012 zijn de tussenresultaten getoetst met alle ‘marketactors’ op een werkconferentie. De verzamelde uitkomsten zijn in de maanden daarna verwerkt tot het eindrapport ‘Analyses of the Status Quo in relation to 2020’. De opgeleverde Engelstalige rapportage (zomer 2012) en de bewerkte versie voor de Nederlandse markt (najaar 2012) zijn te downloaden op http://netherlands.buildupskills.eu en www.buildupskills.nl. Een artikel met een samenvatting van de belangrijkste uitkomsten uit de WP2-rapportage leest u in nummer 11 (november 2012) van Verwarming & Ventilatie (www.vvplus.nl). 9

ISSO-INFO 49 december 2012

Congres Winst door zuinig ontwerp van leidingwaterinstallaties groot succes Het congres werd georganiseerd door:

Opleidings- en ontwikkelingsfonds v o o r h e t Te c h n i s c h Installatiebedrijf

Dagvoorzitter Will Scheffer opent het congres

Op 6 november jl. is in de Jaarbeurs in Utrecht het congres ‘Winst door zuinig ontwerp van leidingwater installaties’ gehouden. Het congres werd bezocht door ruim 180 geïnteresseerden. Tijdens het congres werd de nieuwe manier van ontwerpen en dimensioneren van waterleidingen en warmtapwaterbereiders in verschillende type gebouwen gepresenteerd. Centraal stond de nieuwe rekenregels. Deze rekenregels geven de meest betrouwbare voorspellingen van het waterverbruik.

Energiezuinig ontwerp civiele kunstwerken De afgelopen jaren hebben in de grond-, weg- en waterbouw en de burgerlijke en utiliteitsbouw veel technische innovaties plaatsgevonden die nieuwe keuzes mogelijk maken om energiezuinig te ontwerpen. Daarom wordt de bestaande CUR-publicatie uitgebreid.

Een verkennende workshop met organisaties uit de civiel-

Rijkswaterstaat heeft het Civieltechnisch Centrum Uitvoering

Voor meer informatie over dit project kunt u contact

Research en Regelgeving (CUR) gevraagd de bestaande CUR-

opnemen met Marco Hofman, projectcoördinator ISSO

publicatie ‘Energiezuinig ontwerpen van civieltechnische

(m.hofman@isso.nl, 010 - 206 59 47).

technische en installatietechnische sector moet duidelijk maken of er voldoende inhoudelijk en financieel draagvlak is voor de uitvoering van het project. CUR en ISSO verwachten eind dit jaar in een samengestelde commissie vorm te kunnen geven aan het vervolg.

constructies’ te actualiseren. ISSO gaat hierin participeren.

Instructiematerialen voor energielabel nieuwbouw Instructiematerialen

In opdracht van Agentschap NL werken ISSO en KBI aan instructiematerialen voor het ‘Energielabel nieuwbouw’ volgens detailmethodiek EPC NEN7120. De materialen worden gemaakt in navolging van de ‘Leergang Energieprestatie Gebouwen Nieuwbouw’.

De instructiematerialen Leergang EPG nieuwbouw die nu worden gemaakt, zijn bedoeld voor partijen die in de praktijk te maken krijgen met de nieuwe opnameprotocollen. Het materiaal kan gebruikt worden om het opnameprotocol goed te leren toepassen en de samenhang met de energieprestatienorm te zien. Ook is het materiaal bedoeld als voor-

Bedrijven moeten gecertificeerd zijn om energielabels voor

bereiding op het examen ‘EPN-adviseur’.

nieuwbouw op te mogen stellen en af te geven, net als bij het ‘Energielabel bestaande bouw’ (volgens basismethodiek

Begin 2013 komen de volgende materialen beschik-

EI). In de beoordelingsrichtlijnen BRL9500-5 (woningen) en

baar:

BRL9500-6 (utiliteit) zijn de eisen opgenomen waaraan de

Energielabel woningen, detailmethodiek

• Presentatie Energielabel nieuwbouw woningen en

bedrijven voor deze certificering moeten voldoen. Voor de

overige energiezuinige woningen.

opname van het gebouw verwijzen de BRL9500-delen naar

• Syllabus Energielabel nieuwbouw woningen:

hoofdstuk 8.0 van ISSO-publicaties 82.1 ‘Energielabel metho-

opnameprotocol detailmethodiek.

diek voor woningen’ en 75.1 ‘Handleiding energieprestatie-

Energielabel utiliteitsgebouwen, detailmethodiek

advies utiliteitsgebouwen’.

• Presentatie Energielabel nieuwbouw utiliteits

Bewijs van vakbekwaamheid

gebouwen.

• Syllabus Energielabel nieuwbouw utiliteit: opname

Een andere eis is dat de EPN-adviseur in het bezit moet zijn van het bewijs van vakbekwaamheid, wat wil zeggen dat de

protocol detailmethodiek.

EPN-adviseur examen heeft gedaan en hiervoor geslaagd is. De EPN-adviseur wordt tijdens het examen onder meer

Voor meer informatie over dit project kunt u contact

getoetst op het juist toepassen van opnameprotocollen en

opnemen met projectcoördinatoren Marco Hofman

energieprestatienorm NEN 7120.

(m.hofman@isso.nl, 010 - 206 59 47) of Kees Arkesteijn (k.arkesteijn@isso.nl, 010 - 206 59 68).

Publicatie over luchtfilters wordt herzien In de markt groeit de aandacht voor ventilatie, infiltratie en buitenluchtkwaliteit. Zo verschijnen er regelmatig berichten in de media over de problematiek rondom fijnstof. Onder meer dit thema wordt behandeld in de compleet herziene ISSO-publicatie 27 ‘Luchtfilters voor comfortinstallaties’. Publicatie 27 dateert uit 1990: sindsdien zijn de ontwikkelingen op het gebied van luchtfilters in een stroomversnelling

Hogeschool Rotterdam. De coördinatie en rapportage zijn in

geraakt. Dat verlangt een stevige uitbreiding van de publica-

handen van ISSO.

tie die naar verwachting medio 2013 verschijnt. Het project wordt begeleid door een ISSO-Kontaktgroep bestaande uit

Meer weten?

afgevaardigden namens UNETO-VNI (ook hoofdopdrachtge-

Voor meer informatie over dit project kunt u contact

ver), Rijksgebouwendienst, Inatherm, Brink Climate Systems,

opnemen met Marco Hofman, projectcoördinator ISSO

Wolter & Dros, Zehnder NL, Kalsbeek VGM, Filtech en

(m.hofman@isso.nl, 010 - 206 59 47). 11

ISSO-INFO 49 december 2012

ISSO Publicatie BIM verschijnt begin 2013

Inspelen op de toekomst De toepassing van het Bouwwerk Informatie Model (BIM) wordt gemeengoed in de bouwen installatiesector, zo is de verwachting. Om die reden is een ISSO-Kontaktgroep gestart met de samenstelling van ISSO-publicatie 109 over BIM. De publicatie verschijnt begin 2013.

René van der Sluis, directeur Loodsluis B.V.

In een BIM wordt alle relevante informatie van de levenscyclus van een gebouw opgeslagen, gebruikt en beheerd in een driedimensionaal gebouwmodel. Voordat de eerste steen is gelegd, is het bouwwerk tot in detail doorberekend en te zien. Het doel van dit integrale model is kennisdeling, versterken van de samenwerking tussen partijen in de bouwFrits van Enk, directeur van

kolom en vermindering van faalkosten. René van der Sluis,

adviesgroep VECCINS 3D

algemeen directeur van Loodsluis B.V. en lid van de ISSOkontaktgroep: ‘Het aantal projecten waarin wordt gebimd, zal in de toekomst alleen nog maar toenemen. Er is geen weg terug. We gaan met z’n allen van 2-D en 3-D-tekenen, via 3-D modelleren en optimaal samenwerken (BIM) naar integraal bouwen en installeren. Installaties zijn een belangrijk onderdeel van BIM: die zijn immers niet op zichzelf staand, maar maken onderdeel uit van het gebouw. Met een goed model en total life circle, hebben opdrachtgever en partijen de exploitatiekosten beter in de hand.’

De grafiek laat zien hoe met BIM de kosten in de realisatie- en uitvoeringsfasen worden verlaagd en genivelleerd ten opzichte van de traditionele bouw. Dat is onder meer voor installatiebedrijven, waar vaak op wordt bezuinigd vanwege tegenvallende kosten, een grote verbetering. 12

BIM is een proces ‘BIM moet gezien worden als een proces,’ stelt Frits van Enk,

andere bedrijven in Nederland en Duitsland koploper op

directeur van adviesgroep VECCINS 3D en eveneens deelne-

het gebied van BIM-installatietechniek. VECCINS 3D heeft

mer aan de ISSO-Kontaktgroep. Het bedrijf is uitgeroepen tot

inmiddels zo’n zeven jaar ervaring met BIM-bouwen. Hierbij

winnaar van het beste BIM-model van 2011 door Bouwend

valt te denken aan procesmanagement, begripsbepaling

Nederland en TNO. Van Enk: ‘De sector Bouw stapelt stenen,

en de mogelijkheden van uitwisseling tussen verschillende

maar de toepassing van installaties in een gebouwontwerp

softwarepakketten. ISSO heeft mij gevraagd die kennis in te

gaat over berekenen van klimaatomstandigheden. Door de

brengen.’

installaties hangt alles samen. Besluit je plotseling een raam groter te maken, dan heeft dat direct consequenties voor

Ontsluiting van kennis

de installaties. Met BIM kun je simuleren wat de gevolgen

Ook René van der Sluis is gevraagd deel te nemen aan de

zijn van bouwtoepassingen. Het is een methodiek om ein-

Kontaktgroep. Van der Sluis: ‘Onze organisatie bestaat uit

delijk tot een goed functionerend en duurzaam gebouw te

een verzameling van technische werkmaatschappijen. Deze

komen.’

maatschappijen wisselen onderling en daarbuiten kennis uit op BIM-niveau; dat is voor ons al vanzelfsprekend. Samen

Eenduidige structuur

zijn we succesvoller, is ons devies. De kennis uit die projecten

Bij BIM hoort zonder meer een ISSO-publicatie. Deze en alle

en onze werkwijzen delen we graag met de bouwkolom.

andere publicaties van ISSO worden samengesteld door

De publicatie moet een handvat zijn voor alle marktspelers,

zogeheten ISSO-Kontaktgroepen. De deelnemers zijn vanuit

waaronder corporaties, projectontwikkelaars, architecten,

verschillende invalshoeken gespecialiseerd in het onder-

gemeenten en aannemers. BIM legt een relatie tussen alle

werp. Van Enk: ‘Over BIM bestaat grote verwarring. Iedereen

partijen in de bouw: via BIM kan de wildgroei binnen de

praat over BIM, maar een handvol mensen weet wat BIM

installatiesector worden teruggedrongen en kan de bouw

is en waarvoor het is bedoeld. Een publicatie is een uitste-

zien wat ze van onze sector kan en mag verwachten. Een

kend medium om een eenduidige structuur aan te brengen

publicatie waarin de spelregels zijn vastgelegd, verhoogt de

en sturing aan BIM te geven. Onze organisatie is met twee

kwaliteit.’

Van links naar rechts: Marco Hofman (projectcoördinator techniek ISSO), Martijn Kruijsse (Technisch Advies en Ontwikkeling/Wolter & Dros/BIM-vertegenwoordiger TVVL), Michel Verkerk (projectcoördinator ICT ISSO), Arjan Schrauwen (projectcoördinator techniek ISSO), Leon van Berlo (BIM innovation consultant TNO), Frits van Enk (directeur VECCINS 3D), Mervyn Bodeving (projectleider BIM, Viac Installatie-adviseurs), Michiel Bottema (manager BIM, Heijmans). Niet op de foto: René van der Sluis (directeur van der Sluis groep), Pieter van der Eijnden (voorzitter BIM expertgroep Uneto-VNI), Aart van Gelder (directeur ARTA/BIM-vertegenwoordiger BIR). 13

ISSO-INFO 49 december 2012

Wie helpt mee aan een databank met begrippen en symbolen? Dezelfde taal

Bij de realisatie van installaties in gebouwen ontstaat vaak verwarring over de gehanteerde begrippen. Om daar paal en perk aan te stellen, onderzoekt ISSO de mogelijkheid om een speciale databank voor de installatiesector te ontwikkelen.

De databank zal duidelijkheid geven aan alle partijen binnen de technische installatiebranche, in het bijzonder opdrachtgevers, ontwerpers/installateurs, toeleveringsindustrie en gebouwbeheerders. Daarnaast is het eindproduct uitermate geschikt om de eenduidigheid van begrippen en symbolen in

kennisdocumenten en het onderwijsmateriaal te realiseren.

Wat kun je onder topkoeling verstaan? Een opdrachtgever

De databank geeft eenduidigheid in:

• begrippen: terminologie in het overleg tussen opdracht-

kan denken aan de beste koeling die er te krijgen is. De advi-

gever, adviseur en ontwerpend technicus/installateur.

seur heeft eerder de beperking van het koelvermogen in

• symbolen: bijvoorbeeld wiskundige symbolen (met als

gedachte. Hier ligt dus een stevige kiem voor miscommuni-

basis de toegepaste symboliek in ISSO-uitgaven).

catie. In onze sector zijn daar voorbeelden van te over. Vaak bestaat er binnen de verschillende vakdisciplines binnen de

Waar mogelijk wordt aansluiting gezocht op Europese nor-

bouw en de installatiesector eigen opvattingen over defini-

mering (CEN-normen) en ISO-normen.

ties van begrippen. Ook de toeleveringsindustrie heeft een eigen terminologie voor de specificatie van de productei-

Oproep

genschappen. Of wat te denken van het onderwijs: ook daar

Voor de databank wordt nog naar financiers gezocht.

ontbreekt het aan eenduidigheid in begrippen. Dit maakt

Uiteraard komt uw logo en banner op de site te staan en

lesstof onnodig complex en het vertraagt begrip en effec-

worden deze meegenomen in communicatie-uitingen over

tieve toepassing van de lesstof in de praktijk. De opkomst

de databank. Belangstellenden kunnen contact opnemen

van het Bouwwerk Informatie Model (BIM) maakt eenduidige

met projectcoördinator Michel Verkerk (m.verkerk@isso.nl,

communicatie nog eens belangrijker.

010 - 206 59 49).

Van start: herziening ISSO-kleintje Riolering

K L e I n TJ e R I O L E R I N G

k e N N i S i N S t i t U U t v O O r d e i N S ta l l at i e S e C tO r

KLeInTJe

Kleintje Riolering is een compact zakboekje om snel de weg te vinden in de hoeveelheid aan voorschriften en uitvoeringsrichtlijnen voor het ontwerp en de aanleg van binnenriolering. Momenteel werken we aan een update van het praktische boekje naar de actuele weten regelgeving (NTR 3216). Ter ondersteuning van Kleintje Riolering en de werkzaamheden op locatie, worden ook ISSO-KennisKaarten ontwikkeld. Hierin beschrijven we praktische werkzaamheden voor rioleringsinstallaties. In het ISSO-kleintje komen de volgende onderwerpen aan bod:

• voorschriften voor lozingen en riolering (Bouwbesluit, NEN 3215 en NEN 3216)

• algemene zaken rondom riolering (opbouw, gebouwriolering,

riolering

gemeentelijk rioolstelsel)

• gebouwriolering voor huishoudelijk afvalwater • gebouwriolering voor hemelwater • buitenriolering binnen de perceelgrenzen. Naar verwachting zijn Kleintje Riolering en de KennisKaarten in het eerste kwartaal van 2013 beschikbaar. 14

Kennispartnership slaat aan

KENNISPARTNER

Kritisch blijven

Sinds april 2012 kunnen bedrijven Kennispartner van ons worden. Als kennis partner kunt u zich als bedrijf profileren op kwaliteit, samen met ISSO. Inmiddels zijn zeven bedrijven officieel Kennispartner. ‘Als bedrijven zich als Kennispartner aan ons verbinden, versterken we elkaar wederzijds‘, zegt Anneli van Kleven-Pijpers, marketing en communicatiecoördinator van ISSO.

Vabi Software is van begunstiger overgestapt naar Kennispartner van ISSO. Peter van Dam, directeur van Vabi: ‘ISSO kijkt kritisch naar de bedrijven aan wie zij haar goede naam verbindt. Als een van de oprichters van ISSO zitten we al in de Raad van Begeleiding. Als Kennispartner wordt het contact geïntensiveerd. Vabi en ISSO kunnen elkaar versterken in kennis. Momenteel ontwikkelen we software voor de beheerfase: er staan immers meer gebouwen in Nederland dan er nieuw gebouwd gaan worden. Daar moeten we wat

‘De kennis en ervaringen van Kennispartners wisselen we uit

mee. Zo kunnen ISSO-publicaties met onze rekenregels als

en verwerken we in onze producten; daar is de hele sector

maatstaf dienen voor ontwerpen.’

mee geholpen. Met onze naam kunnen Kennispartners hun imago versterken en laten zien dat ze staan voor kwaliteit.

Kennis delen en vermenigvuldigen

Kennispartners worden op speciale informatiebijeenkomsten

Karel Krijger, directeur van BINK Software BV en

als eerste op de hoogte gesteld van (actuele ontwikkelingen

Kennispartner, is voorstander van samenwerking met ver-

in) ISSO-projecten en over regelgeving. Een van de doel-

schillende partners uit het werkveld: ‘Door de jaren heen is

stellingen van ISSO is de kwaliteit van de installatiesector

er al heel wat kennis uitgewisseld tussen ISSO en BINK. Veel

structureel op een hoger niveau te brengen. Daar draagt het

van onze installatietechnische berekeningen zijn onder meer

concept van Kennispartners als platform aan bij.’

gebaseerd op ISSO-publicaties. Vanuit de verschillende BINKmodules kun je de betreffende ISSO-publicaties ook raadple-

Karel Krijger (links) en

gen. Door de samenwerking wordt de software voor instal-

Rob van Bergen

latietechnische toepassingen en de daarbij benodigde achtergronden nauw met elkaar verweven. Al die verzamelde en geïntegreerde kennis is een meerwaarde voor de sector. Het zou goed zijn als er nog meer installateurs en installatietechnisch adviseurs partner worden.’

Kennispartner Vragen of informatie is vrijblijvend te verkrijgen bij Anneli van Kleven-Pijpers (a.vankleven@isso.nl, 010 – 2065 99 41. Het Kennispartnership met ISSO staat ook nader beschreven op www.isso.nl onder de menukeuze Partners.

Samenwerking is hot issue Deze bedrijven staan voor kwaliteit

‘Meer dan ooit hebben bedrijven elkaar nodig,’ zegt Eric Evers, accountmanager bij DEKRA en Kennispartner: ‘Door samenwerking en uitwisseling van kennis komen we vooruit. Als Kennispartner dragen we bij aan de ISSO-uitgaven met kennis op ons vakgebied. DEKRA is marktleider in onder meer het testen, inspecteren en certificeren van technische producten en systemen. Zo bezoeken we per jaar ruim 2.000 relaties die zich willen laten certificeren. Dat levert veel informatie op over de sterktes en zwaktes in de branche. Van die kennis kan de keten straks profiteren via de uitgaven en bijeenkomsten van ISSO. Voorheen kon je begunstiger worden van ISSO. Zo waren wij al aan ISSO verbonden. Dat is goed voor je naamsbekendheid, maar uit een relatie valt meer te halen. Het concept Kennispartner is veel meer SMART; het staat beter in de steigers.’ 15

ISSO-INFO 49 december 2012

Nieuwe uitgaven

k e n n i s i n s t i t u u t v o o r d e i n s ta l l at i e s e c to r

G r o n d l e i d i n G e n v o o r wa r m t e - e n ko u d e t r a n s p o r t

Blijf up-to-date met vernieuwde publicatie over warmteen koudetransport

publicatie

GrondleidinGen voor warmteen koudetransport

Bent u installateur?

Er is veel verbeterd in de toegepaste materialen en de aanlegtechnieken voor grondleidingen. Dat vroeg herziening van ISSO-publicatie 7 ‘Grondleidingen voor warmteen koudetransport’.

De aanleg van grondleidingen is verre van eenvoudig. Met name het maken van laswerk en mofverbindingen, waar verschillende constructies voor mogelijk zijn. Dit is specialistisch werk en vereist groot vakmanschap. Een juiste uitvoering wordt zeer serieus genomen: bij de aanleg volgens NEN 3650 is registratie van de lassers verplicht en krijgen de moffen het kenteken van de monteur.

ISSO-publicatie 7 beschrijft de voor-

Bent u beheerder?

waarden, richtlijnen en normen voor een betrouwbare aanleg van grondleidingen voor warmte-

Voor de beheerder worden alle van belang zijnde aspecten

en koudetransport. Het boekwerk behandelt alle fases (pro-

behandeld om het leidingnet en de installaties in goede con-

gramma, ontwerp, uitwerking, uitvoering en beheer). Een

ditie te houden.

professional die met één van deze facetten te maken heeft,

Hoe verkrijgbaar?

kan niet om publicatie 7 heen.

ISSO-publicatie 7 ‘Grondleidingen voor warmteen koude

Bent u ontwerper?

transport’ is verschenen in print en in digitale vorm. De

Als ontwerper staat u voor een groot aantal keuzes in mate-

geprinte versie is voor € 95,- (excl. btw) te bestellen via

rialen, systemen en vormen. Zo is het voor u essentieel de

www.isso.nl. De digitale versie is te raadplegen via

randvoorwaarden van de energiedistributie te kennen. Die

www.isso-digitaal.nl.

moeten goed met de klant zijn afgestemd. Zo moet voldoenDe publicatie is mogelijk gemaakt door:

de temperatuurverschil over de installatie worden bereikt. In de publicatie wordt het onderscheid en de toepassingsge-

Opleidings- en

bieden gegeven van de verschillende temperatuurniveaus ontwikkelingsfonds van het transportmedium.

v o o r h e t Te c h n i s c h Installatiebedrijf

wenste opwarming van waterleidingen en er wordt duidelijkheid gegeven over de toepassing van alternatieve beheerstechnieken. Ook beantwoordt de publicatie aan de vraag naar meer

HANDLEIDING

55.1

Zorgplicht legionellapreventie collectieve leidingwaterinstallat herziene versie 2012

Aandacht voor legionellapreventie bij het bouwen en

praktische werkvoorschriften, waaronder het meten van

beheren van gebouwen met collectieve leidingwaterinstal-

‘hotspots’ aan het tappunt.

laties blijft nodig. Hierover brengt de rijksoverheid wettelijke bepalingen uit. De nieuwe bepalingen zijn verwerkt

Alternatieve technieken

in drie uitgaven van ISSO, te weten ISSO-publicaties 55.1

ISSO-publicatie 55.2 is geldend voor niet-prioritaire

‘Legionellapreventie in leidingwater’ en 55.2 ‘Zorgplicht

gebouwen, zoals kantoren, sporthallen en bedrijfsgebou-

Legionellapreventie Collectieve Leidingwaterinstallaties’ en

wen. Hiervoor geldt de zorgplicht zoals vermeld in de

Kleintje Legionellapreventie.

Drinkwaterwet. De publicatie geeft daarover op een overzichtelijke en praktische manier advies. Behalve de aanpas-

Nieuwe inzichten

singen naar aanleiding van de nieuwe wettelijke bepalingen,

ISSO-publicatie 55.1 is geldend voor zogenoemde prioritaire

worden in deze publicatie ook de toepassing van nieuwe

gebouwen, zoals ziekenhuizen, hotels en zwembaden. De

alternatieve beheerstechnieken behandeld.

richtlijn behandelt het opstellen van de risicoanalyse en het legionellabeheersplan. Het praktijkgerichte handboek geeft

Legionellapreventie in zakformaat

voorstellen voor installatieaanpassingen en beheersmaatre-

Kleintje Legionellapreventie is een praktijkgericht boekje 16

kennisinstituut voor de installatiesector

IES

oplossingen voor het tegengaan van onge-

publicatie Handleiding legionellapreventie in leidingwater

gelen. In de herziene uitgave staan praktische

publicatie

55.2

OR R D E I N S TA L L AT I E S E C T KENNISINSTITUUT VOO

Met ingang van juli 2011 is het Drinkwaterbesluit en een aantal bijbehorende regelingen van kracht. Deze vervangen het Waterleidingbesluit van 2004. Om die reden zijn drie ISSO-uitgaven herzien.

LEIDINGwATERINSTALLAT LEGIONELLApREVENTIE COLLECTIEVE HANDLEIDING ZORGpLICHT

Uitgaven over legionellapreventie herzien

legi in le

Nieuwe uitgaven

Herzien: instructieboek over noodverlichting Hoe verkrijgbaar?

Bouwbesluit 2012 heeft consequenties voor onder meer het ontwerpen van noodverlichtingsinstallaties en vluchtroute-aanduiding. Dat vroeg om herziening van Instructieboek Noodverlichting.

Instructieboek Noodverlichting

€ 75,- (excl. btw) te bestellen via www.isso.nl. De digitale versie is

Voordat de eerste uitgave van dit instructieboek in 2006 ver-

met een abonnement te raadple-

scheen, bestond er geen eenheid in het projecteren, instal-

gen via www.isso-digitaal.nl.

leren, inspecteren en onderhouden van noodverlichting. Het instructieboek heeft daar korte metten mee gemaakt.

De realisering van het herziene

Daarbij is in het boek alle relevante weten regelgeving

instructieboek is mogelijk gemaakt

over noodverlichting samengebracht. In de nieuwe versie is

door OTIB, Opleidings- en ontwik-

Bouwbesluit 2012 vertaald naar de praktijk.

kelingsfonds voor het Technisch Installatiebedrijf.

kennisinstituut voor de install atiesec tor

vorm. De geprinte versie is voor

InstructIeboek noodverlIchtIng

is verschenen in print en digitale

InstructIeboek

Voor zelfstudie en noodverlichtingsdeskundigen Het ruim 180 pagina’s tellende instructieboek behandelt

Update Kleintje Water

onder meer normen, keuze van uitvoeringsvorm, lichttechnische begrippen en kenmerken van centrale- en decentrale systemen. De informatie wordt vaak verduidelijkt met foto’s,

Kleintje Water is voor de installateur en (hoofd)monteur

illustraties, plattegronden en tabellen. In het voorwoord wor-

die badruimte-, keuken-, en toiletinrichtingen in bestaande

den cursisten aangesproken, maar het boek is minstens zo

woningen installeert. Dit handige praktijkgerichte zakboekje

interessant voor zelfstudie en noodverlichtingsdeskundigen

voor op de werkvloer is herzien. De update voldoet aan

die op de hoogte willen blijven van de nieuwste regelgevingen.

nieuwe wetgeving, normen en richtlijnen. Kleintje Water behandelt het gehele traject vanaf het adviseren van de klant tot en met het opleveren en het onderhoud van de installatie. Het geeft op een bondige en praktische wijze richtlijnen voor:

• (warm)watervoorziening en energiebesparing • het voorkomen van geluidshinder, waterslag en lange

in zakformaat. Hierin is de praktische informatie samengevat uit de herziene ISSO-publicaties 55.1

wachttijden

• leidingdimensionering, tapdrempel en materiaalkeuze • vervanging of uitbereiding van de warmtapwatervoor

en 55. 2. Het ISSO-kleintje behandelt vooral uitvoe-

ties

ringstaken van de buitendienstmedewerkers van

Handleiding

ionellapreventie eidingwater

ichtlijnen voor prioritaire installaties herziene versie 2012

ziening

watertechnische advies- en installatiebedrijven,

• legionellapreventie (voorkomen van ongewenste opwar-

zoals schouwen en in kaart brengen van (delen

ming)

van) de installatie voor de risico-inventarisatie, aan-

• elektriciteit en veiligheid (met name in de badruimte) • overige voorzieningen in relatie met de sanitaire instal

leg-, uitbreidings- en herstelwerkzaamheden, uitvoering van technische beheersmaatregelen en onderhoud.

latie

Hoe verkrijgbaar?

• onderhoud en gebruik van de leidingwaterinstallatie.

ISSO-publicaties 55.1 ‘Legionellapreventie in leidingwater’

De herziene uitgave sluit aan op Bouwbesluit 2012,

is inmiddels verschenen en kost € 75,- (excl. btw). ISSO-

Drinkwaterbesluit 2011, NEN 1006/A3-2011, NEN 3215-2011,

publicaties 55.2 ‘Handleiding Zorgplicht Legionellapreventie

NEN 1010-2011, Waterwerkbladen en een aantal nieuwe

Collectieve Leidingwaterinstallaties’ kost € 45,- (excl. btw).

ISSO-publicaties.

Kleintje Legionellapreventie verschijnt eind 2012 en kost € 35,- (excl. btw). De uitgaven zijn te bestellen via de ISSO win-

Hoe verkrijgbaar?

kel op www.isso.nl, de digitale versies zijn te raadplegen via

De update van Kleintje Water verschijnt in januari 2013 in

www.isso-digitaal.nl.

print en in digitale vorm. Het gedrukte zakboekje kost € 35,(excl. btw).

De uitgaven zijn mogelijk gemaakt door Uneto-VNI

De uitgave is mogelijk gemaakt door Uneto-VNI 17

ISSO-INFO 49 december 2012

WKO-tool bereikt de markt

‘Half Nederland heeft zitten wachten op deze tool,’ zegt Leo Bout van Raadgevend Technisch Adviesbureau BLM. Bout is senior adviseur en gaat de WKO-tool gebruiken in zijn functie als ontwerper van WKO-installaties.

centrale van hun installatie doorrekenen en daarmee een analyse uitvoeren van de bestaande situatie. Met de tool kan de bestaande WKO-installatie ook beter worden beheerd en ingeregeld. De tool is gebaseerd op de vernieuwde ISSOpublicatie 39: ‘Ontwerp, realisatie en beheer van een energiecentrale met warmteen koudeopslag’.

Leo Bout werkt niet ver van het kantoor van ISSO en is de software zelf even komen halen. Bout: ‘Heel veel zaken

Certificeringsregeling WKO-installaties

gaan veranderen in het ontwerpen en uitvoeren van WKO-

De tool sluit aan bij de certificeringsregeling voor WKO-

installaties. Noem de certificeringsregeling voor deze instal-

installaties, die ingaat op 1 juli 2013. De Rijksgebouwendienst

laties. Bedrijven die de installaties ontwerpen, moeten straks

werkt dan alleen nog samen met WKO-gecertificeerde

gecertificeerd zijn. In de berichtgeving hierover wordt als

bedrijven. WKO-gecertificeerde bedrijven moeten ook

ondersteuning de WKO-tool genoemd. Ook aanbevolen

gebruikmaken van ISSO-publicatie 39 en SIKB-protocollen.

als hulpmiddel wordt ISSO-publicatie 39, die eind 2012 ver-

De tool kan nu al worden gebruikt bij haalbaarheidsstudies.

schijnt. Regeren is vooruitzien, dus ik zoek nu alvast uit hoe

De WKO-expertisetool is te bestellen via www.isso.nl en kost

je de WKO-tool gebruikt en wat hij voor mij kan betekenen.

€ 595,- (excl. btw) per jaar.

Zo ben ik goed voorbereid op de komende ontwikkelingen.’

Instructiebijeenkomst WKO-expertisetool

Bij de tool, een Excel-bestand op cd-rom, zit een visuele

De WKO-expertisetool is een ontwerpen beheerinstrument

gebruiksaanwijzing van de software. De gebruiker krijgt het

voor warmte-en-koude-opslaginstallaties. De software is

instrument echter sneller onder knie met de bijbehorende

bedoeld voor adviseurs, installateurs en gebouweigena-

instructiebijeenkomst. Deze bijeenkomst duurt een halve

ren. ISSO, die de softwaretool kreeg overgedragen van

dag en kan vanaf het eerste kwartaal van 2013 worden

de Rijksgebouwendienst, heeft het instrument geschikt

gevolgd. Geïnteresseerd? Stuur dan een mail naar instruc-

gemaakt voor gebruik. In de software zijn alle elemen-

ties@isso.nl met als onderwerp ‘WKO-expertisetool’ en u ont-

ten voor een effectief ontwerp meegenomen, waaronder

vangt de instructiedata zodra die bekend zijn. De WKO-tool

gestandaardiseerde WKO-concepten en monitoringseisen.

wordt ook ingezet bij cursussen uit de leergang bodemener-

Gebouweigenaren kunnen met de software de energie-

gie van BodemEnergie NL (zie www.bodemenergie.nl). 18

Tweets op #ISSOnl

Uit de media USP Marketing Consultancy ondervroeg 104 installateurs naar hun interesse voor trainingen. Het onderzoeksbu-

@MarcoISSO: mooie verbinding tussen wetenschap

reau vindt de leergierigheid van de installateurs opmer-

en praktijk #ISSOnl project luchtfilters en leuke vergadering bij #Wolter & Dros!

kelijk, valt tussen de regels te lezen. Maar liefst 80% wil graag trainingen volgen. Trainingen gericht op techniek

@KLANKBORD: #congresrekenregels #ISSOnl: de

zijn volgens de installateurs het meest interessant. De

zaal net gevraagd om hun nieuwe kennis morgen te

ondervraagde installateurs volgen bij voorkeur trainingen

delen. Kennis geeft verantwoordelijkheid en invloed.

bij opleidingsinstituten als ISSO, Kenteq en OTIB. @GeertSchrijver: #congresrekenregels #ISSOnl: besparing Bron: onderzoek USP Marketing Consultancy, augustus 2012

tot 40% in benodigde capaciteit van waterinstallaties

Raadpleeg www.isso.nl voor een overzicht van onze instruc-

mogelijk door nieuwe rekenregels te gebruiken!

tiebijeenkomsten.

@Rob_van_Bergen: tijd voor verdieping voor opstellers #energielabel nieuwbouw! ‘ISSO-opnameprotocollen voor Energielabel nieuwbouw’.

‘Een van de meest effectieve manieren om klimaatklachten te verhelpen en energie te besparen, wordt al jaren

@loestvvl: #tvvl-lezing op dinsdag 20 november over

gerelateerd aan het juist inregelen van klimaatinstal-

sprinklerinstallaties; status quo en toelichting op nieuwe

laties. Dat het anders uitpakt, is jammer. Zeker omdat

#ISSOnl publicatie 42.

brancheorganisaties zoals ISSO al jarenlang veel publica-

@issovankleven: girlpower op #congresrekenregels

ties over balanceren en inregelen van installaties heeft

#ISSO.nl. Drie van de zeven sprekers zijn dames!

uitgebracht.’

OPROEP Bron: Installatie Totaal, oktober 2012.

Twitter mee via #ISSOnl. Interessante, leuke of informatieve Tweets worden opgenomen in de ISSO Info.

Binnenkort verschijnen de volgende uitgaven: ISSO-publicatie 39* Ontwerp, realisatie en beheer van een energiecentrale met Warmte en Koude Opslag (WKO) ISSO-publicatie 55.4* Alternatieve technieken voor legionellapreventie in collectieve leidingwaterinstallaties ISSO-publicatie 55.5* Beheer en onderhoud van collectieve leidingwaterinstallaties ISSO-publicatie 93 Brandveilige bekabeling ISSO-publicatie 98 Ontwerp, realisatie en beheer van lucht - waterwarmtepompen in woningen

Kleintje Riolering* Kleintje Zonne-energie Kleintje Water* Kleintje Vloerverwarming* * Dit is een herziene uitgave De bovenstaande uitgaven zijn binnenkort te bestellen via de ISSO-winkel op www.isso.nl of digitaal te raadplegen via www.isso-digitaal.nl.

ISSO-INFO 49 december 2012

EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE

Of neem contact met ons op via instructies@isso.nl. Praat met ons mee via twitter #ISSOinstructie.

Kijk voor nadere informatie over de bijeenkomsten en het aanmeldformulier op www.isso.nl onder Kennisbijeenkomsten.

ISSO-Instructiebijeenkomsten 2013 Legionellaveilig beheren van koeltorens 1,5 tot 2 dagen Instructie: ‘Deskundige legionellaveilig beheer van koelwater installaties’ 2 dagen

Koeltorens en luchtbevochtigers nemen in de installatiesector een bijzondere plaats in. Een slechte werking kan ingrijpende gevolgen hebben, waarbij slachtoffers en zelfs doden kunnen vallen. Mede om die reden is het volgen van een instructiebijeenkomst noodzakelijk voor iedereen die met koeltorens en luchtbevochtigers te maken heeft.

Voor waterbehandelingsbedrijven, fabrikanten en advies bureaus.

• dinsdag 8 januari 2013 & dinsdag 15 januari 2013 in Rotterdam.

• donderdag 14 maart 2013 & donderdag 21 maart 2013 in Utrecht. Prijs: € 695,– (excl. btw).

Centraal in deze drie instructiebijeenkomsten staan legionel-

Deelnemers aan deze instructie kunnen worden opgeleid als

laveilig en milieuverantwoord beheer binnen de wettelijke

ricisco-analist. De training duurt dan vier dagen.

voorschriften van koeltorens en luchtbevochtigers. Alle aspecten rondom legionella in koeltorens komen aan bod.

Instructie: ‘Risico-analist’ 2 dagen

Voor iedere beroepsgroep heeft ISSO een passende en prak-

Voor risico-analisten, waterbehandelingsbedrijven, fabrikan-

tijkgerichte instructie ontwikkeld.

ten en adviesbureaus.

• dinsdag 22 januari in Rotterdam & dinsdag 12 februari in

Instructie: ‘Gebouwbeheerders’ 1,5 dag

Rotterdam.

• donderdag 28 maart 2013 in Rotterdam & dinsdag 16 april

Voor servicetechnici gebouwbeheerders en onderhoudsfirma’s.

2013 in Utrecht.

• dinsdag 26 februari 2013 & dinsdag 5 maart 2013 in

Prijs: € 965,– (exc. btw).

Utrecht. Prijs: € 395,– (excl. btw).

Succesvol toepassen EPG in de praktijk 2 dagen Tijdens deze tweedaagse cursus leert u de relevante wijzi-

Kosten

gingen en de consequenties voor EPG in de woningbouw.

€ 795,– (excl. btw).

Speciale aandacht is er voor pragmatische en slimme combi-

Locatie & data

naties van maatregelen waarbij woningconcepten ontstaan

• donderdag 7 & donderdag 14 maart in Bodegraven. • dinsdag 4 en dinsdag 11 juni in Rotterdam.

die inspelen op actuele marktontwikkelingen. Ook wordt een aantal softwarepakketten om de EPC op basis van de NEN 7120 te berekenen toegelicht. U gaat aan de slag met een

Deze cursus wordt gegeven door DWA in samenwerking met ISSO

van die pakketten om zelfstandig de EPC van verschillende woningconcepten te berekenen. De cursus is bedoeld voor medewerkers van bouwen installatiebedrijven die betrokken zijn bij de nieuwbouw van woningen, waaronder ontwerpers, werkvoorbereiders en calculators. 20

2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012

Masterclass hydraulische schakelingen voor verwarmen en koelen 5 dagen • Analyseren van het deellastgedrag van een hydraulische

Het belang van een goed ontwerp van een hydraulische schakeling is groot, mede door energiezuinige technieken, zoals de warmtepomp en energieopslag in de bodem. In deze instructie leert u systematisch een complete hydraulische schakeling samen te stellen. Ook leert u het beoordelen van een vollast en deellastgedrag van een hydraulische schakeling.

schakeling met behulp van een bedrijfskarakteristiek en een overdrachtskarakteristiek.

• Uitwerken en beoordelen van eenvoudige en ingewikkelde hydraulische schakelingen met warmtepompen en energieopslag.

Prijs € 1.785,– (excl. btw).

De masterclass is bedoeld voor installateurs, ontwerpers of

Locaties & data

beheerders van klimaatinstallaties in utiliteitsgebouwen.

verwarmen’ en 47 ‘Ontwerp van hydraulische schakelin-

• • • • •

gen voor verwarmen’.

Alle bovenstaande instructiedagen vinden plaats in Rotterdam.

De volgende onderwerpen komen onder meer aan bod:

• Eigenschappen van hydraulische modulen volgens ISSOpublicaties 44 ‘Ontwerp van hydraulische schakeling voor

• Energiecentrales met WKO volgens ISSO-publicatie 39

• • • • •

‘Langetermijnopslag in de bodem’.

• Energiecentrales met warmtekrachtkoppeling volgens ISSO-publicatie 95 ‘Procesenginering’.

• Selectie van modulen en inpassen van warmteopwekkers en warmtegebruikers.

• Samenstellen van een hydraulische schakeling met de

donderdag 4 april 2013. donderdag 11 april 2013. donderdag 18 april 2013. donderdag 25 april 2013. donderdag 9 mei 2013.

donderdag 3 oktober 2013. donderdag 10 oktober 2013. donderdag 17 oktober 2013. donderdag 24 oktober 2013. donderdag 31 oktober 2013.

Alle bovenstaande instructiedagen vinden plaats in Utrecht.

modules.

• Toepassing en eigenschappen van toerengeregelde

Deze masterclass wordt uitgevoerd door:

pompen.

• Toepassing en dimensioneren van serie en parallel geschakelde buffervaten.

Legionellapreventie in het Drinkwaterbesluit halve dag • Hanteren van de websites zorgplicht-legionella.nl en

Sinds 1 juli 2011 zijn de Drinkwaterwet, het Drinkwaterbesluit en de Regeling legionellapreventie van kracht. Ze vervangen het Drinkwaterbesluit van 2004. Onder meer over deze zaken praten we u in deze instructie bij.

legionellavraagbaak.nl.

• Wijzigingen in ISSO-publicaties 55.1 ‘Handleiding Legionellapreventie in leidingwater’ en 55.2 ‘Handleiding zorgplicht legionellapreventie collectieve leidingwaterinstallaties’.

Ten minste de volgende onderwerpen komen aan bod:

•

Wijzigingen in weten regelgeving, onder meer:

Prijs

– de aanwijzing van prioritaire categorieën

€ 325,– (excl. btw).

– de hogere grens waarboven melding aan inspectie

Locaties & data

(ILT) verplicht is

– de toepassing van alternatieve technieken

– de verplichte certificering van die technieken en van

woensdag 6 februari 2013 in Rotterdam.

• • • •

bedrijven die legionella-beheersplannen opstellen.

• Voorkomen van ongewenste opwarming van leidingwater •

(hotspots).

woensdag 13 februari 2013 in Eindhoven. donderdag 21 februari 2013 in Zwolle. donderdag 14 maart 2013 in Leeuwarden. donderdag 21 maart 2013 in Bunnik.

Inpassen van alternatieve technieken. 21

ISSO-INFO 49 december 2012

2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012

NIEUWE INSTRUCTIEBIJEENKOMST

Installatiegeluid & Bouwbesluit halve dag In hoofdstuk 3 van het Bouwbesluit 2012 worden eisen gesteld aan geluid in gebouwen. Het doel is om te komen tot een aanvaardbaar geluidsniveau in woningen. Aan deze wettelijke eisen moet worden voldaan met bouwkundige en installatietechnische maatregelen. Deze instructiebijeenkomst gaat in op deze maatregelen. Als basis gebruiken we ISSOrapport 111 ‘Geluid van individuele woninginstallaties’.

rapport, kunt u zonder complexe rekenmethoden installaties voorzien van maatregelen om aan de geluidseisen van het bouwbesluit te voldoen. Onderwerpen die onder meer aan bod komen:

• Basiskennis rondom geluid. • Wetgeving en streefwaarden geluid. • Geluidtechnische maatregelen:

– ventilatie

– verwarming

– sanitair.

Tijdens de instructie wordt ingegaan op specifieke vragen en Het bouwbesluit geeft alleen de eisen aan rondom geluid.

praktijkvoorbeelden.

Hierbij wordt onderscheid gemaakt in geluid van buiten de woning, contactgeluid van naastgelegen woningen,

Prijs

luchtgeluid van naastgelegen woningen en installatiegeluid

€ 365,– (excl. btw).

in woningen. De technische invulling van de eisen wordt

Locaties & data

overgelaten aan de markt. ISSO-rapport 111 geeft praktische

• • • •

handvatten hoe u aan de eisen voldoet voor wat betreft installatiegeluid. Na het volgen van de instructie en te werken volgens het

dinsdag 29 januari 2013 in Rotterdam. dinsdag 5 februari 2013 in Zwolle. dinsdag 19 februari 2013 in Eindhoven. dinsdag 12 maart 2013 in Bunnik.

NIEUWE INSTRUCTIEBIJEENKOMST

Nieuw in NEN 1010 halve dag Vanwege het Bouwbesluit 2012 is sinds 1 april ook de aanvulling A1:2011 bij NEN 1010 van kracht. Hierin zijn correcties en wijzigingen opgenomen van NEN 1010:2007+C1:2008. Deze instructiebijeenkomst informeert u over de belangrijkste wijzigingen in deze norm.

editie voor, maar de wet (Woningwet/Bouwbesluit) gaat er vanuit dat de uitbreiding ten minste hetzelfde niveau van veiligheid heeft als de bestaande installatie. Dit niveau mag echter niet lager zijn dan het niveau van NEN 1010:1962. Ook leert u of het gebruik van buigzame leidingen (stekerend installeren) volgens NEN 1010 is toegestaan en waarop u moet letten bij de keuze van een dergelijk leidingsysteem.

Ondermeer de volgende onderwerpen uit de aanvulling A1

We beantwoorden praktische vragen, zoals vragen over het

bij NEN 1010:2011 en het nieuwe Bouwbesluit 2012 komen

aanbrengen van YMvK- en UTP-kabels in een kabelgoot zon-

aan bod:

der scheidingsschot. Of vragen over het plaatsen van 30 mA

• NEN 1010 in relatie tot weten regelgeving. • Aardlekschakelaars (30 mA) als aanvullende bescherming. • Het gebruik van buigzame leidingen voor vaste aanleg. • Scheiding van sterkstroom en zwakstroomleidingen. • Aantal aardlekschakelaars bij opdelen van installaties. • Zone-indeling bij ruimten met bad of douche. • NEN 3140:2011 versus hoofdstuk 62 van NEN 1010. • Herziening van rubriek 710 - Medisch gebruikte ruimten.

aardlekschakelaars voor contactdozen in wandgoten voor computers.

Prijs € 295,– (excl. btw).

Locatie & data

• • • • • •

U leert onder meer of bestaande elektrische installaties bij het gedeeltelijk vernieuwen of wijzigen, moeten worden aangelegd volgens de op dat moment geldige editie van de NEN 1010. De norm (NEN 1010) schrijft de meest recente 22

donderdag 21 februari 2013 in Rotterdam. dinsdag 5 maart 2013 in Eindhoven. donderdag 21 maart 2013 in Alkmaar. dinsdag 2 april 2013 in Zwolle. dinsdag 16 april 2013 in Leeuwarden. dinsdag14 mei 2013 in Bunnik.

Kennis delen door crowdsourcing

Beste keus

De bouw en installatiesector hebben door een grote hoeveelheid gerealiseerde projecten een behoorlijke hoeveelheid kennis en ervaring opgedaan met het ontwerpen, bouwen en installeren van installaties. ISSO gaat die kennis ontsluiten met crowdsourcing.

Met crowdsourcing kan een opdracht ook worden opgeknipt. Zo kunnen verschillende partijen een principeschema uitwerken van een installatiedeel. De een werkt een tapwaterinstallatie uit, een ander een verwarmingsinstallatie en weer een ander een luchtbehandelingsinstallatie. De ‘opdrachtgever’ integreert vervolgens de deelinstallaties in

In de installatiesector is een enorm kennis- en ervaringspo-

het project. Deze methode maakt het mogelijk om het beste

tentieel aanwezig dat nog niet is aangesproken, is de overtui-

alternatief te kiezen tegen een relatief laag budget.

ging van ISSO. Die kennis en ervaring is zeer gefragmenteerd en zit bij zeer veel verschillende partijen. De fragmentatie

Kennisdeling

wordt versterkt door de grote groep zzp’ers in Nederland

ISSO gaat crowdsourcing gebruiken voor het ontwikkelen

waardoor kennis moeilijker bereikbaar is. Juist de kennis van

van KennisKaarten en voor onderdelen van ISSO-publicaties.

zzp’ers is interessant omdat ze werkzaam zijn voor verschil-

Zo krijgen alle partijen in de installatiesector een podium om

lende bedrijven en daarom een waaier aan ervaringen heb-

ervaringen te delen met de markt: kennisdeling dus. Volgens

ben.

ISSO is dat een belangrijke impuls voor onder meer innovatie en de vermindering van faalkosten.

Een soort van aanbesteding Een methode om kennis te ontsluiten, is met crowdsourcing.

Oproep voor deelname

Zoals de naam al zegt betekent crowdsourcing het ‘sourcen’

We gaan in het eerste kwartaal van 2013 met crowdsourcing

van werkzaamheden aan een ‘crowd’. Bij een groep mensen

van start. U kunt dat op www.isso.nl een onderdeel vinden

wordt een helder geformuleerde opdracht of vraag uitgezet

met opdrachten en bijbehorende spelregels en richtlijnen.

waaraan een beloning gekoppeld is. De opdracht wordt

Heeft u interesse in onze crowdsourcing? Laat het ons alvast

parallel aan elkaar uitgewerkt. De opdrachtgever keert de

weten door een e-mail te sturen naar a.vankleven@isso.nl of

beloning uit aan degene die de taak het beste heeft uitge-

a.schrauwen@isso.nl en we houden u als eerste op de hoog-

werkt.

te van de crowdsourcing-activiteiten. 23

ISSO-INFO 49 december 2012

Sinds 2012 voert ISSO de slogan: ‘Kennis voor Kwaliteit’. Wat is de ideologische gedachte achter deze slagzin?

Slogan ‘Kennis voor Kwaliteit’ nader verklaard ‘De ambitieuze doelstellingen op het gebied van energie en

vereisen meer en meer technisch inhoudelijke kennis. En

milieu richting het jaar 2020, betekenen voor onze sector de

bij certificatie is niet alleen de externe factor van gecon-

nodige uitdagingen,’ vertelt Peter ’t Lam, bureaumanager

troleerde kwaliteit een aspect: ook intern worden er

ISSO. ‘De energiebesparing, veelal gepaard gaande met

kwaliteit(inhaal)slagen behaald.’

nieuwe technieken en de bijdrage aan het verminderen van CO2, zijn daar aansprekende voorbeelden van.’

‘Kennis is het middel waarmee een bedrijf de gewenste kwaliteit in verwerving en uitvoering van diensten kan

‘Een andere verwachting voor 2020 is dat slechts 16% van het

bereiken. ISSO wil de installatiesector, door het realiseren

totale arbeidsaanbod geschikt zal zijn voor ongeschoolde

van kennisproducten die praktisch en direct toepasbaar zijn,

werkkrachten. De economie en met name onze sector vra-

daarbij graag een steuntje in de rug bieden. Met onder meer

gen om werkkrachten die technisch geschoold zijn.’

publicaties, instructiebijeenkomsten, seminars, digitale tools en KennisKaarten helpt ISSO de kwaliteit van bedrijven te

‘Ook ontwikkelingen als ketenintegratie, kostenefficiency,

borgen met als motto: ‘Kennis voor Kwaliteit’. ‘

digitale ontwikkelingen (zoals het Bouw Informatie Model)

Wisseling van de wacht Ir. Marcel Engels is benoemd tot voorzitter van de raad van toezicht van ISSO. Engels neemt het stokje over van Cees van Laarhoven.

ben weer een duidelijke link met ISSO. Het is interessant en het heeft al mijn belangstelling om verbanden te leggen met de Nederlandse installatiesector en de ontwikkelingen en veranderingen binnen Europa. ‘ ‘ISSO is voor mij bekend terrein. Zo heeft UNETO-VNI met

Engels is door ISSO voor de post van voor-

ISSO meegewerkt aan de inrichting van het energielabel. De

zitter gevraagd vanwege zijn rijke achter-

rol van ISSO in de sector is vrij specifiek: de stichting neemt

grond op het gebied van installaties in bin-

een centrale rol in met zijn technische uitgaven en bijeen-

nen- en buitenland. Hij is werkzaam in de

komsten. Met mijn achtergrond en ook uit persoonlijke inte-

sector vanaf de jaren negentig. Zo was hij

resse, wil ik graag een bijdrage leveren aan deze stichting.’

directeur bij de Wolter en Dros Groep. Ook was hij lid van de raad van bestuur van TBI

‘Als raad van toezicht functioneren we op afstand van de

bouwen techniek. Sinds enige jaren is hij

directeur, te weten Rob van Bergen. Die is verantwoordelijk

voorzitter van UNETO-VNI.

voor de dagelijkse gang van zaken. Wij letten op onder meer de procedures en de financiën.’

Marcel Engels: ‘Vanaf 1 januari 2013 leg ik het voorzitterschap van UNETO-VNI neer. Namens deze organisatie zal ik echter

Engels volgt Cees van Laarhoven op, die vanaf 2004 voor-

nog optreden als voorzitter van de CEETB, een technisch

zitter is geweest van het bestuur van ISSO. Het bestuur is

comité van de Europese Unie. De activiteiten van CEETB heb-

onlangs overgegaan in een raad van toezicht.

Colofon ISSO Info is een uitgave van

ISSO, het kennisinstituut van de installatie

Vormgeving: Stijlmeesters

ISSO

sector, houdt zich bezig met het identificeren

Kruisplein 25

van kennisvragen binnen de installatiesector,

Redactie: Anneli van Kleven-Pijpers, Therese

3014 DB Rotterdam

het ontsluiten en toegankelijk maken van

van Warmerdam, Peter ‘t Lam

Postbus 577, 3000 AN Rotterdam

deze kennis in de vorm van praktische ISSO-

De uitgever kan niet aansprakelijk worden

Tel. 010 - 206 59 69

publicaties en het bevorderen van het

gesteld voor persoonlijke of materiële schade,

Fax 010 - 213 03 84

gebruik van ISSO publicaties als norm-

veroorzaakt door onjuistheden in de redactio-

info@isso.nl, www.isso.nl

stellende richtlijnen.

nele kolommen. 24