special IS S O INF O
51
au g u s t u s 2 013
Accreditatie van opleidingen en examens versterkt kwaliteitsborging Sinds het voorjaar van 2013 accrediteert Stichting Kwaliteitsborging Installatiesector (KBI) in opdracht van Agentschap NL opleidingen en examens voor installaties in duurzame energietechnieken. Met het accrediteren voldoet Nederland aan de Europese Richtlijn Hernieuwbare Energie (RES). Daarbij zijn de accreditaties weer een belangrijke stap voorwaarts in de kwaliteitsborging binnen de installatiesector. Rob van Bergen, directeur ISSO, en Wil van Ophem, directeur KBI, vertellen waarom. KBI heeft in de eerste helft van 2013 totaal negentien opleidingen voor duurzame energie installaties beoordeeld en akkoord bevonden. Het gaat om diverse opleidingen in zonneenergie, bio-energie, warmtepompen en bodemenergie. De geaccrediteerde opleidingen voldoen onder meer aan de actuele wet- en regelgeving REStechnieken en aan bepaalde eisen, opgesteld door Agentschap NL en KBI. Dat geeft ook de cursist een gefundeerd vertrouwen.
Erkend kwaliteitsniveau ‘Duurzaamheid is een hot item in Europa en in de samenleving,’ zegt Rob van Bergen. ‘Die aandacht is een hele Bron: buildupskills.otib.nl
gezonde impuls om eens goed in kaart te brengen waar we in kwaliteitsborging nu eigenlijk staan in de installatiesector. In het geval van duurzame technieken is dat praktisch nood-
is goed te zien over welke extra specialismen een installateur
zakelijk. Bij duurzame bouwprocessen telt nauwkeurigheid.
in duurzame technieken moet beschikken.’
Je kunt niet even een geveltje isoleren. Dat moet precies kloppen met andere duurzame toepassingen en technieken.
Onderbouwde certificering
En dat stelt eisen aan alle betrokken bouwpartners, waaron-
‘Voor de duurzame technieken die er tot dusver zijn, hebben
der de installateur, de adviseur en de ontwerper. In de figuur
we de hele kringloop rond, zodat er met recht 1
verder op pag 2 ISSO-INFO 51 Augustus 2013
vervolg van pag 1 - Accreditatie van opleidingen en examens
www.QBISnl.nl
en reden een kwaliteitsgarantie kan worden afgegeven,’
Geaccrediteerde opleidingen en examens en vakbekwame installateurs staan vanaf 2013 geregistreerd op QBISnl.nl, een kwaliteitsregister van de installatie- en bouwsector. QBISnl.nl wordt o.a. ondersteunt door Agentschap NL, ISSO en KBI.
aldus Van Bergen. ‘Dat betekent dat we de kennis hebben vastgelegd in ISSO-publicaties. Op basis van eindtermen zijn de voorwaarden van opleidingen en examens vastgesteld. Het behalen van een geaccrediteerd examen geeft een garantie van vakbekwaamheid van de installateur. De bedrijven waarvoor ze werken, kunnen zich vervolgens laten certificeren door een certificerende instelling op basis van een van de beoordelingsrichtlijnen (BRL’s).
Uitreiking accreditaties De eerste in Nederland behaalde accreditaties worden uitgereikt op de najaarsbijeenkomst van ISSO op 19 september. Bent u er bij? U kunt zich aanmelden via isso.nl.
Eindtermen in praktijk en theorie Wil van Ophem: ‘We hebben we algemene eindtermen voor de vakbekwaamheid van de installateur in duurzame technieken vastgesteld met de KBI-commissie voor opleidingen en examens en met Agentschap NL. Die eindtermen gaan over de theoretische en praktische kennis. Zo moet een
ISSO-info nummer 50
content
installateur kennis hebben van de algemene werkingsprincipes van een warmtepomp. Hij moet capaciteitsberekeningen
EMG-opnameprotocol in de maak
3
Kennis voor BRL-certificering warmtepompen beschikbaar
4
een bepaald project te bepalen. De eindtermen zijn terug te
De kansen van crowdsourcing
5
vinden op www.kbi.nl. Al die eindtermen moeten door KBI
Onderzoek ISSO-producten
6
als accreditatie-instelling zijn terug te vinden in het oplei-
Gratis workshop over geothermie
6
Nieuw verschenen
7
Nieuwe service van Kennispartner BINK software
7
opleiding niet verplicht. Installateurs die al bekend zijn met
Tweets #ISSOnl
7
een duurzame techniek, kunnen volstaan met een examen.
Oproepen
8
Maar zoiets als zonnepanelen is een nieuw onderwerp in de
Nieuwe ISSO-publicatie over duurzame techniek in woningen
10
Winstgevende warmtekrachtcentrale met ISSO-publicatie 96
10
Regels en vuistregels van stoominstallaties
11
kunnen maken om de grootte van een warmtepomp voor
dingsprogramma. Ook een docent moet aan bepaalde eisen voldoen. Om erkend te worden als vakbekwaam installateur of adviseur in een duurzame techniek, is het volgen van een
sector. Veel installateurs zijn van nature niet met deze techniek bekend. In dat geval is het volgen van een opleiding praktisch noodzakelijk.’
ISSO-publicaties 102 en 103 ter verbetering klimaatinstallaties 11 Verschenen: ISSO-publicatie over BIM
12
ISSO-publicatie over leidingwaterinstallaties herzien
12
Even voorstellen
Elektrotechniek 2013: kennis delen en slimmer samenwerken 13 Plattegrond Elektrotechniek
14
Deelnemers Elektrotechniek
16
Agenda 19 Instructie over ontwerpen van leidingwaterinstallaties
20
Vijfdaagse cursus hydraulische schakelingen
21
Driedaagse cursus Power Quality
22
1 daagse instructie WKO-expertisetool
22
CONGRES ‘BIM is winst voor gebruik en exploitatie’
23
ISSO-najaarsoverleg
24
ISSO-kwaliteitscertificaat voor opleidingstraject
25
De genomineerden voor de ISSO-award 2013!
26
Samenwerking opleiders in duurzaamheid
26
Resultaten en bevindingen over Phase Change Materials
27
Jan Cromwijk Mijn naam is Jan Cromwijk. Sinds 1 april ben ik bij ISSO in dienst als projectcoördinator. Ik word enthousiast van samenwerken door netwerken, innoverende mensen en organisaties, energiebesparing en van verduurzaming van de 2
EMG-opnameprotocol in de maak De bepalingsmethode NVN 7125 ‘Energie besparende Maatregelen op Gebiedsniveau’ wordt uitgebreid met een opnameprotocol. Hiermee wordt de kwaliteit gewaarborgd van gebiedsmaatregelen ofwel het opwek rendement van warmte- en/of koudenetten of geleverde duurzame elektriciteit.
berekening (en NVN 7125-berekening). Net als bij andere installaties (ketel, WTW) waarvan ter plekke niet het rendement is te bepalen, wordt voor gebiedsmaatregelen gebruik gemaakt van forfaitaire waarden of een kwaliteitsverklaring indien men van deze forfaitaire waarde af wil wijken.
Borgen energetische prestatie Het EMG-opnameprotocol wordt ontwikkeld om na te gaan
Sinds 1 juli 2012 moet bij de aanvraag van de omgevings-
of de energetische prestatie berekend conform de NVN 7125
vergunning voor de bouw van een gebouw een EPC- bere-
en vastgelegd in een kwaliteitsverklaring in werkelijkheid
kening zijn bijgevoegd conform de NEN 7120. Aan de EPC
ook gerealiseerd is. Aan de hand van dit opnameprotocol
is een maximaal toegestane EPC-waarde gesteld. In deze
kan de EMG-deskundige nagaan of alle maatregelen op
EPC-berekening conform de NEN 7120 mag voor energiebe-
gebiedsniveau zo zijn gerealiseerd dat aannemelijk kan
sparende maatregelen op gebiedsniveau van de forfaitaire
worden gemaakt dat de geclaimde energieprestatie van de
waarden uit de NEN 7120 worden afgeweken als er voor de
gebiedsmaatregelen gehaald kan worden. Wordt deze vraag
betreffende gebiedsmaatregel een berekening conform de
bevestigend beantwoord, dan wordt de kwaliteitsverklaring
NVN 7125 is bijgevoegd. De NVN 7125 is een Nederlandse
een ‘gecontroleerde’ kwaliteitsverklaring die wordt opgeno-
voornorm om de energetische prestatie van energiemaatre-
men in de database met kwaliteits- en gelijkwaardigheids-
gelen op gebiedsniveau eenduidig te kunnen berekenen.
verklaringen. De gemeente moet dan alleen beoordelen of er een aansluiting is op de gebiedsmaatregel en hoeft dus
Omgevingsvergunning
zelf niet de kwaliteit van deze maatregel te controleren. Op
Wanneer een omgevingsvergunning voor nieuwbouw moet
deze wijze wordt de energetische prestatie van de maat-
worden aangevraagd, worden geen eisen gesteld aan de
regelen op gebiedsniveau geborgd en kan de partij die de
kwaliteit van degene die de EPC-berekening uitvoert. Dit
omgevingsvergunning moet toetsen gebruik maken van de
betekent dat een eigenaar van een gebiedsmaatregel in
gecontroleerde verklaringen uit de databank.
principe zelf een kwaliteitsverklaring conform de NVN 7125 op kan stellen. Is er in de EPC-berekening van het gebouw
Het EMG-opnameprotocol wordt door ISSO ontwikkeld samen
gebruik gemaakt van de NVN 7125 (energiebesparende
met Aedes, BuildDesk, College Gelijkwaardigheid, DUWO,
maatregelen op gebiedsniveau) dan is de berekening voor
Ecofys, Energie-Nederland, Energy Matter, Infinitus, Neprom,
degene die de aanvraag van de omgevingsvergunning moet
Stichting warmtenetwerk, TNO, UNETO-VNI, VastgoedBelang,
beoordelen nauwelijks te controleren. Eveneens is het voor
W/E-adviseurs en de Woonbond. Naar verwachting verschijnt
een niet-deskundige niet te controleren of de gebiedsmaat-
het opnameprotocol eind 2013.
regelen zijn uitgevoerd zoals is verondersteld in de EPC-
gebouwde omgeving. Dat is wat ik bij ISSO vind. Bij ISSO kan ik beschikbare kennis rond nieuwe ontwikkelingen productief maken voor het bedrijfsleven en voor het onderwijs.
Na een studie Toegepaste Onderwijskunde heb ik 8,5 jaar bij adviesbureau DWA gewerkt. Naast mijn werk bij ISSO ben ik bij OTIB sinds anderhalf jaar de nationale projectleider van BuildUpSkills. Met het consortium van de deelnemende organisaties werk ik aan verbetering van de kwalificaties
Ontsluiting van kennis over de toepassing van
en vaardigheden van werknemers die betrokken zijn bij
energiebesparende- en duurzame opwekkingstechnieken
energiebesparing in en verduurzaming van de gebouwde
loopt als een rode draad door mijn werkzaamheden. Zo
omgeving.
was ik betrokken bij de ontwikkeling van de leergangen warmtepompen, zonne-energie, EPG, bodemenergie en
In mijn vrije tijd verdiep ik mij graag in de impact van techni-
betonkernactivering. Naast de rol van (mede-)kartrekker
sche innovaties op mens en samenleving. Ook kweek ik met
heb ik deskundigen kennis laten maken met de kracht van
veel plezier een klein aantal bonsaibomen en groenten in
didactiek. Het leereffect is hoog als lesmateriaal op een
onze moestuin.
didactisch verantwoorde manier wordt ontwikkeld, is mijn stellige overtuiging. 3
ISSO-INFO 51 Augustus 2013
Complete kennis voor BRL-certificering warmtepompen beschikbaar Met het verschijnen van de herziene ISSOpublicatie 39 beschikt de installatiewereld over alle kennis die nodig is om zich te kunnen certificeren. Die kennis is ook noodzakelijk als de eis voor een BRL-certificering in werking treedt (naar verwachting in de tweede helft van 2013).
Opleidingen en cito-examens In de loop van 2014 moeten bedrijven die WKOsystemen ontwerpen, installeren, beheren en onderhouden voorzien zijn van een certificering volgens BRL 6000-21 WKO Energiecentrales. Een van de voorwaarden voor deze certificering is dat een bedrijf beschikt over medewerkers die vakbekwaam zijn. Dit houdt in dat de medewerker met succes het desbetreffende Cito-examen heeft afgelegd. De certificering van het bedrijf wordt uitgevoerd door certificerende instellingen (CI’s) op basis van de door de Stichting KBI uitgegeven BRL. De examens van de medewerkers worden uitgevoerd door Cito. De totale opleiding bestaat uit vijf verschillende cursussen die1 tot 3 dagen duren. Er is één basiscursus (verzorgd door Kenteq) en vier verdiepingscursussen (verzorgd door de Warmtepomp Academy). Meer informatie kunt u vinden op kbi.nl en warmtepomp-academy.nl.
De overheid heeft bepaald dat bedrijven die bodemenergiesystemen willen ontwerpen, installeren en beheren BRLgecertificeerd moeten zijn. De aangepaste ISSO-publicatie 39 en ISSO-publicatie 72 vormen de basis voor de certificering volgens BRL 6000-21. De publicaties zijn de belangrijkste informatiebronnen om aan de BRL te kunnen voldoen. Beide publicaties bieden de ontwerper en installateur van warmtepompsystemen alle ontwerpprocedures en informatie voor het bovengrondse deel van een energiecentrale op basis van een WKO. De handhaving op de juiste uitvoering van deze systemen ligt, volgens de AMvB voor gesloten systemen bij de gemeenten en voor open systemen bij de provincie.
Herzien: ISSO-publicaties 39 ISSO-publicatie 72 ‘Ontwerpen van kleine en individuele elektrische warmtepompsystemen voor woningen’ behandelt de techniek van duurzame energiesystemen met gesloten bronnen. ISSO-publicatie 39 ‘Ontwerp, realisatie
en beheer van een Energiecentrale met warmte- en koude
publicatie bovengronds deel: Energiecentrale communicatiemodel energieuitwisseling met omgeving
energiewarmteuitwissevoorling met ziening omgeving
communicatiegebouwinstallatie model
bodemenergiesysteem
communicatiemodel
ondergronds deel: WKO installatie
communicatiemodel
TSA
TSA
open bronsystemen. Het toezicht en beheer op het naleven
warmtevoorziening warmtegebruikers
van de regels voor deze systemen staat op de agenda van de
koudevoorziening koudegebruikers
provincies. De publicatie laat het ontwerp van de gebouw koudegebruikers
installaties buiten beschouwing. De ontwerper en installateur
ondergronds deel: WKO installatie
watervoerende zandlaag (aquifer)
koude bron
koudevoorziening
centrales met een warmtepomp die aangesloten zijn op
gebouwinstallatie
warmtegebruikers
bodemenergiesysteem
KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALLATIESECTOR
ONTWERP, REALISATIE EN BEHEER VAN EEN ENERgIECENTRALE MET WARMTE EN KOUDE OPSLAg (WKO)
opslag’, onlangs herzien, richt zich op de grotere energie
39
bovengronds deel: Energiecentrale
behoren echter te weten hoe hij die twee onderdelen met elkaar in evenwicht brengt. De uitgave bevat daarom com-
watervoerende zandlaag (aquifer)
koude bron warme bron
municatiemodellen voor enerzijds de samenwerking met de gebouwinstallatie en het automatiseringssysteem boven-
warme bron
gronds en anderzijds de samenwerking met de ondergrond-
ONTWERP, REALISATIE EN BEHEER VAN EEN
se installatie, waarvoor de procedure in het SIKB-protocol is
ENERGIECENTRALE MET WARMTE EN KOUDE OPSLAG (WKO)
beschreven.
Ondergronds deel Het ontwerp van het ondergrondse gedeelte (de bronnen) van de energiecentrale is een aparte discipline. Op de afbeelding ziet u de communicatiestromen van de gebou-
Daarvoor heeft de Stichting Infrastructuur Kwaliteitsborging
winstallatie en de ondergrondse installatie naar en van de ener-
Bodembeheer (SIKB) een eigen kennisdocument opgesteld:
giecentrale.
het SIKB-protocol 11001. 4
De kansen van crowdsourcing
Een nieuwe manier van het publiek betrekken bij je organisatie/product of dienst is crowd sourcing. Hierbij wordt gebruik gemaakt van de mensenmassa op internet om een opdracht uit te voeren. Dit biedt ook perspectieven voor de installatiesector. Doet u mee?
van het portfolio, een verrijking van ervaring of het geeft naamsbekendheid. Een mooi voorbeeld van crowdsourcing is de site http://99designs.nl/. Op deze site kunt u een wedstrijd uitschrijven voor het ontwerpen van bijvoorbeeld een app, een brochure of een site. Een ‘crowd’ van designers doen binnen zeven dagen een voorstel. Daaruit kiest u natuurlijk de beste. Via deze ‘marktplaats’ voor crowdsour-
Een bekend voorbeeld van crowdsourcing is de vrije ency-
cing zijn al meer dan 200.000 ontwerpprojecten uitgevoerd.
clopedie wikipedia.nl, de site waarop iedereen artikelen kan starten of bewerken. Het concept crowdsourcing is niet
Kansen voor onze sector
nieuw. Zo werd bijvoorbeeld in de 18e eeuw met hulp van
Crowdsourcing is zeker zo interessant voor zelfstandige
een grote groep mensen (crowd/menigte) een oplossing
adviseurs en installateurs. Zo zou er een site als 99designs
bedacht om lengtegraden voor zeeverkeer te bepalen.
moeten zijn waar particulieren installatietechnische vragen kunnen stellen op bijvoorbeeld woningniveau.
Gepaste beloning Bij crowdsourcing van nu wordt een opdracht veelal als competitie aangeboden via het internet. Anders dan bij bijvoor-
OPROEP EXPERTS SMART-GRIDS EN BRANDSTOFCELLEN
beeld een aanbesteding, is er geen strikte scheiding tussen opdrachtgever en ‘opdrachtnemer’. Bij crowdsourcing geven
Ook ISSO timmert met crowdsourcing aan de weg. Op die manier willen we kennis uit de markt ontsluiten en gebruiken voor ISSOpublicaties of KennisKaarten (factsheets). Wie wil zijn kennis delen? Meld u zich (voor meer informatie) aan bij Arjan Schrauwen via a.schrauwen@isso.nl. Bij voldoende belangstelling richten we een ‘crowd’ op aan kennisdragers die we met opdrachten zullen gaan benaderen. De kennis die we gebruiken wordt beloond.
de opdrachtgever en het publiek vaak samen een invulling aan de opdracht. Ook kan er tussentijds contact met de deelnemer zijn, zodat een antwoord kan worden aangescherpt. De inzending die wint, krijgt doorgaans een prijs of een gepaste beloning.
Voordeel voor de deelnemer Vaak heeft de deelnemer een individueel voordeel bij het uitwerken van de opdracht. Zo is deelname een aanvulling 5
ISSO-INFO 51 Augustus 2013
Gratis workshop over geothermie
Onderzoek ISSO-producten De producten van ISSO worden regelmatig getoetst door gebruikers. Hierdoor kunnen we onze diensten en uitgaven verbeteren. Onlangs is onder ruim 300 gebruikers een kwalitatief onderzoek uitgevoerd. We noemen een aantal conclusies.
Geothermie is in opmars. Daarom nemen we de nieuwe techniek graag onder de loep met een workshop en wellicht in de toekomst met een publicatie. Bij geothermie (aardwarmte) wordt energie gebruikt die is opgeslagen in bodemwater met een relatief hoge tempera-
De producten van ISSO worden aangeschaft (in volgorde van
tuur. In tegenstelling tot Warmte en Koude Opslag (WKO) is
belangrijkheid):
geothermie veel directer toe te passen. We gebruiken geo-
1 Voor de technische kennis.
thermie in Nederland al in kassen en in enkele proefprojec-
2 Voor een toelichting op de normen.
ten in de gebouwde omgeving; een goede ontwikkeling van-
3 Voor certificering.
wege het hoge bruikbare temperatuurniveau voor verwar-
Het merendeel van de ondervraagde gebruikers heeft
ming alsmede het relatief lage kostenniveau per gigajoule.
behoefte aan digitale tools ter ondersteuning van een publicatie. Een aantal gebruikers heeft ook behoefte aan een
Voorbeeldprojecten
vraagbaak, een helpdesk en workshops.
Centraal in de workshop staan voorbeeldprojecten van geothermie. Dat maakt voor u als deelnemer direct de betekenis
Nieuwe onderwerpen waarover de gebruikers kennis wensen:
en de werkzaamheid duidelijk.
Onderwerpen In een kort theoretisch deel behandelen we vragen als:
• wat is geothermie en hoe werkt het? • wat is de potentie van geothermische bronnen? • wat zijn resultaten van gerealiseerde projecten? • welke randvoorwaarden kent de installatie en gebruik van een geothermische bron? In een kort praktisch deel discussiëren we interactief over:
• de obstakels voor toepassing van geothermie in de
Onderwerpen waarop de gebruikers zich in de toekomst willen richten:
gebouwde omgeving
• wat er nodig is (voor uw bedrijfsvoering) om geothermie mogelijk te maken.
Voor wie? De workshop is interessant voor adviseurs, energieleveranciers, netwerkbedrijven, (lokale) overheden en installateurs.
Wanneer, waar en hoe laat? U bent welkom op maandag 23 september van 12.00 tot 17.00 uur (met gratis lunch) in het KIVI NIRIA-gebouw, Prinsessegracht 23 in den Haag (7 minuten lopen vanaf CS).
• Ruim 65% ziet ISSO als het maatgevende kennisinstituut
aanmelden is noodzakelijk
voor de installatiesector.
• Volgens ruim 80% hebben onze producten een praktische
U kunt zich aanmelden via info@isso.nl
insteek.
• Ruim 75% is (zeer) tevreden over de ISSO-publicaties en de ISSO-kleintjes. Deze producten scoren op een schaal van 1-10 een ruime 7. Na de zomer houden we een vervolgonderzoek onder gebruikers. 6
Tweets #ISSOnl
Nieuw verschenen
@Claudia Reiner: Aandacht voor #legionella in EU
ISSO-publicatie 55 Leidingwaterinstallaties in woongebouwen
vakantieverblijven in #NRC
ISSO-publicatie 96 Ontwerp, realisatie en beheer
Dat is in NL wel goed geregeld! @unetovni @isso-
van WKK-installaties in utiliteitsgebouwen
nieuws
ISSO-publicatie 97 Stoominstallaties in de gebouwde omgeving
@Joost van Hoof: Zojuist een column geschreven voor
ISSO-publicatie 98 Lucht-Waterwarmtepompen
InstallateursZaken over kenniskaarten @issonieuws
Woningbouw ISSO-publicatie 102 Prestatie-indicatoren
@Rob van Bergen: Met dank aan BJ Maxstichting komen er
voor Duurzaam Beheer en Onderhoud
extra kenniskaarten Verpleeghuis van de Toekomst @isso-
Binnenmilieu, energiegebruik en
nieuws @ProjectVETO
functioneren van techniek ISSO-publicatie 103 Monitoren van Duurzaam
@Hydroscope: Onze eerste gediplomeerde risicoanalisten
Beheer en Onderhoud Binnenmilieu,
koeltorens dankzij @issonieuws #legionella
energiegebruik en functioneren van techniek ISSO Publicatie 105 kerndocument
@Smits van Burgst: Tijdens #TVVL congres Sanitair hebben
gebouwtechniek
Steven Mast namens @NLingenieurs en Arjen Vermeer de
ISSO-kleintje Zonne-energie
@issonieuws publicatie 55 ontvangen.
De rekenmarkt
Nieuwe service van Kennispartner BINK software Op zoek naar een bedrijf of advies bureau dat in rekenwerkzaamheden is gespecialiseerd? BINK software biedt zijn gebruikers een markt plaats aan via rekenmarkt.nl.
KENNISPARTNER Gespecialiseerd in berekeningen Krijger vervolgt: ‘Op de site staan bedrijven met de kennis en gereedschappen voor berekeningen op het gebied van onder meer bouwfysica, installatietechniek en energie. De bedrijven zijn goed en eenvoudig te vinden door (potentiële)
‘Met rekenmarkt.nl komen we tegemoet aan
opdrachtgevers, zoals woningcorporaties, projectontwikke-
een vraag uit de markt,’ vertelt Karel Krijger,
laars, gebouweigenaren, architecten of andere bouwgerela-
directeur BINK software. ‘Bedrijven vragen onze
teerde bedrijven. In veel gevallen komen dergelijke bedrijven
helpdesk regelmatig om namen van bureaus
zelf niet toe aan het maken van berekeningen. Ook advies-
die hen kunnen helpen met rekenwerkzaamheden. Maar de
bureaus die handen te kort komen of een bepaalde module
vraag is lastig te beantwoorden, want in ons relatiebestand
niet in huis hebben, kunnen terecht op de rekenmarkt.’
staan circa 3.000 gebruikers met expertise in het berekenen en ontwerpen van gebouwen en installaties. Rekenmarkt.nl
Kwaliteitsgarantie
is een mooie oplossing: hier komen vraag en aanbod samen.’
‘We bieden alleen gebruikers van BINK software advertentieruimte aan,’ aldus Krijger. ‘Adverteerders behoren in het bezit te zijn van een abonnement of onderhoud op de BINK programmatuur. Op die manier kunnen we een bepaalde kwaliteit van de adverteerders garanderen, want onze programmatuur rekent volgens geldende normen en (ISSO-) richtlijnen.‘ Kijk voor meer informatie op www.rekenmarkt.nl
7
ISSO-INFO 51 Augustus 2013
Oproepen
Heeft u praktische kennis over laadinfrastructuur voor elektrisch vervoer? In de markt leven veel praktische vragen over het ‘wat’ en ‘hoe’ van laadinfrastructuren en elektrisch vervoer. Zo wordt antwoord gezocht op vragen als ‘wat heb ik nodig’, ‘hoe sluit ik aan’ en ‘hoe ontwerp of installeer ik’. Om die reden inventariseert ISSO de kennis met en voor marktpartijen voor de realisatie van een ISSO-Kleintje met bijbehorende Kenniskaarten. Heeft u praktische kennis of ervaring met laadinfrastructuur voor elektrisch vervoer? Dan nodigen wij u uit contact op te nemen met Arjan Schrauwen via a.schrauwen@isso.nl
lever uw bijdrage aan kennis over asbest
Welk bedrijf is gebaat bij een kennisproduct over asbest? Asbest wordt al meer dan een decennium niet meer gebruikt in producten voor de Nederlandse markt. Toch is in veel bestaande gebouwen en installaties dit materiaal nog aanwezig. Hierdoor lopen installateurs anno 2013 nog steeds kans om met asbest in aanra king te komen.
en instellingen’ (te downloaden via rijksoverheid.nl). Gezien de noodzaak van adequate en up-to-date informatie over asbest, de producten waarin het verwerkt zit en het veilig kunnen werken met deze producten op de bouwplaats, wil ISSO een nieuw ISSO-kleintje maken met de actuele regelgeving, werkprocedures en risico’s. Aan de orde komen:
• overzicht asbest en gezondheidsklachten • inventarisatie en herkenning van asbesthoudende toe-
Asbestrisicoberoepen in de bouw- en installatiewereld zijn
stellen en materialen
• werkplan voor het in eigen beheer verwijderen van
timmerlui en loodgieters, verwarmingsmonteurs en elektro-
asbesthoudende toestellen
monteurs (www.asbestslachtoffers.nl). Onder deze beroe-
• inzicht in wet- en regelgeving in de asbestsector • aansprakelijkheid • beheersplan voor asbest • opstellen actieplan bij calamiteiten en communicatie.
pen vallen jaarlijks nog tientallen doden. De aandacht voor veilig werken met asbest op de bouwplaats of de werkplek blijft daarom groot. In de huidige toestellen zit geen asbest meer. Daarom verschuift de focus van asbest in toestellen naar asbest in de gebouwde omgeving en de risico’s bij
Gratis workshop Asbest
sloop en breekwerk.
Interesse in het onderwerp? Of om een (financiële) bijdrage
Kennis
te leveren? De mogelijkheden worden toegelicht in een gra-
Over asbest verschenen einige jaren geleden het kleintje
tis workshop voor leveranciers en andere betrokkenen. De
Asbest (uitgave van Kenteq in samenwerking met UNETO-
workshop bestaat uit een informatief en interactief gedeel-
VNI), Handboek Asbest en de brochure ‘Asbest in bedrijven
te. U kunt zich opgeven via e-mail instructies@isso.nl
8
Oproep voor experts
geothermie, brandstofcellen en Phase Change Materials (PCM’s)
We zoeken experts over de gehele bouwketen over deze onderwerpen. Het gaat om kennis, ervaring en ideeën over bijvoorbeeld het eisenpakket, het ontwerp, de realisatie, het gebruik, het beheer en het onderhoud. Na inventarisatie wil ISSO de markt mogelijk gaan voorzien van kennisproducten over deze onderwerpen. Heeft u de kennis of ervaring in huis? Dan nodigen wij u uit contact op te nemen met Arjan Schrauwen via a.schrauwen@isso.nl
Experts gezocht
Heeft u belang bij onderzoek naar waterfilters bij het leveringspunt? Praktijkonderzoek
ISSO zoekt bedrijven die belang hebben bij een onderzoek naar waterfilters bij het leve ringspunt. Alleen praktijkonderzoek en richt lijnen kunnen de twijfel wegnemen over het advies en de toepassing.
ISSO wil een onderzoek starten naar waterfilters bij het leveringspunt. Als deze filters in de praktijk hygiënisch betrouwbaar blijken en een duidelijk positief effect hebben op de vermindering van de vuilafzetting in de leidingwaterinstallatie, dan kan de toepassing van deze filters wor-
In drinkwatersystemen bevinden zich diverse apparaten die
den aanbevolen. Is het resultaat genuanceerder of minder
qua functionaliteit gevoelig zijn voor vervuiling die kan bin-
positief, dan kunnen richtlijnen worden opgesteld om
nenkomen via de appendages, zoals watermeter, keerklep-
hygiënisch betrouwbaar functioneren van dit soort filters
pen en thermostatische mengkranen. Waar het appendages
te bevorderen en kunnen leveranciers eventueel verbete-
betreft die de drinkwaterveiligheid en legionellaveiligheid
ringen aanbrengen in hun producten en of de gebruiksin-
van een systeem moeten bevorderen, kan het plaatsen van
structies ervan.
een waterfilter op het leveringspunt mogelijk wenselijk of effectief zijn.
Doelstelling van het praktijkonderzoek is het verkrijgen van antwoorden op de volgende vragen;
Hygiënisch betrouwbaar?
1 Wat is de invloed van een waterfilter conform NEN-EN
Op initiatief van het Landelijk Overleg Preventie Legionella
13443-1 op de drinkwaterkwaliteit en drinkwaterveilig-
verscheen in 2009 het rapport ‘Inventarisatie voor- en nade-
heid?
len van de toepassing van filters bij de watermeter’. Een van
2 Wat is de effectiviteit van een waterfilter conform NEN-
de voornaamste conclusies is de grote aarzeling om toepas-
EN 13443-1 op het verminderen van de vervuiling van de
sing te adviseren van filters met een maaswijdte van circa
nageschakelde installatie en wat zijn de gevolgen daar-
100 micron (Filters conform NEN-EN 13443-1). Reden is het
van op het onderhoudsregime?
ontbreken van gegevens over de hygiënische betrouwbaar-
3 Wat zijn de onderhoud- en beheeraspecten van een
heid en het effect op de vermindering van onderhoud aan
waterfilter conform NEN-EN 13443-1?
de nageschakelde leidingwaterinstallatie. De benodigde
4 Welk type filter conform NEN-EN 13443-1 kan het best
gegevens kunnen alleen worden gegenereerd door een
worden geplaatst?
praktijkonderzoek naar de effecten van het toepassen van deze beschermingsfilters. In het rapport wordt het volgen-
OPROEP
de vervolgonderzoek aanbevolen:
We zijn op zoek naar belanghebbenden (bijvoorbeeld
1 Ontwikkel een goede praktijktest.
leveranciers, drinkwaterbedrijven en eindgebruikers) die
2 Monitor en onderhoud de filters in verschillende prak-
een financiële bijdrage willen leveren om het onderzoek mogelijk te maken. Voor meer informatie nodigen wij u uit
tijksituaties gedurende een zekere periode.
contact op te nemen Oscar Nuijten via o.nuijten@isso.nl
3 Neem regelmatig monsters om de microbiologische kwaliteit van het drinkwater te bepalen. 4 Onderzoek de invloed op de vermindering van de vervuiling van de nageschakelde leidingwaterinstallatie en de gevolgen voor de werking van de appendages.
9
ISSO-INFO 51 Augustus 2013
Nieuwe uitgaven
Nieuwe uitgaven
Nieuwe uitgaven
Nieuwe uitgaven
Nieuwe uitgaven
Nieuwe uitgav
KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR
L U C H T- W AT E R W A R M T E P O M P E N I N W O N I N G E N
Nieuwe ISSO-publicatie over duurzame techniek in woningen
publicatie
98
LUCHT-WATERWARMTEPOMPEN IN WONINGEN ontwerp, realisatie en beheer
Houdt u zich bezig luchtwa terwarmtepompen? Dan is de nieuwe ISSO-publicatie 98 onmisbaar gereedschap.
ressant kan zijn. In de programmafase worden verschillende concepten met luchtwaterwarmtepompen getoond. Op basis van de genoemde concepteigenschappen kunt u een keuze bepalen. In de ontwerpfase wordt een richtlijn gegeven in het dimensioneren en ontwerpen van het warmtepompsy-
ISSO-publicatie 98 behandelt het
steem. Daarnaast behandelt de ISSO-publicatie uitvoering,
ontwerpen van installatieconcepten
oplevering en het beheer, waaronder monitoring.
met een (individuele) elektrische warmtepomp voor bestaande en
Hoe verkrijgbaar
nieuwbouwwoningen. Het gaat om
ISSO-publicatie 98 ‘Luchtwaterwarmtepompen in woningen’
luchtwaterwarmtepompen die geschikt zijn voor ruimtever-
is verschenen in boekvorm en digitaal. De geprinte versie is
warming en -koeling en tapwaterverwarming.
voor € 75,– (excl. btw en verzendkosten) te bestellen via www.isso-digitaal.nl. Met een abonnement op
Totaalbeeld van luchtwaterwarmte pompen
www.isso-digitaal.nl is ook de digitale versie te raadplegen.
Aan de hand van de publicatie kunt u als installatieontwerper
Agentschap NL, Uneto-VNI en OTIB.
De publicatie is ontwikkeld met financiële steun van
bepalen of een luchtwaterwarmtepomp voor de woning inte-
Winstgevende warmtekrachtcentrale met nieuwe ISSO-publicatie 96 WKK als business-case
Een warmtekrachtcentrale (WKK) bespaart energie ten opzichte van een conventionele elektriciteitscentrale en een ketel. Dat maakt een WKK winstgevend. De nieuwe ISSOpublicatie 96 is een handvat voor ontwerp, rea lisatie en beheer.
Maar hoe wordt een financieel rendabele en technische correcte warmtekrachtcentrales gerealiseerd? Dat leert ISSO-publicatie 96 ‘Ontwerp, realisatie en beheer van WKKinstallaties in utiliteitsgebouwen’.
Ook voor úw vak
KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR
O N T W E R P, R E A L I S AT I E E N B E H E E R VA N W K K- I N S TA L L AT I E S I N U T I L I T E I T S G E B O U W E N
publicatie
96
ONTWERP, REALISATIE EN BEHEER VAN WKK-INSTALLATIES IN UTILITEITSGEBOUWEN Elektrisch vermogen van 5 kWe tot en met 2 MWe
Bij de productie van elektriciteit
Behandeld worden WKK-installaties voor bestaande en voor
uit fossiele brand¬stoffen komt
nieuwe utiliteitsgebouwen. De inhoud is samengesteld op
altijd een grote hoeveelheid rest-
basis van wettelijke technische voorwaarden. Ook is geput
warmte vrij. Deze warmte wordt
uit ervaringen met gerealiseerde WKK-projecten. De uitgave
vaak weggekoeld met koeltorens
is geschreven voor diverse beroepsgroepen in de installatie-
of weggespoeld in het rivierwater.
sector. Zo leren installatiebedrijven een WKK hydraulisch in
Hierdoor gaat een groot deel van
te passen en adviseurs hoe een WKK-project wordt gereali-
de energie-inhoud van de brand-
seerd. Opdrachtgevers en de toeleveringsindustrie kunnen
stof verloren. Deze warmte kan
onder meer lezen in welke situatie een WKK rendabel is. De
echter ook nuttig worden gebruikt
publicatie is opgedeeld in de vijf projectfasen van het Model
voor bijvoorbeeld de verwarming
Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstallaties.
Ketel 2
Droge oge koeler 1
WKK
Ketel 1
Droge koeler 2 Buffervat
WP warmtepomp
van utiliteitsgebouwen. Zo kan WKK verwarmen
een WKK tot wel 21% besparen ten
Hoe verkrijgbaar?
opzichte van gescheiden opwek-
ISSO-publicatie 96 is verschenen in boekvorm en digitaal. Het
king van warmte en elektriciteit.
boek is voor € 95,– (excl. btw en verzendkosten) te bestellen
Dat geeft ook minder uitstoot
via isso.nl. De digitale versie is te raadplegen met een abon-
van CO2. Daarbij heeft een WKK-
nement op isso-digitaal.nl. De publicatie is ontwikkeld met
installatie exploitatievoordelen.
financiële steun van OTIB, TVVL en Uneto-VNI. 10
ven
Nieuwe uitgaven
Nieuwe uitgaven
Nieuwe uitgaven
Nieuwe uitgaven
Nieuwe uitgaven
Nieuwe
Regels en vuistregels van stoominstallaties Als het gaat om ontwerp, installatie en onder houd van stoominstallaties, dan kunt u aan de slag met de nieuwe ISSO-publicatie 97 ‘Stoominstallaties in de gebouwde omgeving’.
Doelgroep van deze publicatie is:
dingen moeten worden ontworInstallateur
Adviseur
Op het gebied van:
wekking en de appendages die daarbij moeten of kunnen worden Utiliteit
Industrie
De uitgave is gericht op stoominstallaties die werken met
gebruikt. In aparte hoofdstukken
verzadigde stroom, stoomdruk van maximaal 25 bar en een
komen de realisatiefase en de
stoomproductie van ten hoogste 25 ton/uur. Er worden
onderhoudsfase aan bod.
onder meer verschillende stoomtoestellen beschreven, zoals; warmtewisselaars, bevochtigers, tankverwarming en diverse
Het boek is voor € 90,– (excl. btw)
regelingen. Van deze toestellen wordt aangeven hoe ze
te bestellen via isso.nl. De digi-
moeten worden geselecteerd, gedimensioneerd, geregeld en
tale versie is in te zien met een
gemonteerd.
abonnement op isso-digitaal.nl. Opleidings- en
ontwikkelingsfonds v o o r h e t Te c h n i s c h Installatiebedrijf
De publicatie is ontwikkeld met ISBN 978-90-5044-247-3
Praktische tips
financiële steun van OTIB, TVVL
De publicatie beschrijft voorts hoe stoom- en condensaatlei-
en Uneto-VNI.
publicatie
KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR
zaken aan de orde als stoomop-
S T O O M I N S TA L L AT I E S I N D E G E B O U W D E O M G E V I N G
pen en aangelegd. Verder komen
97
STOOMINSTALLATIES IN DE GEBOUWDE OMGEVING ontwerp, realisatie en beheer
Nieuwe ISSO-publicaties 102 en 103 ter verbetering van functioneren klimaatinstallaties De klimaatinstallaties van circa 70% van de gebouwen in Nederland functioneren niet zoals beoogd. Twee nieuwe uitgaven geven richtlijnen hoe u deze situatie verbetert. Ze behandelen prestatie-indicatoren en het moni toren daarvan.
stuk te bestellen via isso.nl. De digitale versies zijn met een abonnement te raadplegen via isso-digitaal.nl. De publicatie is ontwikkeld met financiële steun van OTIB en PIT
Betere klimaatinstallaties De aanpak van duurzaam beheer en onderhoud resulteert in een beter binnenmilieu en een duidelijk lager energiegebruik dan voorheen. Gemiddeld genomen is een energiebesparing mogelijk van 30%. Door ISSO is daarvoor een aanpak ontwikkeld en omschreven aan de hand van diverse onderzoeken en pilot-projecten. In de ISSO-publicatiereeks Duurzaam Beheer en Onderhoud verschenen uitgaven over onder meer functionele inspectiemethoden, werkwijzen en stappenplannen.
Doorgaans leveren partijen goede kwaliteit en prestaties wanneer ze verantwoordelijk en financieel afhankelijk zijn van de geleverde prestaties. Modellen voor dergelijke contracten staan beschreven in de nieuwe ISSO-publicatie 102 ‘Prestatie-indicatoren voor Duurzaam Beheer en Onderhoud’. Publicatie 102 beschrijft de eisen en afspraken die nodig zijn om te komen tot de gewenste kwaliteit. Behandeld worden
De reeks Duurzaam Onderhoud: • ISSO-publicatie 100 ‘Duurzaam beheer en onderhoud van gebouwen’ • ISSO-publicatie 101 ‘Onderhoud en onderhoudscontracten’ • ISSO-publicatie 102 ‘Prestatie-indicatoren voor beheer en onderhoud’ • ISSO-publicatie 103 ‘Monitoren van duurzaam beheer en onderhoud’ • ISSO-publicatie 104 ‘Stappenplan duurzaam beheer en onderhoud’ • ISSO-publicatie 105 ‘Kerndocument gebouwtechniek’ (nog niet beschikbaar) • ISSO-publicatie 106 ‘Functionele inspectiemethode duurzaam beheer en onderhoud’ • ISSO-publicatie 107 ‘Opleveringsprocedure klimaatinstallaties’ (nog niet beschikbaar) Inhoudsbeschrijvingen vindt u op isso.nl.
prestaties in termen van gezondheid, comfort en energiegebruik. Deze worden omschreven in prestatie-eisen.
Meten van de kwaliteit De afgesproken prestatie-indicatoren worden bewaakt aan de hand van de nieuwe ISSO-publicatie 103 ‘Monitoren van Duurzaam Beheer en Onderhoud’. De publicatie geeft praktische richtlijnen en handvatten voor het monitoren waardoor informatie wordt verkregen over de kwaliteit van beheer en onderhoud. Duidelijk wordt of de installaties optimaal presteren.
Hoe verkrijgbaar? ISSO-publicaties 102 en 103 bestaan in boekvorm en digitaal. De boeken zijn voor € 70.- (excl. btw en verzendkosten) per 11
ISSO-INFO 51 Augustus 2013
ieuwe uitgaven
Nieuwe uitgaven
Nieuwe uitgaven
Nieuwe uitgaven
Nieuwe uitgaven
Nieuwe
Verschenen: ISSO-publicatie over BIM Ook werken met een BIM? U kunt volwaardig meedraaien aan de hand van de nieuwe ISSO-publicatie 109 ‘Starten met een BIM’. KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR
S TA R T E N M E T E E N B I M - I N R I C H T I N G P R O C E S
publicatie
109
STARTEN MET EEN BIM Inrichting proces
Vele organisaties
dering van faalkosten. Door het werken met een BIM wordt
hebben de handen
het eenvoudiger om de totale life cycle costs van een project
ineengeslagen om het
in beeld te brengen. Ook kunnen onderhoudsaspecten in het
werken met een BIM
bouwproces worden betrokken. Publicatie 109 voorziet u van
goed te stroomlijnen,
de benodigde kennis rondom het werken met een BIM.
waaronder de overheid, bouwbedrijven,
Must have
ontwerpbureaus en
Publicatie 109 geeft inzicht in wat BIM is. Elementair zijn de
softwareleveranciers.
projectfasen die naadloos in elkaar moeten overlopen. Van
ISSO-publicatie 109
programmafase tot beheerfase wordt duidelijk wat geduren-
maakt onderdeel uit
de een BIM-project van de betrokken partijen en de organisa-
van eenduidige kennis-
tie wordt verwacht. Daarbij worden ook de meest geschikte
overdracht over BIM,
samenwerkingsvormen onder de loep genomen. Tevens
een digitaal datamodel
wordt aandacht besteed aan de implementatie van een BIM
waarin alle gegevens
in organisaties die hiermee willen starten.
van een gebouw
Hoe verkrijgbaar?
(ontwerp-, bouw- en beheerproces) zijn opgeslagen en geïntegreerd. Voordat de
ISSO-publicatie 109 ‘Starten met een BIM’ is verschenen als
eerste steen is gelegd, is het bouwwerk tot in detail doorbe-
boek en digitaal. Het boek is voor € 80,– (excl. btw) te bestel-
rekend en te zien. In de essentie draait een BIM om samen-
len via www.isso.nl. De digitale versie is met een abonnement
werking en transparantie tussen alle betrokken partijen in de
te raadplegen via isso-digitaal.nl.
bouw- en installatiesector. De publicatie is ontwikkeld in opdracht van OTIB, UNETO-VNI,
Horloges gelijk zetten
TVVL en PIT.
Het doel van een BIM is kennisdeling, versterken van de samenwerking tussen partijen in de bouwkolom en vermin-
ISSO-publicatie over leidingwaterinstallaties herzien
KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR
L E I D I N G WAT E R I N S TA L L AT I E S V O O R W O O N - E N U T I L I T E I T S G E B O U W E N
publicatie
55
2013
LEIDINGWATERINSTALLATIES voor woon- en utiliteitsgebouwen
Belangrijkste wijzigingen
De herziene ISSOpublicatie 55 ‘Leidingwater installaties voor woonen utiliteitsgebouwen’ is een begrip voor ingenieursbureau’s en installatiebedrijven.
Behalve de verwerking van de nieuwe Drinkwaterwet en het Drinkwaterbesluit zijn nieuwe rekenregels opgenomen voor bepaling van de ontwerpvolumestromen koud- en warmwater. Ook is een rekenmethode toegevoegd voor de bepaling van het vermogen en inhoud van boilers. Een aparte paragraaf beschrijft oplossingen voor leidingwaterinstallaties in hoogbouw hoger dan 70 m. Daarnaast reikt de publicatie energiebesparende maatregelen aan.
ISSO-Publicatie 55 beschrijft de complete richtlijnen voor
Bestellen
ontwerp en uitvoering van
De geprinte versie kost € 100,– (excl. btw en verzendkosten) en
leidingwaterinstallaties.
is te bestellen via de winkel op www.isso.nl. De digitale ver-
Beschreven wordt het hele
sie is met een abonnement in te zien via www.isso-digitaal.nl.
proces: vanaf het programma van eisen tot en met de
De herziening is financieel mogelijk gemaakt door
realisatie.
UNETO-VNI. 12
Elektrotechniek 2013: kennis delen en slimmer samenwerken
Vakbeurs helpt e-installateur nieuwe kansen te benutten
Meer dan ooit gunt de vakbeurs Elektrotechniek 2013 bezoekers een kijkje in de toekomst, voorbij de crisis. Waar liggen de kansen voor de elektro-installateur? Met welke innovaties creëer je morgen business? Slimmer samenwerken en kennis delen om gezamenlijk de kansen te grijpen die er zijn dankzij een aantal maatschappelijke trends.
E-Future Arena Nieuw op de beurs is de E-Future Arena in hal 10. Hier krijgt de bezoeker trends gepresenteerd die de sector in de toe-
september tot en met 4 oktober). Project manager Michiel
komst gaan beïnvloeden. Waar gaat de elektro-installatie-
Nijhuis: “Zodra de bezoeker zich registreert, geeft hij zijn
technische branche naar toe in 2020? Iedere ochtend wordt
voorkeur op. Aan de hand daarvan maken we automatisch
er begonnen met een wake-up call, een prikkelende pre-
voor elke bezoeker individueel een soort dagprogramma,
sentatie; daarna komen thema’s die van belang zijn voor de
inclusief een plattegrond met interessante exposanten rond
sector zoals e-mobility, energieneutrale stad en smart grids,
dit thema en een lijstje van lezingen en presentaties die aan-
e-health, thuiszorg van de toekomst dankzij e-technology
sluiten bij de interesses.”
aan de orde.
Veel congressen en lezingen ‘s Middags geeft een captain of industry zijn visie op het
Elektrotechniek biedt dit jaar naast een hoeveelheid aan
beursthema Slimmer Samen Werken. Uneto-VNI presenteert
exposanten een breed aanbod van lezingen, presentaties en
elke dag een ander blok uit de studie Radar 2020, gevolgd
andere activiteiten. Op maandag vindt er in samenwerking
door een paneldiscussie. Onder andere BIM, de human capi-
met de Nederlandse Licht Associatie (NLA) het Lichtcongres
tal agenda en de nieuwe werkelijkheid zijn onderwerpen
plaats. Dinsdag is er het Domotica-congres, onder andere
die vanuit verschillende invalshoeken bediscussieerd zullen
in samenwerking met de stichting SmartHomes. “Twee jaar
worden. Om de dag vol energie af te sluiten wordt geëindigd
geleden was dit een groot succes. Er zijn echter veel nieuwe
met een Power Up. Bij ‘Durf te vragen on stage’ wordt Twitter
ontwikkelingen sindsdien geweest zodat we er ook dit keer
naar de beurs gebracht. Vragen en problemen die leven in
veel van verwachten”, zegt projectmanager Michiel Nijhuis.
de zaal zullen met en door iedereen worden behandeld, een levendige livecase die leidt tot tips en oplossingen.
Slimmer Samen Werken Samen met de activiteiten die de exposanten ondernemen, biedt Elektrotechniek 2013 de bezoekers veel inspiratie en innovaties om gezamenlijk het herstel na de crisis in te zetten. Michiel Nijhuis: “Niet voor niets hebben we als algemeen thema Slimmer Samen Werken gekozen. We willen met de brancheverenigingen een oproep doen aan de sector: willen we uit deze crisis geraken, dan moeten we elkaar meer opzoeken, kennis brengen en delen om met zijn allen de stap vooruit te maken. Daar gaat deze beurs over: kennis delen en Slimmer Samen Werken.”
Drie pijlers
De vakbeurs Elektrotechniek 2013 richt zich op de elektro-
De drie beurspijlers energie, industrie en installatie zijn dit
technische installateur en de industrie. De beurs vindt van
jaar nadrukkelijk zichtbaar op de beurs, die opnieuw de hal-
30 september tot en met 4 oktober plaats in de Jaarbeurs
len 7 tot en met 12 van de Jaarbeurs Utrecht beslaat (van 30
Utrecht. Meer informatie: www.elektrotechniek-online.nl 13
ISSO-INFO 51 Augustus 2013
P L AT T E G R O N D H A L 7 T / M H A L 1
30 sept. t/m 4 okt.
12F113
12E112
12F073 12F069
INSTALLATIE THEATER
12E080
12F046
12F038
12F072 12F066 12F060
12F088
12F018
12F032
12F010
12F061
12F096
12F116
12F042
HAL 12
12E038
12E062
12E022
12E030
12E008
12E069
12C108
12C100
12B118
12C084
12B078
12B094
TERRAS
12A118 12A130
12A117
12A102
12C058
12C068
12A098
12A099
12A056 12A050 12A087
12A061
12C008
12B008
12B036 12B049
TERRAS
12D008
12C028
12C046
12B054
12B070
12D038
12A045
12B033
12A042 12A039
12A032 12A033
12B013
12B023 12B017
12A008
12C118
12D048
12A012
12C130
12D064
12D062 12D056
12D068
12D076
12A023
12D096
12D130
12A014
12A011
CORRIDOR
(SITUATIE PER 10-07-13. WIJZIGINGEN VOORBEHOUDEN)
De volledige lijst met deelnemers en standnummers staat op pagina 16/17
ENERGI THEATE VIP & EXHIBITORS LOUNGE
SO
7E070 7E071 7D070
OPBOUW STANDNUMMERS CENTRAAL STATION UTRECHT
TERRA
HAL
BEATRIXGEBOUW
Catering en terras
01.A.024
Installatie theater
GANGPAD
Energie theater Industrie theater E-future Arena ETOP Innovation Award
14
7B070
01.A.024 STANDNUMMER
INDUS THEA
01.A.024
HA
12 ENTREE WEST
11E037
11D060
11D042 11D036 11D032
11E010
E-FUTURE ARENA
11E019 11D004
10D090
10D001
11D010
11D018
LICHT 11C004 10C068 11C016 11C010
10C065
11C001
11B060
11B075 11B071
11B036
11B044
11B059
11B016 11B012
11B024
11B033
11B003 10C063 11B001 10C059
11A079 11A075 11A073 11A067 11A059
10C033
10C061
10B040
11A034
11A024
10B043
11A007
10A008 10A006
10A030 10A026 10A020
10A010
10A029
10A011
10A002
10A003
9D020 9D016 9D008 9D002
9D030
9D056 9D040
10B011
9D027 9D019
9D009
9C030
9C014
9D005 9D001
9C120
9C066
9C082
Hal 99,-stand Hal StandD009 D009
9C089
ENTREE
9B063
9B059
9A056 9A052
9B073
9A074 9A070
9A064
9B026
9B040
9B060
9B080
9A110
9C046
9C081
9B090 9B085
9A120
10A040
10A049 9D066
10B002 10B001
10A050
9D120
9B120
10B016 10B010 10B023
11A018 11A014
11A039 11A033
10C030
10B050
11B011
9A060
11A040 11A049
11A060
11A045
11A074 11A070
10C049
10C018
10B061
11A002 11A082
10C010
10C031
10A041
11B068
11C015 11C011
9B041
11B080
11C039
ENTREE
10C035
10C047 10C041
9B039
9A048
9A038
9B045
11C049 11C045
10C057
10C040
10A045
11C024 11C014
11C042
11C060
10C050
9B051
11C064
11C068
DOMOTICA BOULEVARD
10D027
11D017
10B017
11E061
11E020
10A015
11D084 11D076 11D072
11E024
HAL 9
9B010 9B019
9A030
9A018
9A010
11E077
11E052 11E048 11E040
10A019
11E060
10A025
11E062
HAL 10
11E066
11E086
11E080
HAL 11
9A002 9A006
9A121
9A091
9A061 9A051
TERRAS
9A041
9A017
9A011
8F122
7F022
7F026
7F051 7F047
7F012
SP06
SP07
SP05
7F025
7E044
7E034
7E020
7E010
OLAR PAVILJOEN
7D050
AS
7D040
7D036
7C041
7E061
7D060
7D035
7C042
7C036
7D024
8F100
8F090 8F060 8F058
SP04
SP08
ENTREE CROESEZAAL CONGRESSEN
7D010
EL24 EL22 EL20 EL18
7D011
ELEKTROTECHNIEK 365 LIVE
8F095
8E102
EL23 EL21 EL19 EL17
8F050
8F067 8F051
8E090 8E088
8F044 8F045
8E070
8E030
8E054 8E050 8E046 8E038 8E067
8E020 8E015
8E049
8D035 8D096
8D088
8D066 8D068
8D058
8D050
8D038 8D030
8D099
8D089
8C100
8C088
2013
7B028
7B040 7B023
7B019
7A036
7A030
7B010
7B022
7B001
7A010
7A002
7A056
AL 7
7A023
8C038
ETOP INNOVATION AWARD
8C101
8C091
8C073
8C065
8B100
8B090
8B068
8B064
8B054
PERS
8B038 8B030
ENTREE CROESEZAAL CONGRESSEN
8B089 8A100
8A094 8A088
8B063
8B055
8B047
8A072 8A064
8A054
8A046
8B071
8A030 8A040
8A020
INDUSTRIESTRAAT 7A027 7A021
7A013
7A050
7A017
STRIE ATER
7A009
7A001
7B049
7C023
7B007
7B050
8C058
8C066
ENTREE
7C051
7A005
7C050
KASSA
SP09
SP03
7F030
8E124 8F120
SP01 SP02
IE ER
7F034
7F038
ORGANISATIE
8A097 8A091
HAL 8 15
8A085
8A073
8A061 8A051
8A041 8A035 8A031
EHBO
ENTREE OOST ISSO-INFO 51 Augustus 2013
Deelnemers Elektrotechniek 2013 Bedrijfsnaam Hal/Standnummer
Bedrijfsnaam Hal/Standnummer
3M Nederland B.V.
09.B063
A. van der Hof Kabelfabriek BV
12.F066
Abato Motoren
08.E030
ABB / Newave Ups Systems B.V
12.C126
ABB B.V.
12.A130, 12.C130, 12.D130
Bedrijfsnaam Hal/Standnummer
(vakblad [inst]ALLICHT)
Georg Schlegel GmbH & Co. KG
Crestchic Ltd.
07.B049
10.B061
Gereedschapbeheer.nl 08.EL24
Crestron Nederland
12.B013
Geyer Nederland B.V.
11.D010
Dätwyler Cables
09.C081
Gilde Software B.V.
09.A002
DEHN + SÖHNE GmbH + Co.KG.
07.F012
Gira Giersiepen GmbH & Co. KG
12.E038
07.E070
Demas Kablo A.S.
08.E046
GMC-Instruments Nederland B.V.
09.A091
Adesys
08.F120
Demes Kablo San. ve Tic. Ltd. Sti.
09.A006
GNB Industrial Power
08.F067
AE Sensors B.V.
07.B001
Dewetron Benelux B.V.
10.B002
Grayle BV
09.A120
AKA Alberts & Kluft B.V.
09.B090
DGM Techniek
08.A073
Gripple Europe
08.A051
Allure Verlichting
11.E010
Dijkman Elektrotechniek B.V.
07.F051
Gunneman B.V.
11.D042
ALTHERIS bv
07.E020
Discountlight.com B.V.
11.E052
H.K. Electric B.V.
12.A118
Added Value Electronics B.V. (AVE)
Amwittools 12.D048
Distrelec B.V.
08.A064
Hagemeyer 12.B054
Anamet Europe B.V.
08.C073
Anopanel BV
08.A035
DIT Bouw en Techniek
12.E062
Hager 12.D096
Dolphin Electro Industrie BV
07.A001
APEM Benelux
08.A085
Domare 10.C063
Hateha Elektrotechnische
Aqualectra B.V.
12.B023
Domintell Nederland
10.A045
Hatenboer Elektro B.V.
ARAS Security B.V.
10.A049
Donné Draad B.V.
08.A100
Haupa GmbH & Co. KG
12.B118
Ardic Cable Management Systems
09.B045
Draka Kabel B.V.
12.B094
Havells Sylvania
11.C064
artsound 12.A087
DT international
11.B003
HBI Bisscheroux B.V.
11.D018
ASA Boot Electro B.V.
12.C108
D-Touch 12.D062
HCS - Hes Cabling Systems
09.A074
AstroVac Centrale Stofzuiginstallaties
08.E049
Duotecno 12.A099
Hella Benelux B.V.
11.D036
Atom Kablo Sanayi ve Ticaret AS
09.B041
Duranmatic B.V.
08.A097
HellermannTyton B.V.
09.B039
Attema B.V.
08.EL23
Eae Elektrik A.S.
12.A056
Helmacab Holland B.V.
10.A029
Aura Light
11.A018
12.B008, 12.B017
Handelsonderneming 07.E034, 07.F025
EAO Benelux B.V.
07.E061
Helukabel B.V.
08.E102
Avans+ 12.F038
EBT Plus B.V.
12.A117
Helvar, Lighting Controls
11.A033
B.E.G. Brück Electronic GmbH
12.E008
Ecobility Benelux/Silbersonne LED Systems 11.A034
Hemmink B.V.
09.B060
Bailey Electric & Electronics BV
11.B024
Elbo Technology B.V.
09.B040
Heynen B.V.
08.D089
Bakker Sliedrecht Electro Industrie B.V. 08.F095
Elcab B.V.
12.A011
Hirschmann Multimedia B.V.
08.B038
Balluff B.V.
Electromach B.V.
08.D096
Hokamo B.V.
08.B054
Elektro Praktijk
10.D090
Bals Nederland B.V.
08.B089
HOLIN / MUCO Technologies
09.D019
BARTEC NEDERLAND b.v.
11.D017, 12.A008 07.B028
ELEQ 10.C030
Hugro Technics
09.A061
Batterij Import Nederland B.V.
10.A030
Elfa Elementenfabriek b.v.
10.A030
Huibers Elektrotechnische Isolatiesystemen 10.A011
Bell Licht B.V.
11.B080
E-Light Almelo B.V.
11.A075
HyTEPS B.V.
09.C120
Bell Lux B.V.
11.B080
Elspec bv
12.A102
I.L.M.E. SpA
08.B071
Belpa B.V.
08.A040
ELTAKO GMBH
12.F032
IBozz 12.B054
Bender Benelux B.V.
08.A040
Energy Holland B.V.
10.A040
igus Nederland
bNRGY B.V.
07.D070
ENK Software
09.B120
Ilu Design
Boorwerk B.V.
12.A045
Eplan 07.D011
INDEX ELEKTRO BV
Brady N.V.
09.B073
E-Power BV
08.B047
Indulite BV / Zemper
11.C001
Breda Lighting International B.V.
11.C060
Erico Europe B.V.
07.D040
Infralektra B.V.
09.A051
Bredenoord B.V.
10.B040
Esylux Nederland B.V.
12.C008
INOTEC Noodverlichting
11.D084
Brinkmann & Niemeijer Motoren B.V.
07.D036
Eta-com B.V.
12.F088
Installatie Journaal
08.B063
10.D027 11.C039 08.D088
BTicino 10.B010
E-TEC Power Management B.V.
09.A010
InstallerDirect.com 11.D032
BTR Netcom GmbH
09.B080
Euro-Index B.V.
08.C066
Intellisol N.V.
11.E020
C.N. Rood B.V.
08.E067
Eurotronic B.V.
08.C065
Intercel Energie B.V.
09.A041
Cable Partners B.V.
09.B085
Famostar Emergency Lighting B.V.
11.B059
iRidiumMobile.nl 10.C063
Cadac Group AEC B.V.
09.C014
FIAMM 08.D050
Iris Ohyama Europe B.V.
11.C010
Calpe B.V.
09.D056
Filoform B.V.
09.A011
Isotron Systems B.V.
08.F060
ISSO 09.D009
CDE Technology BV
11.E062
Finder Relais Nederland B.V.
07.B010
Cellpack B.V.
07.B040
FIPA TUNISIA
07.F022
Cematic-Electric B.V.
08.A041
FLIR Commercial Systems BV
08.B068
ITH Connect B.V.
09.B041, 09.B045
Centix 09.A121
Fluke Nederland B.V.
08.D066
itsme ES Elektro
07.D024
CG Drives & Automation Netherlands BV 10.C040
FNV Bondgenoten Metaal
09.C089
Jacs. Koopman B.V.
11.C024
Chargepoint Oplaadpunten
FOCKERT GLASVEZELTECHNIEK
08.E020
Jobarco B.V.
12.A102
12.B049
Kennisinstituut voor de installatiesector
Cito Benelux bv
07.D011
Forehand Netwerken B.V.
09.D027
Jowitherm Nederland B.V.
08.B030
Comelit Nederland B.V.
12.D064
Formit B.V.
08.E015
JUMO Meet- en Regeltechniek B.V.
07.D035 11.A014
Control & Protection N.V.
07.E071
forTop Automation & Energy Control
08.F100
K.S. Verlichting B.V.
Control Techniques B.V.
10.C010
Friand Elektrotechniek B.V.
10.A050
Kabel Meet Techniek - Services BV
07.B019
Cornelius Electronics - kabel assemblage 08.F058
GE Lighting
11.B024, 11.C049
Kabelwerk Eupen AG
09.A070
COVORDIA publishing
Gecom S.A.
07.F030
Kardex Systemen B.V.
08.F044
11.A002
16
Bedrijfsnaam Hal/Standnummer
Bedrijfsnaam Hal/Standnummer
Bedrijfsnaam Hal/Standnummer
K’Electric GmbH
07.B023
P&V Elektrotechniek
07.D060
Stabiplan B.V.
09.B026
Kemper en Van Twist Diesel B.V.
10.B011
P4P - Products for Projects
12.A061
STB security
09.D002
Klemko Techniek B.V.
Pantaflex B.V.
12.A102
Strukton Systems bv BU Energy Solutions 08.A088
Klict B.V.
09.D066, 09.D120 09.D030
Parat GmbH & Co. KG
09.A048
SWA Holland
08.D035
Klik aan Klik uit
10.C065
Paxton 12.F061
Switch Made
11.A079
Knipex - Werk C. Gustav Putsch KG
09.A048
Peha Elektro B.V.
12.D076
Switchtron - OCAB
11.B036
KNX1 12.D062
Penn Elcom GmbH
07.A009
Syntess Software
09.B010
KNX-Homecontrol 12.D062
Peter Bröckskes Kabelspecialist
08.A072
Technicon B.V.
09.C030
Koppeltron BV
08.C100
Peugeot Nederland N.V.
10.B016
Technische Handel Onderneming Romal 09.A018
KWx B.V.
12.C058
Phoenix Contact B.V.
07.D011
Technische Unie B.V.
09.C082
Lagotronics B.V.
11.A082
Pipelife Nederland B.V.
11.C042
TECSIGN Industrial Identification
09.D005
Lambert & Company B.V.
10.A041
Poly Products BV
07.F047
Telec SA
07.C036
Lapp Benelux B.V.
08.D058
Preflexibel NV
09.B059
Telerex Nederland B.V.
08.E054
Lead Crystal Benelux
10.A002
Prins Motoren B.V.
09.A038
Testo B.V.
08.F051
LED Flatlight
11.B071
PROCENTEC 07.D050
THE BEST SOLUTION
09.A110
Led Sign B.V.
11.A059
Products for Projects
12.A061
Theben Nederland
12.C046
LEG Illumination
11.B024
Pro-Face Benelux
08.E090
Theunissen Technical Trading B.V.
11.D004
Light Technology Nederland B.V.
12.F046
project team Elektrotechniek 2013
07.A000
Thomas & Betts Netherlands B.V.
11.B010
Lightronics B.V.
11.D072
Prysmian Cables and Systems B.V.
12.B094
Tiggeloven Verankeringssystemen B.V. 10.B001
Lioris Operations H.O, Semecs Netherlands 11.A074
PUK Benelux bv
12.A042
Tovèrli BV Lighting & Effects
10.C068
Livingston TEMS
08.E067
PUTkast BV
08.C058
Traditech BV
12.B033
LRS Solutions BV
11.E040
Quics B.V.
09.A074
Trescal 09.B019
Lumin Special Lighting BV
11.D076
Raster Products B.V.
08.A030
Triolight BV
Lumiparts B.V.
11.B068
11.B033
Rebo B.V. Beletteringssystemen
09.A052
Tronix Europe BV
11.A007
Lumission 11.C045
Reewoud Energietechniek B.V.
12.B049
UNETO - VNI
09.C046
Lumotronic 11.E066
Regiolux GmbH
11.B044
Uniredlighting B.V
11.E061
Luximprove BV - OPTILED
11.B060
REHAU N.V.
12.D056
UNIS Group
08.F045
Luxor Licht
11.C016
REKO Industrial Equipment B.V.
09.D016
Vacon Benelux B.V.
08.C088
LYSNO B.V.
11.B012
Relcogroep.nl 11.B011
Van der Burg Bennekom B.V.
08.A054
MAAS CPS
08.D099
Rexel Nederland B.V.
12.B054
Van Spijk Agenturen B.V.
11.C014
Mac Bright B.V.
12.D038
Rishabh Instruments PVT LTD
08.A020
Vanas Engineering nv
09.A056
Mainline Power Europe
12.A032
Rittal B.V.
07.D011
Vecolux 12.D062
Maretti Projectverlichting B.V.
11.A060
Ritter Starkstromtechnik GmbH & Co. KG 12.E080
Veerman Technische Groothandel
Marktechnical B.V.
08.B055
Rolight 11.E037
VEKO Lightsystems International B.V.
11.A024
Maskate B.V.
11.D060
Roxtec B.V.
10.B043
Vello Elektro
08.E038
10.A003
Megaman 12.E022
RSL & Partners B.V.
11.A070
Venture Lighting Europe Ltd.
11.B024
MK Illumination BV
11.B024
Ruro Gereedschappen B.V.
09.A048
Verbatim Europe
11.A049
Mobeye B.V.
09.D008
Safety-Lux Nederland B.V.
08.EL17
VERCO 07.F026
Monacor Nederland B.V.
10.C041
Santon Holland B.V.
08.E088
Vercoma Communicatie Systemen B.V.
12.B070
Mors Smitt B.V.
08.C091
SBI Espana S.A.
12.A033
Vierpool B.V.
07.D010
Moujen Europe B.V.
08.F122
Schotman Elektro BV
12.E069
VOLTEC B.V.
07.C042
Murrelektronik B.V.
08.B090
Schüco Nederland B.V.
09.A064
Vossen Laboratories Int. B.V.
09.A060
Natus GmbH & Co. KG
12.B078
Schuurman Elektrokern Solutions
12.C084
W.K.K. Nederland B.V.
09.D020
Nedelko B.V.
07.E010
Seher 12.B036
Wagner Nederland B.V.
07.F034
NEN Nederlands Normalisatie-Instituut 08.F090
Sensor BV - FLIR Distributor
08.D068
WAGO Nederland
08.C038
Nexans Nederland B.V.
08.D038
Siebert Nederland B.V.
08.C101
Wecycle 11.C004
NHU media
10.A020
Siedle Nederland BV
12.E030
Weidmüller Benelux B.V.
Nicomax B.V.
12.F010
Sight Light BV
11.E048
Wenzhou Longhua Daily Electron Co.,Ltd. 12.A012
Nieaf-Smitt B.V.
08.C091
Simac Electronics bv
09.D001
Werma Benelux BVBA
08.B064
Niedax Kleinhuis B.V.
12.C068
Smans N.V.
07.C051
Wesemann Transformatoren
08.D030
Niko Nederland
12.D008
Snoek Centraal Stofzuiger Apparatuur B.V. 09.A017
Westbrabantse Handelsmaatschapppij 08.E050
Ningbo Hoosense Switch Factory
09.D040
Socomec B.V.
Wetac Stand-By
08.E070
Norton armaturen
11.A040
SolarClarity 10.B050
Wijdeven Inductive Solutions B.V.
08.F050
OBO BETTERMANN B.V.
12.A098
09.A030
07.B070
Solar-Zuidholland 07.SP05
Wireless Controlled
12.F018
Onexis 12.B054
Solid Semecs B.V.
11.A074
Wisman Electrotechniek B.V.
08.E124
Oosterberg Elektrotechnische Groothandel 12.C028
Somfy Nederland
12.C100
Yamaha Music Europe
11.B001
OSEC BV
12.F073
Sortimo Nederland B.V.
12.F072
YUASA BATTERY (EUROPE) GMBH
08.B100
OSRAM Benelux B.V.
11.C068
Spaapen Handelmaatschappij B.V
11.A040
OTIB 09.C066
Spelsberg B.V.
12.C118
Output B.V. Prof. Audio Video en Lighting 11.E024
Spijkerman B.V.
10.A010
17
ISSO-INFO 51 Augustus 2013
SLIMMER
SAMEN WERKEN
EER R T S I REG R GRATIS O NU VO EGANG TO
30 SEPT. T/M 4 OKT.
JAARBEURS UTRECHT
UW ONTMOETING MET VERNIEUWING Elektrotechniek richt zich op de elektrotechnisch installateur en de industrie. Op de beurs worden de nieuwste systemen, technologieĂŤn en producten op het gebied van onder meer industriĂŤle elektronica, meet-, regel- en
bedieningsapparatuur, installatiemateriaal, verlichting, bekabeling, gebouwbeheersystemen en domotica gepresenteerd. Naast een breed exposantenaanbod wordt er een uitgebreid inhoudelijk programma samengesteld over actuele vraagstukken binnen de markt.
Meer info: www.elektrotechniek-online.nl 18
Gratis kennis tijdens vakbeurs Elektrotechniek op de stand van ISSO en KBI • Zonne-energie
U bent van harte welkom op de gezamenlijke stand van ISSO en KBI tijdens de vakbeurs Elektrotechniek van 30 september tot en met 4 oktober in Jaarbeurs Utrecht. We zijn alle beursdagen te vinden in stand D009 in hal 9.
ISSO heeft allerhande kennis op het gebied van zonneenergie. U kunt met al uw vragen tijdens deze sessie terecht. Wanneer: vrijdag
• Power Quality
Als bezoeker van de beurs kunt u op elk uur van de dag bij
ISSO verzorgt al enkele jaren een meerdaagse cursus op
ons terecht met technisch inhoudelijke vragen, vragen over
het gebied van Power Quality. Tijdens deze sessie praten
certificering of accreditatie. Daarnaast bieden we u gratis
we u bij en kunt u vragen stellen aan een expert op dit
netwerk- en informatiebijeenkomsten aan.
gebied. Wanneer: donderdag
Ontmoet elkaar op onze gratis bijeenkomsten
Aanmelden
U kunt ons en partijen uit de installatiesector treffen tijdens
Laat ons weten of u geïnteresseerd bent in een of meerdere
netwerkbijeenkomsten. De korte bijeenkomsten omlijsten
bijeenkomsten via instructies@isso.nl. Vermeld hierbij de
we met kennis en een hapje en drankje. U kunt zich aanmel-
naam van de bijeenkomst en uw contactgegevens met uw
den voor:
mobiele nummer. We informeren u te zijner tijd over de dag
•
Kennis delen via crowdsourcing
en tijdstip.
Wij zijn op zoek naar mensen die hun (praktijk)kennis met ons willen delen via crowdsourcing. We zoeken experts
Gratis praktische kennis
op verschillende gebieden zoals; smart-grids, brandstofcellen, draadloze communicatie, meterkasten, etc. Laat u tijdens de korte bijeenkomst informeren over wat
Op de stand zijn gratis factsheets verkrijgbaar over o.a. Power Quality, Noodverlichting, Elektriciteit in badkamers. Deze zogenoemde KennisKaarten, een dubbelzijdig A4 in kleurendruk, zijn praktische hulpmiddelen voor op de werkvloer. Zo heeft u als uitvoerder in de installatietechniek de belangrijkste informatie over een onderwerp bij de hand.
crowdsourcing precies is en hoe we elkaar kunnen versterken.
Wanneer: maandag en woensdag
• Win-winsituatie als Kennispartner van ISSO Bedrijven die als Kennispartner met ISSO samenwerken, versterken zichzelf, ISSO en de installatiesector. Op deze bijeenkomst wordt dit win-winmodel toegelicht.
Wanneer: maandag en dinsdag
Agenda 2013 Algemeen ISSO-najaarsoverleg 2013: innovatie & duurzaamheid
19 september
Rotterdam
BIM-congres
7 november
Regio Utrecht
10 oktober
Bunnik
Cursus hydraulische schakelingen voor verwarmen en koelen.
3, 10, 17, 24 en 31 oktober
Rotterdam
Expertisetool warmte- en koudeopslag (WKO)
September, oktober
Rotterdam
Legionellapreventie & het drinkwaterbesluit
September, oktober
Rotterdam/Utrecht
legionellaveilig beheren van koeltorens
Oktober
Utrecht
Ontwerpen van leidingwaterinstallaties
Oktober, november, december
Regionaal
23 september
Den Haag
Elektro & ICT NEN 1010 Verwarming & Koeling
Sanitaire Technieken
Energie & Milieu Workshop Geothermie
Meer informatie over deze bijeenkomsten vindt u op www.isso.nl 19
ISSO-INFO 51 Augustus 2013
EDUCATIE 2013 EDUCATIE 2013 EDUCATIE 2013 EDUCATIE 2013 EDUCATIE 2013 EDUCATIE 2013 EDUCATIE 2013 EDUC
Instructie over ontwerpen van leidingwaterinstallaties Hoe ontwerp je collectieve leidingwaterin stallaties conform het Drinkwaterbesluit? Welke nieuwe eisen en richtlijnen zijn van toepassing? En wat behandelt de vernieuwde ISSO-publicatie 55? Laat het u vertellen op de ISSO-instructiebijeenkomst ‘Ontwerpen van leidingwaterinstallaties in woon- en utiliteits gebouwen’.
Warmtapwatervoorziening In de praktijk hebben we steeds vaker te maken met meerdere warmtapwaterboilers in serie geschakeld in combinatie met een TSA, als het zogenoemde oplaadsysteem. We leren u het regelen van deze systemen, waterzijdig aansluiten en het bepalen van de volumestroom van de oplaadpomp en de circulatiepomp.
K E N N I S I N S T I T U U T
Aandacht voor onderhoud en legionella
PR A K T I J KG E R I CH T E INSTRUCTIEBIJEENKOMST O K TO B E R- D ECE M B E R 2013
Op de leidingwaterinstallaties worden geregeld brandslanghaspels en nooddouches aangesloten. Dat vraagt extra onderhoud en kan het risico op legionella verhogen. We behandelen een methode om het onderhoud en de kans op
V O O R D E
Ontwerpen van leidingwaterinstallaties in woonen utiliteitsgebouwen
legionellabesmetting te beperken.
Onderwerpen
I N S TA L L AT I E S E C T O R
• Drinkwaterwetgeving, normen en richtlijnen. • Bepalen van aantallen en soort sanitaire voorzieningen. • Kwaliteitseisen. • Brandblusvoorzieningen en nooddouches. • Drukverhoging, segmenteren en druk reduceren. • Leidingplan koud en warm water. • Nieuwe rekenregels volgens het simulatieprogramma SIMDEUM®.
• Selectie warmtapwatertoestellen. • Aansluiten en regelen warmtapwatertoestellen (oplaad systeem).
U wordt op de hoogte gebracht van de nieuwe voorschriften
• Circulatiesystemen. • Leidingnet dimensioneren volgens nieuwe rekenregels.
en richtlijnen voor het realiseren van collectieve leidingwater-
Tijdens de instructie wordt geoefend met opdrachten en
installaties. We leren u te werken volgens de Drinkwaterwet,
softwaretools.
het Drinkwaterbesluit en de Regeling legionellapreventie. Daarbij neemt u kennis van actuele vindingen, waaronder de
waar en wanneer?
nieuwe rekenregels.
De instructie wordt gegeven op: dinsdag 22 oktober in Rotterdam dinsdag 5 november in Zwolle woensdag 20 november in Eindhoven/Venlo donderdag 28 november in Alkmaar donderdag 12 december in Utrecht. Alle instructies zijn van 9.30 tot 16.30 uur. Data en locaties zijn onder voorbehoud.
• • • • •
Nauwkeurige rekenmethode Met de nieuwe rekenregels dimensioneert u de leidingen, het vermogen en de inhoud van warmtapwaterboilers en tegenstroomapparaten (TSA’s) van woongebouwen, kantoorgebouwen, hotels en zorginstellingen. Hierdoor zijn zeer betrouwbare en realistische voorspellingen mogelijk van het koud en warmwaterverbruik. Het rekensysteem is veel nauw-
Kosten
keuriger dan de tot dusver gehanteerde (q√n-)methode.
De deelnameprijs bedraagt € 140,– (excl. btw en verzend-
Leidingwaterinstallaties voor hoogbouw
kosten). De lage kosten zijn mogelijk dankzij een financiële
Ook reiken we u oplossingen aan voor leidingwaterinstalla-
bijdrage van het Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het
ties in gebouwen hoger dan 70 m. In dat geval krijgt de ont-
Technisch InstallatieBedrijf (OTIB). Inbegrepen zijn lesmateriaal,
werper te maken met bijzondere aspecten met betrekking
maaltijd, koffie, thee en frisdrank. Bestelt u bij uw aanmelding
tot drukverhoging, groepenindeling en drukreduceervoorzie-
de herziene ISSO-publicatie 55, dan ontvangt u per exemplaar
ningen. We nemen eveneens de uitvoering onder de loep.
30% korting. 20
CATIE 2013 EDUCATIE 2013 EDUCATIE 2013 EDUCATIE 2013 EDUCATIE 2013 EDUCATIE 2013 EDUCATIE 2013 EDUCATIE
De weg naar het beste ontwerp De hydraulische schakeling: daar draait het bij de klimaatinstallatie om. Maar het maken of beoordelen van een ontwerp is niet eenvoudig. Met deze cursus helpen we u op weg.
Dag 4: hydraulische schakeling met warmtekoudeopslag
De hydraulische schakeling is het hart van de installatie. Door
Voor wie?
de schakeling zijn bijna alle onderdelen van een klimaatin-
De masterclass is gericht op installatieontwerpers en project-
stallatie met elkaar verbonden, zoals bijvoorbeeld de warm-
leiders die betrokken zijn bij het ontwerpen en beoordelen
tepomp en de energieopslag in de bodem. Met de juiste
van cv- en koude-installaties.
(WKO). Dag 5: hydraulische schakeling met WKO en procesengineering.
schakeling wordt uiteindelijk bespaard op energie en worden (faal)kosten bedwongen. De schakeling betekent echter
Kosten
ook dat bestanddelen elkaar (nadelig) kunnen beïnvloeden.
De deelnameprijs bedraagt per deelnemer
Anders gezegd is een hydraulische schakeling gewoonweg
€ 1.835,– (excl. btw, inclusief lunch en een
ontwikkelingsfonds
ingewikkeld.
hand-out). Bedrijven die zijn aangesloten bij
Installatiebedrijf
Opleidings- en v o o r h e t Te c h n i s c h
OTIB kunnen voor slechts € 585, - (excl. btw)
Praktijkgericht
deze cursus volgen.
Deze cursus stelt u in staat om bij te dragen aan goed ontworpen hydraulische schakelingen van kleine en middelgrote
Waar en wanneer?
utiliteitsprojecten. U leert systematisch een complete schake-
U kunt de cursus volgen op 3, 10, 17, 24 en 31 oktober in Rotterdam. Alle bijeenkomsten zijn van 9.30 tot 16.30 uur.
ling samen te stellen en te beoordelen. Elementair onderdeel is de aandacht voor vollast- en deellastsituaties. Daarbij krijgt u inzicht in de werking van bestaande installaties aan de
Korting op ISSO-uitgaven
hand van principeschema’s van hydraulische schakelingen.
Bestelt u bij uw aanmelding gelijktijdig een van onderstaan-
De cursus is praktijkgericht. Door theorie en toepassing
de uitgaven, dan ontvangt u per publicatie 30% korting.
• ISSO-publicatie 44 ‘Ontwerp van hydraulische schakelin-
wordt u vertrouwd gemaakt met hydraulische modulen en
gen voor verwarmen’.
vervolgens met complete hydraulische schakelingen.
• ISSO-publicatie 47 ‘Ontwerp van hydraulische schakelin-
Onderwerpen
gen voor koelen’.
• ISSO-publicatie 39 Energiecentrale met WKO’. • ISSO-publicatie 96 ‘Ontwerp, realisatie en beheer van
Methoden: Dag 1: hydraulische modulen voor verwarmen en koelen.
WKK-installaties in utiliteitsgebouwen’.
Dag 2: componenten en dimensioneren hydraulische
De cursus is mede op deze ISSO-publicaties gebaseerd.
wschakeling. Toepassen:
Inschrijven kan via isso.nl onder Kennisbijeenkomsten.
Dag 3: hydraulische schakeling met warmtekrachtkoppeling (WKK).
Doelgroep van deze publicatie:
v o o r h e t Te c h n i s c h Installatiebedrijf
ISBN 978-90-5044-239-8
21
Installateur
Gebouweigenaar
Adviseur
bovengronds deel: Energiecentrale communicatiemodel Op het gebied van: energieuitwisseling met omgeving
energiewarmteuitwissevoorling met ziening omgeving
Docent
communicatiegebouwinstallatie model
gebouwinstallatie
warmtevoorziening warmtegebruikers
bodemenergiesysteem
bodemenergiesysteem
Energie & milieu
Elektro & ICT
communicatiemodel
ondergronds deel: WKO installatie
communicatiemodel
TSA
Utiliteit
koudevoorziening
TSA
warmtegebruikers
koudevoorziening koudegebruikers
koudegebruikers
ondergronds deel: WKO installatie
watervoerende zandlaag (aquifer)
koude bron
watervoerende zandlaag (aquifer)
koude bron warme bron
warme bron
ONTWERP, REALISATIE EN BEHEER VAN EEN
ENERGIECENTRALE MET WARMTE EN KOUDE OPSLAG (WKO) Opleidings- en
ontwikkelingsfonds v o o r h e t Te c h n i s c h Installatiebedrijf
ISBN: 978-90-5044-243-5
publicatie
KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR
Opleidings- en ontwikkelingsfonds
39
bovengronds deel: Energiecentrale
O N T W E R P, R E A L I S AT I E E N B E H E E R VA N W K K- I N S TA L L AT I E S I N U T I L I T E I T S G E B O U W E N
ontwerp van hydraulische schakelingen voor koelen
publicatie
KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALLATIESECTOR
47
ONTWERP, REALISATIE EN BEHEER VAN EEN ENERgIECENTRALE MET WARMTE EN KOUDE OPSLAg (WKO)
publicatie
k e n n i s i n s t i t u u t vo o r d e i n s ta l l at i e s e c to r
ontwerp van hydraulische schakelingen voor koelen
44-112-2
Vijfdaagse cursus over hydraulische schakelingen
96
ONTWERP, REALISATIE EN BEHEER VAN WKK-INSTALLATIES IN UTILITEITSGEBOUWEN Elektrisch vermogen van 5 kWe tot en met 2 MWe
Ketel 2
Droge oge koeler 1
WKK
Ketel 1
Droge koeler 2 Buffervat
WP warmtepomp
WKK verwarmen
ISSO-INFO 51 Augustus 2013
EDUCATIE 2013 EDUCATIE 2013 EDUCATIE 2013 EDUCATIE 2013 EDUCATIE 2013 EDUCATIE 2013 EDUCATIE 2013 EDUCATIE
Driedaagse cursus Power Quality Power Quality (PQ) staat nationaal en inter nationaal steeds vaker op de agenda. PQ ofwel stroom- en spanningskwaliteit, gaat over de kwaliteit van energietoevoer. Bedrijfsprocessen zijn meer dan ooit afhankelijk van deze kwaliteit.
herkennen, te analyseren en op te lossen. Vooral de methodieken bieden een schat aan informatie. De cursus is praktisch onmisbaar als u als installatiebedrijf wil opereren op de markt van PQ. De installateur speelt daarin een prominente rol.
Onderwerpen
hoog energieverbruik en een verkorte levensduur van instal-
• Opfrissen basiskennis. • Waarnemen en herkennen van Power Quality-problemen. • Onderzoek van waarnemingen. • In beeld brengen van fenomenen. • Behandeling van meetmethoden. • Interpretatie van meetgegevens. • Analyse oorzaken.
laties en apparatuur. Volgt u de cursus Power Quality, dan
Iedere cursusdag bestaat uit een theoretisch en een praktisch
krijgt u een totaaloverzicht van PQ en leert u problemen te
deel.
Machines en apparatuur die op het elektriciteitsnet zijn aangesloten, veroorzaken vaak netvervuiling, spanningsvariaties en andere ongewenste effecten. Zo kan het leiden tot storingen van productiemachines, een te
1 daagse instructie WKO-expertisetool ISSO organiseert een instructie dag voor het werken met de WKO-expertisetool en publicatie 39 ‘Ontwerp, realisatie en
de WKO-expertisetool aan bij deze certificeringsregeling.
Snel leren werken met de WKO-Expertisetool De WKO-expertisetool, ontwerp- en beheersoftware voor warmte-en-koude-opslaginstallaties, behoort bij het gereedschap van adviseurs, installateurs en gebouweigenaren die opereren op het gebied van WKO. Met deze instructie van een dag heeft leert u snel te werken met de tool én met ISSO-publicatie 39’.
Voor wie zijn de tool en de instructie? Voor installatie-adviseurs en installateurs biedt de software Opleidings- en
ontwikkelingsfonds v o o r h e t Te c h n i s c h Installatiebedrijf
alle elementen voor een effectief ontwerp, waaronder gestandaardiseerde WKO-concepten en monitoringseisen. ISBN 978-90-5044-239-8 Gebouweigenaren kunnen met de software de energie-
centrale van hun installatie doorrekenen en daarmee een
bovengronds deel: Energiecentrale communicatiemodel energieuitwisseling met omgeving
energiewarmteuitwissevoorling met ziening omgeving
communicatiegebouwinstallatie model
gebouwinstallatie
warmtevoorziening warmtegebruikers
bodemenergiesysteem
meer de certificeringsregeling voor WKO-installaties. Ook sluit
39
bovengronds deel: Energiecentrale
bodemenergiesysteem
ISSO-publicatie 39. Aanleiding voor deze publicatie is onder
publicatie
KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALLATIESECTOR
slag’. De praktijkgerichte WKO-expertisetool is gebaseerd op
ONTWERP, REALISATIE EN BEHEER VAN EEN ENERgIECENTRALE MET WARMTE EN KOUDE OPSLAg (WKO)
beheer van een Energiecentrale met warmte- en koudeop-
communicatiemodel
ondergronds deel: WKO installatie
communicatiemodel TSA
TSA
koudevoorziening koudegebruikers
koudegebruikers
ondergronds deel: WKO installatie
watervoerende zandlaag (aquifer)
koude bron
koudevoorziening
warmtegebruikers
watervoerende zandlaag (aquifer)
koude bron warme bron
warme bron
ONTWERP, REALISATIE EN BEHEER VAN EEN
ENERGIECENTRALE MET WARMTE EN KOUDE OPSLAG (WKO)
analyse uitvoeren van de bestaande situatie. Met de tool kan de bestaande WKO-installatie ook beter worden beheerd en peraturen van de gebouwinstallatie (uitgebreid)
ingeregeld.
• bepalen van een systeemconcept voor de energiecentrale,
Programma
inclusief het ondergrondse deel (uitgebreid)
• Investeringskosten, exploitatiekosten en terugverdientijd
In de ochtend wordt de theorie behandeld, waaronder:
• berekenen van de vermogens, energiegebruiken en tem-
(uitgebreid) 22
ATIE 2013 EDUCATIE 2013 EDUCATIE 2013 EDUCATIE
CONGRES ‘BIM is winst voor gebruik en exploitatie’
Op donderdag 7 november 2013
Waar en wanneer? De cursus vindt plaats op dinsdag 26, woensdag 27 en donderdag 28 november in Woerden. Kosten € 1.650,– (excl. btw en inclusief een uitgebreide hand-out en de ISSO-publicatie ‘Instructieboek Power Quality’). Bedrijven die zijn aangesloten bij OTIB betalen slechts
Opleidings- en
€ 550,– (excl. btw).
v o o r h e t Te c h n i s c h
ontwikkelingsfonds Installatiebedrijf
Aanmelden U kunt zich voor de cursus inschrijven met het inschrijfformuEen van de essenties van BIM is een datamodel waarin
lier op isso.nl onder menukeuze Kennisbijeenkomsten.
alle relevante kenmerken van gebouw en installaties zijn vastgelegd. Informatie ‘as built’ is van onschatbare waarde. Vastgoedbeheer en facilitair management kunnen de data gebruiken voor de exploitatie van het bestaand vastgoed en andere bedrijfsmiddelen, waaronder:
• het onderhoud van het gebouw • het onderhoud van installaties • schoonmaak • catering • beveiliging • energiebeheer • relatiebeheer met huurders.
• mogelijke hydraulische oplossingen en dimensioneren hoofdcomponenten (kort). In de middag gaat u zelf met de software aan de slag op basis van een case.
Waar en wanneer?
Met BIM zijn deze processen vergaand te optimaliseren
Woensdag 11 september, dinsdag 8 en dinsdag 15 oktober van 9.30 tot 16.30 uur op het kantoor van ISSO in Rotterdam. Het kantoor ligt op zeer korte loopafstand van het centraal station. Voor deelnemers die met de auto komen hebben we voldoende (gratis) parkeergelegenheid in onze garage.
met als resultaat meer kwaliteit, minder risico’s en lagere kosten. Dit tot tevredenheid van opdrachtgevers en gebouwgebruikers.
BIM levert marktkansen op Op het congres maken koplopers en professionals op het gebied van BIM u deelgenoot van hun visie, kennis en
Uw investering
praktijkervaringen. Zij informeren u over het opstellen
De deelnameprijs bedraagt per deelnemer € 495,– (excl. btw,
van een doeltreffende vraagspecificatie voor het aanle-
inclusief lunch en een hand-out).
veren van de data ‘as built’. Aanbiedende partijen krijgen een doorkijk in de manier waarop zij kunnen inspelen op
Aanbiedingen
deze nieuwe marktvraag.
De WKO-expertisetool is te bestellen via www.isso.nl en kost Voor wie: opdrachtgevers, woningcorporaties, com-
€ 695,– (excl. btw) per jaar. Als deelnemer aan de instructiedag kunt u de tool twee maanden gratis gebruiken. Bestelt u
merciële verhuurders, vastgoedbeleggers, facility
bij uw aanmelding gelijktijdig ISSO-publicatie 39, dan krijgt u
managers, vastgoedbeheerders, assetmanagers, aan-
30% korting per exemplaar.
bieders van facilitaire diensten en bouw- en installatiebedrijven.
Inschrijven?
Wanneer: donderdag 7 november.
U kunt zich inschrijven via isso.nl onder kennis
Waar en hoe laat: regio Utrecht van 9.30 tot 17.30 uur.
bijeenkomsten.
Dagvoorzitter: drs. Titia Siertsema MBA, voorzitter UNETO-VNI. Kosten: € 195,– (excl. btw, incl. lunch, koffie, thee, borrel). Inschrijven: via www.coproducties.nl 23
ISSO-INFO 51 Augustus 2013
ISSO-najaarsoverleg 2013
Bent u er bij? Meld u nu aan. Hierbij nodigen we u uit deel te nemen aan de ISSO-najaarsbijeenkomst 2013 op donder dag 19 september van 13.00 tot 18.00 uur in het Scheepvaart en Transportcollege (STC) in Rotterdam.
op innovatie en duurzaamheid in een mix van kunst en techniek.
• Enkele bedrijven dingen naar de ISSO-award 2013, ereprijs in de installatiesector. Ze vertellen in een pitch van vijf minuten over een duurzaam en innovatief project waarbij gebruik is gemaakt van ISSO-kennis. De winnaar wordt
Innovatie en duurzaamheid: die twee begrippen vormen het
door de zaal gekozen.
• Uitreiking van de eerste RES-certificaten in Nederland
thema dat we op verschillende manieren over het voetlicht brengen. De ISSO- najaarsbijeenkomst wordt doorgaans
door Agentschap NL en de heer Tommel, voorzitter van
bezocht door ruim tweehonderd connecties uit de instal-
accreditatie-instelling KBI. De certificaten gaan naar enke-
latiesector: een mooi moment dus voor kennismaking of om
le instituten met opleidingen in duurzame energie.
bij te praten, bijvoorbeeld bij de lunch of de borrel.
Het ISSO-najaarsoverleg vindt plaats in het opmerkelijke grijsblauwe gebouw van Neutelings Riedijk Architecten.
Programma
Inschrijven
• Rudolf van den Bergh, directeur van bouwbedrijf ERA
Inschrijven kan via isso.nl onder Kennisbijeenkomsten. De
Contour en lid van de Raad van Toezicht van ISSO , ver-
kosten bedragen per deelnemer € 195,– (excl. btw) en € 75,–
telt zijn ervaringen en bevindingen over co-makership.
(excl. btw) voor een introducé.
Co-makership is in toenemende mate de manier van projectsamenwerking in de bouw- en installatiesector.
Graag tot ziens op donderdag 19 september in Rotterdam!
Hofman gaan met de zaal in gesprek over de competente
Het ISSO-najaarsoverleg wordt mede mogelijk gemaakt door:
• ISSO-projectcoördinatoren Jan Cromwijk en Marco
kennis van de aanwezigen in duurzame installatietechnieken. Volgens een eindrapport van het Europese programma BuildUpSkills hebben ruim 200.000 vakmensen in de bouw- en installatiesector extra scholing nodig voor de realisatie van energiezuinige gebouwen. Geldt dat ook voor uw bedrijf?
• Bijzondere smaakmaker van de middag is entertainer en ontwerper Daan Roosegaarde. Hij laat zijn visie schijnen 24
ISSO-kwaliteitscertificaat voor opleidingstraject van Kennispartners Kennispartners kunnen hun interne opleidingstraject laten toetsen door ISSO. Voldoet het traject aan een aantal voorwaarden, dan verleent ISSO een kwaliteitscertificaat. Met het kwaliteitscertifi caat toont een Kennispartner de kwaliteit aan van zijn opleidingstraject en daarmee van de medewerkers die via dit traject geschoold zijn.
KENNISPARTNER
ISSO toets het traject van Kennispartners op kwaliteit. Zo moet de opleiding, het lesmateriaal en het eventuele exa-
Momenteel kunnen Kennispartners naast promotie van hun bedrijf
kwaliteitscertificaat
OPLEIDINGSTRAJECT
en kennisuitwisseling kiezen voor incompanytrainingen, gezamelijke bijeenkomsten, toegang tot ISSO-digitaal en automatische toezending van alle nieuwe ISSO-publicaties.
Meer informatie over het valideren van interne opleidingstrajecten en Kennispartner worden van ISSO staat op isso.nl en is op te vragen bij Anneli van Kleven via a.vankleven@isso.nl.
men aan bepaalde voorwaarden voldoen. Ook moet in de opleiding gebruik zijn gemaakt van ISSO-uitgaven. Een
Onze Kennispartners
opleidingstraject waaraan een ISSO-kwaliteitscertificaat is
ISSO heeft inmiddels tien Kennispartners. Dit zijn bedrijven
verleend, wordt ieder jaar opnieuw beoordeeld.
die zich aan ISSO hebben verbonden door sponsoring en met kennis. De Kennispartners staan voor kwaliteit en
Uitbreiding pakket voor Kennispartners
delen graag hun kennis en ervaring met ISSO. De samen-
De mogelijkheid om de interne opleiding te laten valideren,
werking leidt tot nuttige informatie voor de uitgaven van
is een wens van (potentiële) Kennispartners. De validatie
ISSO. Hierdoor dragen Kennispartners bij aan de kwaliteits
is een uitbreiding van het huidige Kennispartnerpakket.
verbetering in de sector.
D e z e b e d r i j v e n s ta a n v o o r k wa l i t e i t
25
ISSO-INFO 51 Augustus 2013
De genomineerden voor de ISSO-award 2013! Vier bedrijven zijn genomineerd voor de ISSOaward 2013, de ereprijs in de installatiesector. Onze gasten op de ISSO-najaarsbijeenkomst van donderdag 19 september kiezen de uitein delijke winnaar.
sensor ontwikkeld waardoor legionella in (complexe) gebouwen kan worden gedetecteerd, geëlimineerd en onder controle wordt gehouden. Hierbij wordt zo weinig mogelijk energie en water verkwist. VIAC installatie adviseurs heeft samen met TransVORM
Duurzaam en innovatief, dat zijn de projectvoorwaarden
en A3 architecten een starterswoning van prefab units
voor de ISSO-award 2013. Ook moet voor het project gebruik
ontwikkeld dat is vertaald in een BIM-model. VIAC installatie
zijn gemaakt van de kennis van ISSO, kennisinstituut voor
adviseurs heeft de productie-tekeningen gemaakt.
de installatiesector. Die handschoen is opgepakt door vier bedrijven uit de installatiesector. ‘Opmerkelijk is dat de geno-
Van Delft Installatie bv heeft in samenwerking met BBA
mineerde bedrijven hecht samenwerken met andere bedrij-
Binnenmilieu en TU Eindhoven een systeem ontwikkeld
ven,’ aldus jurylid Rob van Bergen. ‘Samenwerking blijkt vaak
waarmee het binnenklimaat per werkplek kan worden gere-
de bakermat van innovatie.’
geld, dus naar de voorkeur van de individuele werknemer. Met hetzelfde vermogen wordt een hoger comfortniveau
Hydroscope heeft samen met Innosieve Diagnostics
gecreëerd.
een techniek ontwikkeld om binnen twee uur legionellabacteriën te detecteren op basis van immunofluorisentie.
Wie wordt de winnaar?
Hydroscope heeft kennis over legionella ingebracht en prak-
Uit de vier genomineerden kiest de jury drie finalisten
tijkmonsters aangeleverd voor validatie.
die hun project over het voetlicht brengen op het ISSOnajaarsoverleg. De gasten kiezen de winnaar.
Holland Watertechnology heeft in samenwerking met SME Partners en universiteiten in Italië en Duitsland een
Bent u erbij? U kunt zich aanmelden via isso.nl
Samenwerking opleiders in duurzaamheid Op dinsdag 11 juni is een samenwerkingsovereenkomst ondertekend door AcademyNL, DWA en ISSO. Al hun en onze cursussen over energetische verduurzaming van de gebouwde omgeving worden ondergebracht op een gezamenlijke website. Het partnerschap laat zich voorstaan op een deskundig en praktijkgericht cursusaanbod.
Van links naar rechts: Gert Harm ten Bolscher van DWA, Hendrik Nolles van AcademyNL en Rob van Bergen van ISSO ondertekenen een samenwerkingsovereenkomst voor het digitale portaal ‘Duurzame Opleiders’. 26
Resultaten en bevindingen over Phase Change Materials ISSO wil de markt gaan voorzien van informa tie en kennis op het gebied van Phase Change Materials. Maar eerst onderzoekt ISSO waar de behoefte ligt. Als aftrap is in juni een work shop georganiseerd. Wat zijn de bevindingen?
tariseerde de stand van zaken op een gratis workshop die
Phase Change Materials (PCM’s) bieden de mogelijkheid om
Knelpunten voor een doorbraak van PCM’s
werd bezocht door circa vijftig organisaties. PCM’s raken meerdere disciplines. Om die reden werd de workshop bezocht door uiteenlopende marktpartijen. Wat zijn hun bevindingen?
• Onbekendheid van de markt met de mogelijkheden van
thermische energie op te slaan bij een specifieke tempera-
PCM’s.
tuur. De temperatuur is gelijk aan de temperatuur waarop het materiaal smelt, stolt, verdampt of condenseert. PCM
• Het ontbreekt de markt vooralsnog aan:
zit nog in de pioniersfase en wordt daarom nog niet vaak
- een goed genormeerd en breed gedragen rekenmodel
- software om het gedrag van PCM’s in ontwerpen te
ISSO wil meer bekendheid geven aan PCM’s in de vorm van
- rekenregels ten aanzien van Total Cost of Ownership
ontwerprichtlijnen, zodat de techniek breder in de markt kan
- kennis hoe PCM’s geïntegreerd kunnen worden in ont-
ten aanzien van simulatie van PCM’s in een ontwerp
gebruikt.
Kennisproducten over PCM’s
onderzoeken/voorspellen
worden gezet. Met PCM’s kunnen installaties waarschijnlijk
werpen en kennis hoe deze materialen in de realisatie-
kleiner worden uitgevoerd. Daardoor vragen de installaties
fase aangebracht moeten worden
minder materiaal en zijn daardoor duurzamer.
- een eenduidig meetprotocol om de prestaties van PCM’s te meten
Huidige stand van zaken
Hoe staat de markt tegenover PCM’s en wat zijn mogelijke
- opleidingen die PCM’s integreren in ontwerp en uitvoering.
knelpunten om PCM’s in de sector te integreren? ISSO inven-
Actiepunten a Het maken van integrale ontwerprichtlijnen voor het gebruik van PCM’s in de gebouwde omgeving. b Het opzetten van rekenregels ten aanzien van werking, validatie en economische haalbaarheid (TCO). Onder de noemer ‘Duurzame Opleiders’ bieden de drie
c Het aangeven van een juridisch kader over scheiding van
gerenommeerde instituten een complementair cursus-
verantwoordelijkheden.
portfolio aan. Hiermee wordt u goed geïnformeerd over
d Het opstellen van een meetprotocol en een opleverproto-
de cursussen van de drie instituten. Het gezamenlijke
col.
aanbod maakt het voor u eenvoudig een keuze te bepalen.
e Het maken en integreren van software voor dynamische
Direct is duidelijk waar, wanneer en bij welk instituut een
modellering.
bepaalde cursus te volgen is.
f Het opzetten van kennisoverdracht in de vorm van cursus-
Opleiders in duurzame energie
De workshop is financieel mogelijk gemaakt door OTIB en PIT.
sen en opleidingen. De ‘Duurzame opleiders’ richten momenteel een site in met het totale aanbod. Het gaat om circa vijfenzeventig
Oproep
cursussen met thema’s als ventilatie, duurzame utiliteits-
ISSO zoekt contact met verschillende kennisinstituten, bran-
bouw, zonne-energie, warmtepompen en energiezuinige,
cheorganisaties, fabrikanten en andere marktpartijen die
passieve woningbouw. De cursussen zijn gericht op diver-
actief willen bijdragen aan kennisopbouw over PCM’s. In het
se beroepsgroepen in de bouwkolom. Zo zijn er cursussen
projectplan wordt rekening gehouden met de geïnventari-
voor zowel adviseurs en managers als ontwikkelaars en
seerde knelpunten en actiepunten uit de workshop. Doet
installateurs. De site duurzameopleiders.nl wordt gelan-
u mee? Voor nadere informatie nodigen wij u uit contact
ceerd op dinsdag 24
op te nemen met projectcoördinator Arjan Schrauwen via
september tijdens het
a.schrauwen@isso.nl of 06 518 731 29.
PassiefBouwen Event 2013 in Den Bosch.
27
ISSO-INFO 51 Augustus 2013
Elektrotechniek 30 september - 4 oktober Jaarbeurs Utrecht
GRATIS KENNIS BIJ ISSO EN KBI
3542 AW
UTRECHT
P. O . B O X : 4 0 2 6 0
U vindt ons in hal 9, standnummer D009 3 5 0 4 A BGratis U T R E C H T aanmelden NL T + 3 1 ( 0 ) 3 0kan 241 23 13 E INFO@BREDERODE.NL via www.isso.nl
Colofon ISSO Info is een uitgave van
ISSO, het kennisinstituut van de installatieÂ
Vormgeving: Stijlmeesters
ISSO
sector, houdt zich bezig met het identificeren
Kruisplein 25
van kennisvragen binnen de installatiesector,
Redactie: Anneli van Kleven-Pijpers en Therese
3014 DB Rotterdam
het ontsluiten en toegankelijk maken van
van Warmerdam
Postbus 577, 3000 AN Rotterdam
deze kennis in de vorm van praktische ISSO-
De uitgever kan niet aansprakelijk worden
Tel. 010 - 206 59 69
publicaties en het bevorderen van het
gesteld voor persoonlijke of materiĂŤle schade,
Fax 010 - 213 03 84
gebruik van ISSO publicaties als norm-
veroorzaakt door onjuistheden in de redactio-
info@isso.nl, www.isso.nl
stellende richtlijnen.
nele kolommen. 28