ISSO Info 64 - november 2018

nummer

INFO

64

n o v e m b e r 2 018

Nieuws voor vakmensen

P HET GEBIED VAN

itairtechniek Student

Woning Particulier

van de opdrachtgever tot het veilig en pwaterinstallatie krijgen opdrachtgevers, een grote verscheidenheid aan randeen betere aansluiting gezocht met de

in woningen biedt een leidraad en een es van de realisatie van een leidingwatero compleet mogelijk overzicht van het totoningen, vanaf het programma van eisen

schema’s en rekenvoorbeelden is het gemaakt. Voor de dimensionering van delen zoals selectietabellen opgenomen. tussen de theorie en de praktijk van alle e bieden.

LE I D I N GWATE R I N STA LL ATI E S I N WO N I N G E N

ening gehouden met de meest recente gsblad A1:2018, de energieprestatienorm uit het Bouwbesluit en richtlijnen voor huidige stand der techniek opgenomen, gemaakt van duurzame warmtapwatercomfort van de warmtapwaterinstallatie uidige ontwikkelingen naar aardgasloze

I S SO - PU B LI CATI E 3 0

in woningen behandelt de leidingwaterontwerpen, aanleggen, onderhouden en m dat gedeelte van de installatie dat zich unt bevindt. De publicatie biedt kwaliteitsde uitvoering van leidingwaterinstallaties. grootschalige herziening sinds de eerste

PUBLICATIE 30

LEIDINGWATERINSTALLATIES IN WONINGEN Ontwerpen, realiseren en beheren van veilige leidingwaterinstallaties.

Tweede herziene versie pag 19

pag 23

Veiligheid en duurzame tech­ nieken in ISSO-publicatie 30

pag 17

Praktijkboek Bouwfysica en Bouwtechniek

. . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACT

INHOUD . . . ACTUEEL Aandacht voor bouw kwaliteit en energieneutraal bouwen versnelt kennisintegratie 3

Aandacht voor bouw bouwen versnelt

Systeemprestatie ventilatie staat centraal in nieuwe NEN 1087 4

Sinds begin dit jaar is ISSO de weg ingeslagen

ISSO en TNO brengen kennis en tools

6

naar een integraal kennisinstituut voor bouw- en

Keurix bouwinspectie app maakt ISSO-protocollen toegankelijk

7

ISSO levert bijdrage aan digitaliserings­programma gebouwde omgeving 8 Kosteloos oefenen met BIM-tools in relatie tot luchtdichtheid en ventilatie Ingenieurs, architecten en opleiders die willen deelnemen aan net-UBIEP BIM-proefcursus

9

binnen haar portfolio, evenals andere kennisproducten voor de bouw, dekt ISSO nu de kennisbehoefte in een heel groot deel van bouwwereld. “En die ontwikkeling is nog lang niet ten einde”, zegt ISSO-directeur Rob van Bergen.

10

VOORSTELLEN . . .

Desiree van den Berg

installatietechniek. Met de SBR Referentiedetails

“Juist de roep om een hogere bouwkwaliteit en energieneutraal bouwen maken de behoefte en

11

. . . NIEUWS VAN KENNISPARTNERS Warmteverliesberekening bepaalt optimale warmtepomp 12 Kwaliteit leveren door samenwerking

13

KWx biedt eerste geaccrediteerde bijscholingsopleiding zonne-energie aan

14

zelfs noodzaak voor integrale kennisontwikkeling alleen maar groter.”

. . . DUURZAME GEBOUWEN ISSO plaatst rapport over Energieopslagtechnieken in Kennisbank 15 Ondersteuning gebouwbeheerders bij formuleren ontwerpeisen gebouwbeheersysteem 16 ISSO-publicaties warmteverlies BENG-proof

17

Praktijkboek Bouwfysica en Bouwtechniek

18

Praktijkboek Technisch Innoveren

19

. . . VEILIGE GEBOUWEN Leidingwaterinstallaties in woningen

20

Drie nieuwe kenniskaarten

21

Temperatuurschommelingen verleden tijd

22

. . . GEZONDE GEBOUWEN ISSO-rapport leidraad voor juiste toepassing Europese ventilatie-eisen

23

ISSO publiceert herziene ISSO-publicatie 24

24

NTR 3216 en ISSO-kleintje Riolering herzien

24

Nieuwe regeling Bodemkwaliteit verwijst naar ‘oude BRL’

26

. . . AANTOONBAAR VAKMANSCHAP

2

Landelijk herziene BRL 6010 in ontwikkeling

26

KvINL-erkenningsregeling Woningventilatie voorwaarde voor VLA Ventilatiekeur

26

. . . EDUCATIE 2018 Incompany trainingen van ISSO

28

ISSOINFO NOVEMBER 2018

Rob van Bergen, directeur ISSO

Om de integratie van de SBRCURnet kennisportefeuille binnen ISSO zo effectief mogelijk te laten verlopen, voert ISSO dit jaar uitgebreide consultaties en informele gespreken met diverse partijen in de bouw. “We zoeken aansluiting bij zoveel mogelijk doelgroepen en stakeholders”, vertelt Van Bergen. “Zo hebben we de afgelopen maanden aan tafel gezeten met architecten, stedenbouwkundigen, houtskeletbouwers en bouwfysici. Van al deze mensen willen wij weten hoe zij kennis en kennisontwikkeling beleven. Wat hebben zij nodig? In welke vorm willen zij de kennis het liefst ontvangen? En op welke plek gebruiken ze die kennis?”

HET GEBOUW WORDT DIGITAAL Het is duidelijk, zo is de conclusie bij ISSO, dat digitale kennisontsluiting de hoogste prioriteit heeft. “Alle werkprocessen gaan naar de digitale wereld. Steeds meer digitale hulpmiddelen, zoals laptops, tablets, mobiele telefoons, maar straks ook virtual- of artificial reality, komen

TUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . .

kwaliteit en energieneutraal kennisintegratie op de bouwplaats terecht. Het gebouw wordt digitaal.

Voordat de eerste kilo beton wordt gestort, bestaat het moderne gebouw al in digitale vorm. Wij zullen daarbij aansluiten, door onze kennis beschikbaar te maken zodat deze in alle processen te gebruiken is, of het nu in het BIM, het ontwerp of het onderhoud is.”

DIGITAAL DOORONTWIKKELEN Een prominent kennisproduct, de SBR Referentiedetails, wordt inmiddels op grote schaal digitaal doorontwikkeld.

De eerste ‘proof of concepts’ zijn gereed, vertelt Van Bergen. “We streven ernaar om deze nieuwe, digitale SBR Referentiedetails met ingang van 2019 beschikbaar te stellen. Het gaat dan om referentiedetails voor luchtdichtheid, koudebruggen en warmteweerstand. Deze producten verhuizen dan van de SBRCURnet kennisomgeving naar de ISSO KennisBank, waar ze overigens wel gewoon als SBR Referentiedetails herkenbaar blijven. Het is duidelijk ons streven om zoveel mogelijk bouwkundige kennis in een meer geavanceerde, digitale vorm aan te bieden.

Met de houtskeletbouwers voeren we bijvoorbeeld uitvoerige gesprekken om de voor hen belangrijke digitale details te ontwikkelen.”

BRANDWERENDE DOORVOERINGEN De praktijk laat ook zien dat kennis die de bouwwereld en de installatiewereld nodig heeft, steeds vaker overlappen.

“Neem de informatie over bouwkundige doorvoeren. Of het nu gaat om brandveilige doorvoeren of luchtdichte doorvoeringen; zowel bouwers als installateurs hebben daarmee te maken. Daarom is het handboek brandwerende doorvoeringen, dat in onze Kennisbank beschikbaar is, zo’n prachtig voorbeeld van het type kennisproduct dat wij in de toekomst steeds vaker zullen ontwikkelen.

Maar dat geldt ook voor informatie over luchtdichte doorvoeringen of andere technische bouwdetails. De branche heeft er niet alleen behoefte aan, het is ook noodzakelijk, zeker als vakmensen straks aan de wet kwaliteitsborging voor de bouw moeten voldoen.”

AANTOONBARE KWALITEIT LEVEREN Deze nieuwe wet, waarvan al enige tijd sprake is, is voorlopig door de Eerste Kamer aangehouden. Maar er is een compromis in de maak tussen het ministerie en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten. Het kan 2020 of 2021 worden, maar als die wet straks in werking treedt, dan moeten bouwers en installateurs aantoonbare kwaliteit leveren. “Wij bekijken daarom nu al welke tools de vakman straks nodig heeft. Hoe maak je binnen je bedrijf

kwaliteit aantoonbaar? Wat moet je dan vastleggen, en welke kennis en kennisproducten gebruik je daarbij? Dit zijn de vragen waarmee wij de komende periode aan de slag gaan”, vertelt Van Bergen. “Dat doen we vanzelfsprekend samen met andere marktpartijen die over de kwaliteit en certificering gaan, zoals SKG-IKOB, KOMO en KvINL. Uiteindelijk moet er voor de bedrijven een bruikbaar instrumentarium komen, en daarin willen wij heel graag onze bijdragen leveren.”

KENNIS VOOR BENG-WETGEVING Naast kwaliteitsborging is ook andere wetgeving, die zich richt op energieneutraal bouwen, van grote invloed op het werk dat ISSO uitvoert en nog zal uitvoeren. “Als in 2020 de BENG-eis (Bijna Energie Neutrale Gebouwen) van kracht gaat, dan moeten veel kennisdocumenten daarop worden aangepast. Voor de nieuwe NTA 8800 hebben we inmiddels de nodige opnameprotocollen ontwikkeld.

Maar de komende één a twee jaar voorzie ik ook dat we referentiedetails ontwikkelen of aanpassen, zodat deze behulpzaam zijn bij het werk om BENG te implementeren.

Er is dus nog veel te doen, waarvoor we overigens ook graag de strategische samenwerking zoeken met andere partijen. Kennis ontwikkelen en aan de markt beschikbaar stellen is iets waar wij heel goed in zijn. Maar we hebben ook andere partijen nodig om te zorgen dat deze kennis in de markt zo breed mogelijk wordt toegepast en onderwezen.”

Heeft u interesse in een gesprek over het gebruik van kennis die ISSO ontwikkelt en valideert, neem dan contact op met Rob van Bergen: r.vanbergen@isso.nl of 010-2065969.

ISSOINFO NOVEMBER 2018

3

. . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTU

Systeemprestatie ventilatie staat centraal in nieuwe NEN 1087 In de nieuwe ventilatienorm NEN 1087 is sprake van een systeembeoordeling naast de, klassieke, individuele beoordeling van verschillende ventilatiecomponenten. Daardoor geeft de nieuwe norm een betere garantie op goed geventileerde ruimtes. De nieuwe norm zal, net als de huidige versie, in de toekomstige bouwregelgeving worden aangestuurd. Naar verwachting komt de nieuwe NEN 1087 medio 2019 op de markt, na een kritiekperiode van 3 maanden.

Hofman. Hij is namens ISSO sinds 2013 voorzitter van de NEN-normcommissie ‘Ventilatie en luchtdoorlatendheid van gebouwen’ en daarnaast sinds 2016 projectleider voor het project ‘Herziening NEN 1087’. “Het is uiteraard wenselijk dat ventileren zo energiezuinig mogelijk gebeurt, maar het uitgangspunt van deze NEN-norm is juist een goede ventilatieprestatie te bereiken,” zegt Hofman. De nieuwe norm geeft bewoners en gebruikers van gebouwen dan ook een betere garantie dat er in de ruimten voldoende wordt geventileerd.

BEOORDELING INVLOED VAN REGELINGEN

Marco Hofman

NEN 1087 uit 2001 was hoognodig aan een update toe, alleen al vanwege het feit dat de huidige norm niet garandeert dat iedere verblijfsruimte in een gebouw voldoende wordt geventileerd. Wetenschappelijk onderzoek, (inter-) nationale inzichten uit de praktijk en monitoring van ventilatiesystemen in woningen bevestigen dat. De NENnormcommissie ‘Ventilatie en luchtdoorlatendheid van gebouwen’ is daarom al geruime tijd bezig met een herziening van de NEN-normen 1087 (nieuwbouw) en 8087 (bestaande bouw). Het is de bedoeling beide normen te integreren tot één nieuwe versie 1087 voor nieuwbouw en bestaande bouw én voor alle gebruiksfuncties.

VENTILATIEPRESTATIE VOOROP De nieuwe NEN-norm legt meer nadruk op de integrale prestatie van een ventilatiesysteem als onderdeel van het gebouw, in plaats van alleen maar op de bepalingsmethoden van de individuele componenten. “De ventilatieprestatie van het systeem als geheel is in de huidige norm namelijk geen issue, maar met de compleet vernieuwde versie maken we dat juist het belangrijkste”, zegt Marco 4

ISSOINFO NOVEMBER 2018

Een belangrijke toevoeging in de nieuwe NEN 1087 is de opname van een indicatieve beoordelingsmethode voor de kwaliteit van het ventilatiesysteem. Deze is grotendeels gebaseerd op de invloed van de regelmogelijkheden van de verschillende typen ventilatiesystemen.

Hofman: “De norm bevat nu een methode waarmee we indicatief kunnen vaststellen in welke mate een ventilatiesysteem daadwerkelijk in staat zal zijn de gevraagde luchtuitwisseling in een ruimte te realiseren. We doen dit door te kijken naar de invloed van de drijvende krachten, een beoordeling van de aanwezige regelingen en, niet onbelangrijk, de invloed die de bewoner of gebruiker op het ventilatiesysteem kan hebben. Bij deze methodiek maken we ook meteen gebruik van de nieuw voorgestelde indeling van ventilatiesystemen.” De verwachting is dat de overheid bij de aanwijzing van deze norm niet direct prestatie-eisen zal stellen voor toepassing van deze indicatieve methode. Maar aansturing van deze methode via de bouwregelgeving wordt in de norm nadrukkelijk open gehouden voor de toekomst. “Want”, zegt Hofman, “door de methode juist nu in de norm op te nemen, heeft de markt alvast praktische handvatten om ervaring op te doen met de kwalitatieve beoordelingsmethode voor ventilatiesystemen.”

NIEUWE CLASSIFICERING VAN VENTILATIESYSTEMEN Nog een aanpassing in de vernieuwde norm is de gewijzigde indeling van typen ventilatiesystemen, waarbij ook

UEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . .

een onderscheid naar gebruiksfuncties en natte ruimten wordt gemaakt. De huidige indeling van A, B, C en D maakt straks plaats voor 7 cijfers. Die cijfers krijgen een aanvullende classificering van 3 letters, die iets zeggen over de drijvende kracht, directe of indirecte invloed van de luchtstroom en het onderscheid naar toevoer-of afvoervoorziening. Op deze manier kan veel beter tegemoet gekomen worden aan de vele recente, en ook toekomstige, innovaties. Bovendien sluit die classificering beter aan op de Europese ontwikkelingen.

AANPASSINGEN IN DE BOUWREGELGEVING In de nieuwe norm wordt voorgesorteerd op toekomstige aanpassingen in de bouwregelgeving.

Zo biedt de vernieuwde NEN 1087 nu al ruimte voor hogere minimum capaciteitseisen voor de ouderslaapkamer, bijv. in een volgende versie van het Bouwbesluit (BBLBesluit Bouwwerken Leefomgeving). Gedacht wordt aan minimaal 50 m³/h (2 personen à minimaal 25 m³/h).

Ook worden aanvullende capaciteitseisen voor kookaf-

zuiging beschouwd. Op dit moment wordt gedacht om voor koken de huidige eis van 75 m³/uur minstens te verviervoudigen tot 300 m³/uur. “Daarbij moeten we uiteraard ook de eis voor installatie-geluid in de woning opnieuw beschouwen.” Marco Hofman denkt dat de nieuwe NEN-norm ook de overheid zal wakker schudden om nu toch echt deze strengere ondergrenzen in de bouwregelgeving op te nemen. “Het is tenslotte een norm die diezelfde regelgever wettelijk aanwijst via het Bouwbesluit.”

MEDIO 2019 OP DE MARKT? Als het aan de NEN-normcommissie ligt, is de nieuwe NEN 1087 medio 2019 beschikbaar. “Over een paar maanden willen we de ‘groene versie’ van NEN 1087 laten peilen en becommentariëren door belangrijke stakeholders uit de bouw- en installatiesector”, zegt Hofman.

Houd onze nieuwskanalen in de gaten voor de laatste informatie.

Innovatie in de ventilatietechniek: MV-box met geïntegreerde warmtepomp (bron: DUCO) ISSOINFO NOVEMBER 2018

5

. . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACT

ISSO en TNO brengen kennis en tools samen in nieuw bedrijf Met de oprichting van TBQ – Tools 4 Building Quality – is de bouw- en vastgoedwereld een nieuwe, innovatieve organisatie rijker. Deze startup biedt digitale tools aan die werken op basis van technologie die TNO ontwikkelt en kennis die ISSO ontsluit. Het doel van TBQ is het creëren van digitale hulpmiddelen en diensten waarmee eigenaren, beheerders en facility managers van gebouwen de efficiëntie, kwaliteit en veiligheid van hun bewoners en gebruikers sterk en eenvoudig vergroten.

eenvoudiger tot stand op basis van meer inzicht in specifieke data.

VOLDOEN AAN HET BOUWBESLUIT Volgens Andrew Koster, samen met Ron Oorschot mede-oprichter en directeur van TBQ, werkt zijn organisatie op dit moment met tools die bij TNO zijn ontwikkeld.

“Alleen is TNO er niet op ingesteld om, nadat zij tools hebben ontwikkeld, deze tools ook te vermarkten, te onderhouden en te verrijken met actuele kennis. Dat is precies waar wij onze rol zien. We creëren met deze tools uiteindelijk een veiligere en efficiëntere gebouwde omgeving.”

“PAST BIJ ONZE KOERS”

“Wij willen doen waar we sterk in zijn, en dat is het ontwikkelen en ontsluiten van kennis. Daar past deze samenwerking binnen TBQ prima in”, zegt Rob van Bergen, directeur van ISSO. “Zij kunnen met onze producten de digitale tools van gevalideerde kennis voorzien. Op die manier kan de gebruiker er zeker van zijn dat deze kennis actueel maar ook gecheckt is.” TBQ is opgericht om tools te lanceren volgens een systematiek die de gebruiker ondersteunt bij het maken van beslissingen. Deze komen

6

ISSOINFO NOVEMBER 2018

Rob van Bergen vindt de samenwerking binnen TBQ een goed voorbeeld van de wijze waarop ISSO wil opereren.

“Het is een samenwerking die erg goed past bij de door ons gekozen koers. Via TBQ gaan we een verbinding aan met TNO, waardoor er nieuwe, toegevoegde waarde ontstaat. De komende periode zullen we vaker op zoek gaan naar dergelijke partijen die wij met onze kennis en kennisproducten kunnen helpen. Dus als er marktpartijen zijn die tools, apps, websites of andere middelen ontwikkelen en daarin de gevalideerde kennis van ISSO kunnen gebruiken, laat ze dan contact met ons opnemen.”

EERSTE TBQ-PRODUCT Via TBQ ontstaan inmiddels innovatieve softwaretools en -diensten voor inspectie, advies en beheer. Het allereerste product van TBQ is de Brandcheck. Deze online tool richt zich op de brandveiligheid van zorginstellingen en helpt hen bij het eenvoudig aantonen dat de instelling voldoet aan de wet- en regelgeving van onder meer het Bouwbesluit.

Deze tool is gebaseerd op een risicobenadering die door TNO is ontwikkeld. Meer informatie is te vinden op de website www.tbq.nl.

TUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . .

Keurix bouwinspectie app maakt ISSO-protocollen toegankelijk De recent gestarte samenwerking tussen ISSO en bouwinspectie app Keurix is een echte win-winsituatie. Dankzij Keurix zijn de protocollen, standaarden en dergelijke van ISSO veel toegankelijker geworden.

En dankzij ISSO mag Keurix zich de eerste ISSO-gevalideerde bouwinspectie app noemen.

Toen Clifton Sanches van Keurix op ISSO afstapte om over samenwerking te praten, was ISSO direct enthousiast.

Projectcoördinator Jeanpaul van den Haspel: “ISSO heeft honderden inspectielijsten, protocollen en meer van dergelijke controlemiddelen ontwikkeld om installatietechnische werkzaamheden te standaardiseren en te borgen.

Ze zijn ontzettend waardevol, maar ze staan achterin alle verschillende ISSO-publicaties. Op die manier zijn ze niet optimaal toepasbaar. We zagen dus direct de meerwaarde in van samenwerking met Keurix. We zijn nu begonnen een stuk of veertig van onze protocollen voor Keurix beschikbaar te maken. En Keurix heeft een aanpassing gedaan in hun IT om onze protocollen in de app te kunnen inlezen. Nu is het aan Keurix om de middelen voor hun gebruikers beschikbaar te maken.”

ISSO-GEVALIDEERD Keurix maakt papierwerk op de bouwplaats overbodig.

Met de app zijn alle werkzaamheden, gerelateerd aan installatietechniek, te inspecteren, beheren, registeren en controleren. De app werkt on- en offline, op smartphones, tablets en desktops. Gebruikers kunnen onder meer in checklisten zien wat er nog moet gebeuren, ze werken met een gestandaardiseerd proces en alle werkzaamheden zijn 100% gecontroleerd. En nu dus ook ISSO-gevalideerd. Clifton Sanches van Keurix: “Er bestaan meerdere bouwinspectie apps. Ik wilde daarom dat onze app iets zou bieden wat andere apps níet hebben. Toen hoorde ik tijdens een presentatie van ISSO dat ze hun protocollen en dergelijke beter naar buiten wilden brengen. Onze samenwerking is dus echt een win-winsituatie.

Keurix is nu officieel ISSO-gevalideerd, als enige bouwinspectie-app.” De app wordt al jarenlang bij diverse projec-

Jeanpaul van den Haspel

ten getest en gebruikt. Nog vóór de samenwerking met ISSO is hij bijvoorbeeld gebruikt bij de nieuwbouw van het Erasmus MC Rotterdam.

EENVOUDIG TOEPASBAAR Vóór de samenwerking met ISSO, voerde Keurix voor elk bedrijf dat de app wilde gebruiken de standaarden en andere data van dat bedrijf in de applicatie. “De grotere bedrijven die Keurix gebruiken, zoals BAM, zullen dit waarschijnlijk ook nu blijven doen. Aangezien zij hun eigen standaarden en protocollen hebben ontwikkeld”, zegt Sanches. “Maar met name voor wat kleinere of middelgrote bedrijven, die geen eigen protocollen, checklists, enzovoorts hebben, zijn de middelen van ISSO heel waardevol. Die data kunnen zij nu dus nog eenvoudiger toepassen via de Keurix app.”

ISSO heeft uiteraard wel gezorgd voor kwaliteitsborging: als app-gebruikers een protocol van ISSO toepassen, kunnen zij daarin geen stappen weghalen of overslaan.

“Anders zouden wij de kwaliteit niet meer kunnen garanderen”, zegt Jeanpaul van den Haspel.

ISSOINFO NOVEMBER 2018

7

. . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACT

ISSO levert bijdrage aan digitaliserings­ programma gebouwde omgeving ISSO draagt bij aan de totstandkoming van Digideal Go: het nationaal digitaliseringsprogramma voor de gebouwde omgeving. Projectcoördinator Jan Cromwijk van ISSO werkte in het expertteam voor betere kennisontwikkeling en -verspreiding aan de conceptteksten voor dit onderdeel van de deal. Vervolgens toetste een expertpanel van ervaringsdeskundigen uit het werkveld deze plannen op juistheid en haalbaarheid.

Cromwijk aan. “Voor de optimalisatie van de kennisinfrastructuur kijk ik hoe deze moet functioneren om innovaties succesvoller op te schalen.”

KENNISCIRKEL Hiertoe bracht Jan Cromwijk eerst de huidige organisatiestructuur van kennis in kaart en ontwikkelde deze door aan de hand van het analysemodel. Het overzicht van de kennisinfrastructuur dat hierdoor ontstond, noemt Cromwijk de Kenniscirkel. “De Kenniscirkel vermeldt de verschillende functies die nodig zijn binnen de kennisinfrastructuur met aan de buitenzijde van de cirkel de hulpmiddelen om deze functies goed ten uitvoer te brengen.”

STERKTES EN ZWAKTES De Kenniscirkel geeft niet alleen aan welke functies en hulpmiddelen deel uitmaken van de kennisinfrastructuur. Aan de hand van groene, gele en rode smileys brengt de Kenniscirkel ook de sterktes en zwaktes van de bestaande infrastructuur in kaart.

Bij elk hulpmiddel waar verbetering mogelijk is, geeft Jan Cromwijk in het conceptvoorstel voor DigidealGo aanbevelingen om deze beter te laten functioneren.

ANDERE EXPERTTEAMS

De rol van Jan Cromwijk was vooral adviserend van aard.

De conceptteksten voor betere verspreiding van kennis en ontwikkeling zijn volgens Cromwijk bedoeld als instrument om in de toekomst de kennisinfrastructuur te optimaliseren. Daarnaast dienen de conceptteksten ook als hulpmiddel om adequaat te anticiperen op de kansen die digitalisering biedt.

VAN INVENTIE NAAR INNOVATIE Het is de bedoeling dat de geoptimaliseerde kennisinfrastructuur ertoe leidt dat nieuwe producten en/of toepassingstechnieken snel op grote schaal toepasbaar zijn. “In feite kijk ik wat er in de kennisinfrastructuur nodig is om van een idee een succesvolle innovatie te maken”, geeft 8

ISSOINFO NOVEMBER 2018

Jan Cromwijk werkte samen met Han de Wit, director knowledge, innovation & technology bij Tauw Group, aan het advies voor een betere kennisontwikkeling en -verspreiding. Naast het expertteam voor kennisontwikkeling en -verspreiding waar Cromwijk voor input zorgt, werken er nog andere expertteams aan DigidealGo. Deze teams focussen zich onder andere op een betere digitale bouwlevenscyclus, betere digitale toelevering, betere culturele werkbaarheid en een beter digitaal informatiestelsel. Een overkoepelend team voorziet het geheel van visie en samenvatting.

DOORONTWIKKELING De Digideal wordt naar verwachting in december dit jaar gepubliceerd en bekrachtigd. De werkprogramma’s van alle expertteams zijn dan beschikbaar op de website van DigidealGo. Cromwijk: “In 2019 werken we de voorstellen aan de hand van de feedback van de expertpanels verder uit naar werkprogramma’s. Zo moet in de periode 20202030 een actieve doorontwikkeling mogelijk zijn voor de onderdelen ‘digitalisering’ en ‘verduurzaamde gebouwde omgeving’ van de bouwagenda.”

TUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . .

Kosteloos oefenen met BIM-tools in relatie tot luchtdichtheid en ventilatie Vorig jaar is BIMplement van start gegaan: een Europees project van tien partners waarvan ISSO en Huygen ons land vertegenwoordigen. Eén van de doelen van BIMplement is mensen op de werkvloer kennis te laten maken met de voordelen van BIM. Het onderliggende idee is dat professionals en vakmensen die kunnen werken met BIM hard nodig zijn, om onder andere aan de BENG-eisen te kunnen voldoen. Om dit te bereiken nodigt ISSO bedrijven en opleiders uit om gratis te komen oefenen met BIM-tools op de werkvloer. Hiermee ontwikkelen en verbeteren we de tools die ingezet kunnen worden op de werkvloer door bedrijven en opleiders.

van veelgemaakte fouten en de oplossingen daarvoor. De tools worden bedrijfsspecifiek gemaakt, dus afgestemd op het deelnemende bedrijf. Zo kunnen deelnemers tijdens het gebruik van de tools zeer inhoudelijk ingaan op hun specifieke pijnpunten rondom BIM.

OEFENEN OP DE BOUWPLAATS Bedrijven en opleiders die op de bouwplaats kosteloos willen oefenen met BIM en de tools van BIMplement, kunnen zich melden bij Arjan Schrauwen van ISSO. Arjan komt ook graag in contact met bedrijven of gemeenten die een ruimte beschikbaar hebben waar de ervaringen met BIM op de werkvloer zijn te presenteren aan verschillende belanghebbenden. Verder hoort Arjan graag de ervaringen van medewerkers op de werkvloer over het gebruik van BIM. Hoe gebruikt uw bedrijf BIM op de werkvloer? Waar heeft u behoefte aan? En zijn medewerkers binnen uw bedrijf bijvoorbeeld bekend met taakgerichte werkinstructies voor op de werkvloer? Wat zijn hun ervaringen? Wat kan beter?

MEE DOEN?

Samen met de andere Nederlandse partner die meedoet aan BIMplement, ingenieurs – en adviesbureau Huygen, heeft ISSO het afgelopen jaar een uitgebreid BIM-trainingspakket en diverse tools samengesteld. Daarmee is middels BIM (Building Information Modeling) specifiek te oefenen met de luchtdichtheid en ventilatie in gebouwen volgens BENG (bijna energieneutraal)-eisen. “Met BIM is dat eenvoudig, transparant en volgens standaarden te realiseren, maar dan moet je er wel mee kunnen werken”, zegt Arjan Schrauwen, projectcoördinator bij ISSO.

Om mee te doen of ervaringen met BIM te delen, kunnen bedrijven contact opnemen met projectcoördinator Arjan Schrauwen: a.schrauwen@isso.nl of 06 518 73 129.

Meer info van het BIMplement project kunt u vinden op: www.bimplement-project.eu

TOOLS AFGESTEMD OP BEDRIJF Daarom komt ISSO bedrijven en opleiders graag tegemoet door hen gratis tools aan te bieden in het kader van het Europees gesteunde project BIMplement. De tools bestaan uit onder andere werkinstructies, leren omgaan met 3D model viewers en voorbeelden ISSOINFO NOVEMBER 2018

9

. . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . . . ACTUEEL . .

Gezocht: Ingenieurs, architecten en opleiders die willen deelnemen aan net-UBIEP BIM-proefcursus Het Europese netwerk net-UBIEP zet zich in voor kennis- en ervarings­­uitwisseling over BIM. Het doel is om de energieprestaties van gebouwen te verbeteren: zowel bij nieuwbouw als bij onderhoud, beheer en renovatie. Een onderdeel van net-UBIEP is trainingen en seminars over BIM. Omdat ISSO de rol heeft als kennisleverancier willen we dit samen met opleiders van BIM gerelateerde opleidingen doen. In het voorjaar van 2019 organiseert ISSO daarom een gratis proefcursus voor professionals en opleiders. ISSO kan op basis van de proefcursus het onderwijsmateriaal en competentieprofielen versterken. Hierdoor krijgen opleiders beter onderwijsmateriaal en zijn professionals op de hoogte van de laatste ontwikkelingen omtrent BIM. Aanmelden hiervoor is al mogelijk.

TRAININGEN EN SEMINARS Het doel van net-UBIEP (Network for Using BIM to Increase the Energy Buildings Performance) is kennis en ervaring over BIM breed te verspreiden en het gebruik ervan te stimuleren. Onderdeel van net-UBIEP is trainingen geven en seminars organiseren aan de volgende doelgroepen (ingedeeld op basis van de rol die zij spelen in het bouwproces):

• Overheidsdiensten (zowel bouwtoezicht, als de overheid in haar opdrachtgeversrol).

• Professionals: ingenieurs en architecten.

• Technici: werkvoorbereiders bij bouwers en installateurs, service- en onderhoudsbedrijven.

• Gebruikers van gebouwen: huurders, eigenaren, gebouwbeheerders.

KOSTELOZE PROEFCURSUS Omdat ISSO ontwikkelaar en leverancier is van kennis organiseren we in het voorjaar van 2019 een gratis proefcursus voor professionals en opleiders. De ervaringen van de proefcursus versterkt het onderwijsmateriaal wat in net-UBIEP is ontwikkeld alsmede de competentieprofielen. Opleiders verkrijgen hiermee onderwijsmateriaal van een hoog kwalitatief niveau wat door marktpartijen in Nederland en Europa is gevalideerd.

In de proefcursus komen de volgende modulen aan bod:

• Introductie module – Basis BIM kennis en kunde • Module 1 – Return on Investment met BIM • Module 2 – Toepassing informatie management • Module 3 – Green procurement met BIM • Module 4 – Gebruik van BIM technologie • Module 5 – Analyse van het BIM model MEE DOEN?

BIM (Building Information Modeling) is een werkwijze voor informatiemanagement tijdens de gehele levenscyclus van het gebouw. Dus tijdens de ontwerpfase en realisatie, maar ook beheer, onderhoud, renovatie en sloop.

Betrokkenen kunnen de milieu-impact van het gebouw verminderen door in elke fase van de levenscyclus rekening te houden met energieaspecten.

10

ISSOINFO NOVEMBER 2018

Deelnemers zijn na deze proefcursus volledig op de hoogte van de laatste ontwikkelingen rondom BIM en de ontwikkelingen omtrent competentieprofielen. De ervaringen die ISSO met dit project opdoet, worden vervolgens gebruikt om de cursussen en competentieprofielen te versterken en daarna door ISSO beschikbaar gesteld aan de opleiders.

Doet u mee? Meld u dan aan bij a.schrauwen@isso.nl

EVE N VOORSTE LLE N M E DEWE R KE RS . . . EVE N VOORSTE LLE N M E DEWE R KE RS . . . EVE N VOORSTE L

Desiree van den Berg Klantadviseur

‘Ik werk sinds mei bij ISSO. Door de collega’s voelde ik me al snel thuis, maar ook door mijn functie. Klanten helpen is de rode draad in mijn leven. Ik zit hier dus helemaal goed. Naast mijn werk volg ik een studie voor makelaar & taxateur. Ook vanuit dat oogpunt spreekt ISSO mij aan. Ik wil weten hoe gebouwen in elkaar zitten. En of ze veilig en goed zijn gebouwd. Niemand wil ziek worden omdat een installatie verkeerd is afgesteld.’

‘Belt u naar ISSO met vragen over ISSOpublicaties of de ISSO KennisBank, dan krijgt u mij waarschijnlijk aan de lijn. Ik beantwoord uw vragen, regel de verzending van producten en ik zorg dat u toegang hebt tot de ISSO KennisBank. Sommige van uw vragen zet ik uit bij een van onze inhoudelijke specialisten.

Daarnaast regel ik een aantal administratieve zaken, waaronder de facturatie.’

‘Door uw vragen leer ik ook weer. Ook dat maakt mijn werk interessant. Sommige antwoorden zoek ik voor u op, bijvoorbeeld met kernwoorden op de ISSO KennisBank. Over sommige publicaties worden we heel vaak gebeld. Dus dan weet ik vaak het antwoord al. Onze nieuwe topper is bijvoorbeeld het praktijkboek Bouwfysica & Bouwtechniek. Het handboek Zonne-energie staat geloof ik al jaren in de top 10 van bestsellers.

We spreken elkaar vast nog eens!’ [advertentie]

Ruil je meetinstrument in en ontvang 20% korting Metrel levert meest geavanceerde installatie- en apparatentesters

De elektrotechniek en de daarbij horende wet- en regelgeving ontwikkelt zich snel.

Normen veranderen, technieken verbeteren en toepassingen verbreden. Ook testen meetinstrumenten worden compacter, slimmer en veiliger. Deze veranderingen zorgen ervoor dat elektrotechnische installateurs, inspecteurs en keurmeesters hun meetinstrumenten anders gaan gebruiken. De kans is daarom groot dat de huidig apparaten niet meer aan de eisen van de deze tijd voldoen. KWx biedt in dat geval een passende aanbieding.

Met de actie ‘Stuur je verouderde meetinstrument in 2018 naar ons op en ontvang 20% korting op de nieuwste, meest geavanceerde installatie- en apparatentesters van Metrel!’ brengt KWx een nieuwe collectie apparaten onder de aandacht. Zeker meten begint met kennis van de geldende norm en het juiste meetgereedschap. De productspecialisten van KWx adviseren de gebruikers graag over welk meetinstrument voldoet aan de eisen die een specifieke norm of toepassing vraagt.

Met deskundig advies kan KWx de installateur jarenlang veilig en deskundig meetplezier garanderen. Bovendien zorgt het bedrijf met meetworkshops, kennissessies en een modern kalibratie- en reparatielaboratorium voor voldoende support vóór, tijdens en ná elektrotechnische inspecties. Meer informatie is te vinden op www.kwx.eu/eindejaarsactie of bel 0186 633 600.

ISSOINFO NOVEMBER 2018

11

. . . NIEUWS VAN KENNISPARTNERS . . . NIEUWS VAN KENNISPARTNERS . . . NIEUWS VAN KENNISPARTNERS . .

Warmteverliesberekening bepaalt optimale warmtepomp Met een Transmissieberekening bepaalt u het juiste installatievermogen van de warmtepomp of cv-ketel. Met de nieuwste Warmteverliesmodule in BINK 9 worden transmissieberekeningen gemaakt volgens de aangepaste Europese norm NEN-EN 12831, zoals is vastgelegd in de vernieuwde ISSOpublicaties 51, 53 en 57.

Tot voor kort hield men bij het ontwerpen van woningen en kantoren nauwelijks rekening met het optimaal laten functioneren van het verwarmingssysteem. Warmteverlies door gebrekkige isolatie of door kieren werd eenvoudig gecompenseerd door de gasketel, die vaak ook nog eens werd overgedimensioneerd.

TRANSMISSIEBEREKENING NOG BELANGRIJKER Sinds het schrappen van de gasaansluitplicht per 1 juli 2018 is vooral de warmtepomp sterk in opkomst als energiezuinig alternatief voor de hr-ketel. Om een warmtepomp goed te laten functioneren is optimalisatie van de buitenschil via goede isolatie en luchtdichte detailafwerking noodzakelijk. Het maken van een betrouwbare warmteverliesberekening is daarmee belangrijker dan ooit. De veelzijdige module BINK Warmteverlies helpt ontwerpers de juiste warmtepomp te kiezen. Dit voorkomt dat men geld weggooit door overdimensionering.

Het plaatsen van een te grote warmtepomp kan leiden tot storingen die weer extra slijtage veroorzaken.

Het plaatsen van een te kleine warmtepomp leidt tot een extra energievraag. Kortom het berekenen

12

ISSOINFO NOVEMBER 2018

van de juiste warmtepomp bespaart de opdrachtgever duizenden euro’s op een project, levert de gebruiker een comfortabel klimaat en bespaart op energie.

PROFESSIONELE RAPPORTAGE BINK Warmteverlies toont de ontwerper niet alleen het eindresultaat, maar ook alle tussenresultaten van de warmteverliesberekening. Dat maakt een transmissieberekening inzichtelijk en controleerbaar. De resultaten zijn zowel in diagram- als tabelvorm beschikbaar. Alle (tussen) resultaten kunnen worden geĂŤxporteerd naar Excel. De professionele rapportage kan naar eigen inzicht worden ingedeeld en voorzien van bijlagen.

BIM-INTEGRATIE Tevens biedt BINK Warmteverlies de ontwerper de mogelijkheid om BIM-modellen als basis te gebruiken voor de berekeningen. De BIM-converter Builder vertaalt het BIM-model naar een overzichtelijk rekenmodel. Is het project niet in BIM uitgewerkt? Geen punt! Ook handmatige invoer van alle gebouwkenmerken of gegevensimport vanuit SketchUp en DXF is mogelijk.

EXTRA HANDIG Gebouweigenschappen die de gebruiker invoert voor een transmissieberekening kunnen direct worden gebruikt voor andere berekeningen waaronder koellast, dynamische simulatie, EPC, BENG, brandoverslag, daglicht, ventilatiecapaciteit, spuiventilatie en gebruiksoppervlakte.

. . NIEUWS VAN KENNISPARTNERS . . . NIEUWS VAN KENNISPARTNERS . . . NIEUWS VAN KENNISPARTNERS . . .

Kwaliteit leveren door samenwerking ‘In deze wereld van digitalisering en specialisaties is het noodzakelijk om samen kennis te ontsluiten,’ stelt Bernd Karstenberg, eigenaar van Life Cycle Vision. ‘Dat doen wij als ISSO-Kennispartner met kennis over ontwerpkeuzes van gebouwinstallaties en hun levensduur­ kosten.’

de CO2-impact. Je kunt kiezen voor de meest duurzame, integrale ontwerpoplossing. Je kunt sturen op kwaliteit en diverse partijen in de bouwkolom besparen op tijd en kosten. Technisch inhoudelijke kennis is belangrijk bij de afwegingen tussen installatieconcepten of specifieke ontwerpkeuzes. Maar net zo belangrijk zijn de kosten. Met onze applicatie kunnen alle partijen een goede afweging maken.’

KENNIS MOET JE VERTALEN Bernd Karstenberg: ‘Onze applicatie is een typisch voorbeeld van bundeling van kennis. De applicatie is gebaseerd op de geldende normen en ontwerprichtlijnen. Daarin moeten we de markt uiteraard volgen met onze applicatie. Het is niet eenvoudig om die kennis te vertalen. Dat maakt een partij belangrijk als ISSO, die rechtsgeldige kennis heeft. Onze applicatie is gebaseerd op ISSO-publicaties, dus technisch onderbouwd volgens de ISSO-richtlijnen. Dat geeft ook een gebruiker zonder installatietechnische kennis vertrouwen in de kwaliteit.

Dat is waar je op moet kunnen bouwen als het gaat om gespecialiseerde kennis. Bepaalde kennis wil en moet je over kunnen laten aan anderen.’

BOUW SAMEN VERDER ‘We delen onze kennis en applicatie al met een aantal opleidingsinstituten,’ vervolgt Karstenberg. ‘En in bepaalde gevallen stellen we onze applicatie ook beschikbaar voor onderzoeken. Verder doen we mee of initiëren we samenwerkingen op het gebied van circulariteit en ondersteunen we bij de ontwikkeling van nieuwe standaarden.

Bouw samen verder, is onze slogan. En daar sluiten ISSO en het platform van ISSO-Kennispartners naadloos bij aan.’

ISSO-KENNISPARTNER Bernd Karstenberg van Life Cycle Vision

WAT MAAKT EEN ISSO-KENNISPARTNER INTERESSANT? Welke kennis heb je als bedrijf te bieden om een zinvolle samenwerking met andere bedrijven aan te gaan binnen het kennispartnerplatform? Karstenberg: ‘In ons geval gaat het om een applicatie van Life Cycle Vision die wereldwijd uniek is. De applicatie maakt ontwerpberekeningen en geeft daarbij nauwkeurige ramingen van de realisatie tot en met het onderhoud, de energiekosten en

Met Life Cycle Vision heeft ISSO inmiddels 19 Kennispartners. De deelnemende bedrijven staan voor het motto: samen bereik je meer. Het platform ISSOKennispartners draagt structureel bij aan een hoger kennis- en kwaliteitsniveau van de installatieprofessional.

Meer informatie over het platform ISSO-Kennispartners vindt u op isso.nl

ISSOINFO NOVEMBER 2018

13

. . NIEUWS VAN KENNISPARTNERS . . . NIEUWS VAN KENNISPARTNERS . . . NIEUWS VAN KENNISPARTNERS

KWx biedt eerste geaccrediteerde bijscholingsopleiding zonne-energie aan KWx heeft een primeur door als eerste organisatie in Nederland een geaccrediteerde bijscholingsopleiding voor zonne-energie aan te bieden. Tijdens de workshop ‘Meten aan PV-installaties’ leren installateurs onder andere meer over de eigenschappen van zonnepanelen, het wisselstroomgedeelte van de installatie, het uitvoeren van metingen en uitlezen van gegevens en risicomanagement.

Bij het opstellen van de cursus gaven de docenten van de cursus extra aandacht aan het behandelen van het gelijkstroomgedeelte van installaties met zonnepanelen.

Verder informeert de workshop de cursisten uitgebreid informatie over het gebruik van meetapparatuur bij PV-installaties.

KENNISVRAAG

PV-installaties. “De cursus is ontstaan door de vraag uit het werkveld naar extra kennis over het gebruik van de meetapparatuur van zonnepanelen. Tijdens de cursus informeren we daarom niet alleen over het meten, maar lichten we ook de eigenschappen van de installaties toe zodat cursisten de installatie doorgronden. Zo kunnen zij concluderen waar storingen vandaan komen.”

BIJSCHOLINGSPUNTEN Projectcoördinator André Derksen van ISSO maakte onderdeel uit van de accreditatiecommissie die de bijscholingsopleiding van KWx als eerste aan zonne-energie gerelateerde cursus in Nederland accrediteerde. “Er is veel behoefte aan een opleiding over PV-installaties die geaccrediteerd is, dus we hopen dat er meer cursussen volgen.” Cursisten ontvangen na succesvolle afronding van de cursus een bewijs van deelname en mogen 8 bijscholingspunten bijschrijven voor de certificaten ‘Deskundige zonnestroom’ en ‘Montage zonnestroom onderdaks’.

Volgens Kees Compaan, manager afdeling meetinstrumenten en een van de trainers bij KWx, is er vanuit het werkveld een grote behoefte aan kennis over

I S S O - K E N N I S PA R T N E R S P L AT F O R M V O O R S A M E N W E R K I N G

M E E R I N F O R M AT I E O P W W W . I S S O . N L

14

ISSOINFO NOVEMBER 2018

. . . DUURZAME GEBOUWEN . . . DUURZAME GEBOUWEN . . . DUURZAME GEBOUWEN . . . DUURZAMEGE

ISSO plaatst rapport over Energieopslagtechnieken in Kennisbank ISSO heeft het ISSO-rapport 106212 ‘Energieopslagtechnieken’ toegevoegd aan de KennisBank. Het doel van het rapport is om inzicht te geven in welke opslagtechnieken voor energie er beschikbaar zijn. Daarnaast geeft het rapport ook inzicht in hoe deze technieken globaal werken en welke randvoorwaarden er zitten aan de toepassing ervan.

Het ISSO-rapport over opslagtechnieken voor energie richt zich specifiek op warmte- en koudeopslag gedurende een periode van maximaal één seizoen en een elektrische energieopslag van maximaal één etmaal. Daarnaast behandelt dit ISSO-rapport lokale opslagsystemen voor woningen.

NOODZAAK ENERGIEOPSLAG Onderdeel van het rapport is een begrippenlijst die uitleg geeft over de betekenis van alle relevante en veelgenoemde termen op het gebied van energieopslag.

Voordat de hoofdstukken over respectievelijk de opslag van warmte en koude en de elektrische energieopslag aan bod komen, behandelt het rapport eerst de noodzaak tot energieopslag.

DOELGROEP Tot de doelgroep van het recent gepubliceerde ISSOrapport horen installatie-adviseurs en werkvoorbereiders bij installateurs zonder kennis van energieopslagtechnieken. Deze beroepsgroepen zijn vooral betrokken bij het ontwerp en de voorbereiding van de installatietechnische werkzaamheden. Architecten en bouwkundigen kunnen het rapport daarnaast gebruiken om inzicht te krijgen in de beschikbare opslagtechnieken en de globale werking ervan, voordat zij in gesprek gaan met installatietechnische experts.

Het rapport is gratis beschikbaar via kennisbank.isso.nl

ISSOINFO NOVEMBER 2018

15

DUURZAME GEBOUWEN . . . DUURZAME GEBOUWEN . . . DUURZAME GEBOUWEN . . . DUURZAME GEBOUWEN . . .

eu

Ondersteuning gebouwbeheerders bij formuleren ontwerpeisen gebouwbeheersysteem Met ISSO-publicatie 115 krijgt de gebouwbeheerder een richtlijn voor het in kaart brengen van de ontwerpeisen voor een gebouwbeheersysteem. De kennis ondersteunt de gebouwbeheerder met het opstellen van de ontwerpeisen. Hierdoor is het voor ontwerpers, adviseurs en installateurs ook direct duidelijk wat er van hen wordt verwacht De publicatie geeft meer structuur bij het opstellen van deze ontwerpeisen en daarmee meer inzicht in de totstandkoming van deze systemen. Daarmee is deze ISSOpublicatie geen overbodige luxe. Tot op heden waren er nog geen ontwerpspecificaties bekend die vanuit het perspectief van de gebouwbeheerder of -eigenaar naar een gebouwbeheersysteem kijken.

INSTRUMENT Utiliteit

PUBLICATIE 115

ten communiceren

officiële instanties;

ctie en opvolging; skosten.

biedt via een transnt waarmee de ont-

O NT W E R PE I S E N G E BO U W B E H E E R SYS TE M E N (G B S)

nstrument voor het SSO-Publicatie 115 een aanpak hoe u n en naderhand de operationele kosten middeld gebouw 20

I S S O - PU B LI C ATI E 11 5

n en te werken aan e schermen van een verlichting en veiligat. Uiteraard spelen oort gebouwen een ering en dergelijke. samenwerken. Een

ONTWERPEISEN GEBOUWBEHEERSYSTEMEN

Projectcoördinator Arjan Schrauwen van ISSO werkte als projectcoördinator mee aan de totstandkoming van de ISSOpublicatie. “Het is voor gebouwbeheerders soms lastig om te verwoorden wat zij met het systeem willen”, aldus Schrauwen. “Met de ISSO-publicatie 115 geven we de beheerders een instrument in handen om de ontwerpeisen voor een gebouwbeheersysteem op transparante wijze te formuleren.”

WAARAAN MOET EEN GBS VOLDOEN? Schrauwen ziet de ISSO-publicatie 115 vooral als een ‘voorzet’ voor gebouwbeheerders zodra zij aan het ontwerp van gebouwbeheersystemen willen werken. “De publicatie bevat bijvoorbeeld tabellen waarin beheerders kunnen aangeven hoeveel nadruk er ligt op de verschillende onderdelen van het gebouwbeheersysteem.

Moet een specifiek onderdeel tot in de puntjes worden uitgewerkt, of is voldoende als het alleen in de basis is afgewerkt? Uiteraard kunnen gebouwbeheerders zelf hun eigen invulling geven aan deze tabellen en werkwijze.”

PERIODIEKE UPDATE

Opleidings- en

den duur. Daarom brengen we periodiek een digitale update uit van deze én andere ISSO-publicaties. We werken de publicatie dan bij naar de realiteit van nu. Hiermee voorkomen we dat de publicatie door de actualiteit wordt achterhaald.”

SAMENWERKING Voor de publicatie werkte Schrauwen nauw samen met verschillende partijen. Voorzitter van de TVVL GB4groep Jan Kerdèl speelde als rapporteur een belangrijke rol bij de totstandkoming van ISSO-publicatie 115. Behalve Schrauwen en Kerdèl gaven ook medewerkers van Achmea Facilitair Bedrijf, DWA Installatieen Energieadvies, Regel Partners, Innuvate B.V., De Energiemanager, Vastgoedbeheer Rijksvastgoedbedrijf, sectie Gebouwen en Bouwtec van de TU Delft en Boomsma Regeltechniek input voor de publicatie. Op deze manier kwam, als het gaat om gebouwbeheersystemen, een gemeenschappelijke taal tot stand waarin de hele keten - van fabrikant en leverancier tot en met eindgebruiker – zich kan herkennen.

De uitgave is beschikbaar via kennisbank.isso.nl

Aan ontwikkeling van de kennis werkte mee: De heer E. van Dijen Achmea Facilitair Bedrijf De heer J.F. Kerdel Kerdèl Business Development De heer ing. H.J. Altena DWA Installatie- en Energieadvies De heer drs. ing. A. Schrauwen ISSO De heer ir. A. Peterse Regel Partners De heer ing. R. Krijger Innuvate B.V. De heer ir. M.J. van Bruggen De Energiemanager De heer ing. A. Snelleman TU Delft/Sectie Gebouwen en Bouwtec De heer ing. T.G. Verleun Directie Vastgoedbeheer Rijksvastgoedbedrijf De heer J. Boomsma- van Dort Boomsma Regeltechniek De realisatie is mede mogelijk gemaakt door:

Schrauwen: “De ISSO-publicatie 115 werkt meto de n t wstanikkelingsfonds v o o r h e t Te c h n i s c h daarden en de technieken die er nu zijn, maar standaarInstallatiebedrijf den kunnen veranderen en technieken verouderen op 16

ISSOINFO NOVEMBER 2018

. DUURZAME GEBOUWEN . . . DUURZAME GEBOUWEN . . . DUURZAME GEBOUWEN . . . DUURZAME GEBOUWEN

Aanpassingen maken ISSO-publicaties warmteverlies helemaal BENG-proof INNOVATIEF VENTILATIESYSTEEM

De ISSO-publicaties 51, Warmteverlies­

In de huidige aanvulling wordt ook een nieuw ventilatiesysteem opgenomen. Van Weele: “Dat systeem werkt met een strip in het raamrooster. Daarin is een klein elektrisch verwarmingselement geplaatst, dat binnenstromende lucht alvast wat voorverwarmt.” Door het nieuwe ventilatiesysteem nu op te nemen, zijn de ISSO-publicaties nog breder toepasbaar en BENG-proof.

berekening voor woningen en woon­ gebouwen, en 53, Warmteverliesberekening voor utiliteitsgebouwen met vertrekhoogten tot 4 meter, worden momenteel op kleine punten gewijzigd. De publicaties zullen na deze aanvullingen volledig aansluiten op de BENG-eisen.

INDIVIDUELE REGELSYSTEMEN Publicatie 53 krijgt één wijziging extra: er wordt een paragraaf in opgenomen over individuele regelsystemen per vertrek. “Sommige mensen willen hun kantoorkamer net een paar graden warmer of kouder dan gemiddeld.

Daar zijn kleine thermostaatjes voor. Die regelsystemen worden nu ook meegenomen in de methodiek”, zegt Van Weele.

Beide publicaties waren net een jaar geleden herzien, maar bij nader inzien kon het nog net iets beter. Het gaat om kleine aanpassingen op de bestaande methodiek. “Na de laatste aanpassing sloot bijvoorbeeld de werkwijze voor hoe om te gaan met infiltratie nog niet voor 100% aan op de BENG-eisen”, zegt Harry van Weele, projectcoördinator verwarming, ventilatie en binnenmilieu bij ISSO.” Met ‘infiltratie’ doelt Van Weele op lucht die bijvoorbeeld via kieren een woning binnenkomt.

WARMTEVERLIESBEREKENING VOOR UTILITEITSGEBOUWEN MET VERTREKHOOGTEN TOT 4 METER

WA R M T E V E R L I E S B E R E K E N I N G V O O R W O N I N G E N E N W O O N G E B O U W E N

WA R M T E V E R L I E S B E R E K E N I N G V O O R U T I L I T E I T S G E B O U W E N M E T V E R T R E K H O O G T E N T O T 4 M E T E R

PUBLICATIE 53

De herziene publicatie 51 is begin 2019 beschikbaar, publicatie 53 volgt zeer kort daarna.

PUBLICATIE 51

WARMTEVERLIESBEREKENING VOOR WONINGEN EN WOONGEBOUWEN

ISSOINFO NOVEMBER 2018

17

DUURZAME GEBOUWEN . . . DUURZAME GEBOUWEN . . . DUURZAME GEBOUWEN . . . DUURZAME GEBOUWEN . . .

Praktijkboek Bouwfysica en Bouwtechniek brengt bouw- en installatietechniek bij elkaar Het praktijkboek Bouwfysica is al sinds 2008 een veel geraadpleegd kennisproduct. Nu gebouwen aan steeds strengere eisen moeten voldoen, is bouwfysica belangrijker dan ooit. Vandaar dat het huidige praktijkboek een update kreeg met onder meer een extra onderdeel over kwaliteitsborging. Verder biedt de vernieuwde publicatie meer inzicht in een geïntegreerde aanpak om de vele veranderingen op een praktische manier samen te brengen.

Tot slot kreeg het boek een aangepaste titel: Praktijkboek Bouwfysica en Bouwtechniek.

Uit een goed ontwerp ontstaat alleen een goed gebouw als de bouwtechnische uitvoering goed gebeurt. In het Praktijkboek Bouwfysica en Bouwtechniek kunnen onder andere projectleiders, werkvoorbereiders en uitvoerders overzichtelijk en in begrijpelijke taal lezen hoe je bouwtechnisch goed bouwen aanpakt. “De titel van de nieuwe editie van het boek is wat breder getrokken, omdat de term ‘bouwfysica’ veel mensen afschrikt”, vertelt auteur Harry Nieman, onder andere adviseur van Stichting Bouwkwaliteit en kwartiermaker voor de Wet

Kwaliteitsborging voor het Bouwen. “‘Dat is mij te moeilijk’, denken ze, terwijl de onderbouwing van veel eisen en andere regelgeving bouwfysisch van aard is. Als het bijvoorbeeld gaat om ventilatie of isolatie, heb je simpelweg te maken met fysica, oftewel natuurkunde. Je hebt enige kennis van bouwfysica echt nodig om bouwtechnisch goed te bouwen. Op die manier begrijp je beter wat je doet en waaróm, sta je veel steviger in je schoenen en kun je met kennis van zaken meepraten tijdens een bouwvergadering,” aldus Nieman.

BOUWFYSISCHE WERKING VS. WETTELIJKE EISEN Het praktijkboek gaat uitgebreid in op alle relevante bouwdelen en installaties voor de Nederlandse bouwpraktijk, van staal- en houtconstructie tot beglazing en warmtepompen. De onderdelen hebben steeds eenzelfde opzet: eerst een uitleg over de bouwfysische werking en de problemen die kunnen optreden. Daarna een overzicht van de wettelijke eisen, met een uitleg hoe men daaraan kan voldoen.

VEEL AANDACHT VOOR INSTALLATIES Installaties komen in het Praktijkboek Bouwfysica en Bouwtechniek ook ruimschoots aan de orde. In een goed ontwerp moeten bouwkundige en installatietechnische uitgangspunten nauwkeurig op elkaar worden afgestemd.

Dat begint met een PvE op basis van de functionele eisen van de klant. En het resulteert in een ontwerp op basis van bijvoorbeeld een energieconcept waarin omgevingsfactoren, bouwkundige- en installatietechnische uitgangspunten optimaal zijn afgestemd. In dit vernieuwde praktijkboek komen ze allemaal langs. Een goed isolerende gebouwschil beperkt bijvoorbeeld de capaciteit van de warmte-opwekker, zoals een warmtepomp. Ook in de milieuprestatieberekening zijn de effecten van de installaties groot.

TIPS VOOR KWALITEITSBORGER “Deze nieuwe editie van het praktijkboek gaat in op kwaliteitsborging”, zegt Nieman. “Het gaat dan onder meer over digitale dossiervorming, wat essentieel is voor kwaliteitsborging, en het belang van teamwork. In elk onderdeel zijn tips voor de kwaliteitsborger opgenomen.

Het zijn allemaal eenvoudig te begrijpen en na te leven tips en checklists, die de bouwtechnische kwaliteit van nieuwe gebouwen substantieel verbeteren.”

Het praktijkboek is beschikbaar via kennisbank.isso.nl 18

ISSOINFO NOVEMBER 2018

. DUURZAME GEBOUWEN . . . DUURZAME GEBOUWEN . . . DUURZAME GEBOUWEN . . . DUURZAME GEBOUWEN

Met ISSO Praktijkboek Technisch Innoveren worden ideeën succesvolle producten Het is een dynamische tijd voor de technische installatiesector, alleen al door wijzigende verdienmodellen en de vraagt om nieuwe aanpakken, technieken, Praktijkboek Technisch Innoveren

en diensten door een actief leverende

De technische sector, en in het bijzonder de bouw- en installatiesector, vraagt om nieuwe producten en diensten om de energietransitie vorm te geven. De innovatieve ideeën zijn er, maar niet gemakkelijk beschikbaar of toegankelijk.

technische installatiesector. Het nieuwe

Praktijkboek Technisch Innoveren helpt technici om van hun idee een succesvol product of dienst te maken. De kracht van dt paktijkboek zit in de volgende punten:

ISSO Praktijkboek Technisch Innoveren

» Er is gebruik gemaakt van de Technisch InnovatieSysteem(TIS)-theorie die al veelvuldig gebruikt is rond duurzame energietechnieken. Deze TIS-theorie is verrijkt met inzichten uit de algemene kennis en theorieën over innoveren. » De theorie wordt aangevuld met praktische stappenplannen en schema’s.

Hiermee is de publicatie een zelfstartdocument. » De publicatie is afgestemd op de Technische Installatiebranche en andere sectoren die met de energietransitie bezig zijn, o.a. door interviews met personen uit de sector. » Praktijkboek Technisch Innoveren is realistisch: keuzemomenten om te stoppen met een project zijn benoemd. Ook laat de publicatie zien dat innovatie een proces is waarin veel onderwerpen aandacht vragen. Tevens biedt de publicatie vervolgens handvatten hoe hiermee om te gaan. » De publicatie is gericht op delen en contact zoeken: succesvolle innovaties worden gerealiseerd in samenspraak met partners en de beoogde doelgroep.

helpt mensen met een innovatief idee

om dat om te zetten in een succesvolle

PR A K TIJ K BO E K TE C H N I SC H I N N OV E R E N

snelle omslag naar duurzame energie. Dat

innovatie voor de installatiebranche.

Bij Praktijkboek Technisch Innoveren is ook de publicatie Handleiding Begeleiden Technische Innovatieprojecten ontwikkeld. Hiermee kunnen begeleiders van innovatietrajecten, in samenhang met deze publicatie, technici uit de technische installatiesector, de bouwsector en andere sectoren ondersteunen bij de ontwikkeling van hun ideeën tot producten en diensten die de energietransitie mogelijk maken.

PRAKTIJKBOEK TECHNISCH INNOVEREN

ISBN 978 90 5044 316 6

Leidraad in innovatie-ontwikkeling voor de installatiebranche & energietransitie

Innoveren. “Terwijl installateurs uitstekende ideeën kunnen hebben die een verbetering zijn van bestaande technieken, een nieuwe combinatie van technieken, of bijvoorbeeld een nieuwe dienstverlening.”

STAPPENPLAN EN TIPS

Dirk de Wit

De publicatie is bedoeld voor iedereen die een idee wil ontwikkelen tot een succesvolle innovatie voor de technische installatiesector: installateurs, adviseurs, producenten, studenten, enzovoorts. En dan met name voor mensen die nog geen of weinig innovatieactiviteiten hebben ondernomen. Het boek neemt innovators stap voor stap mee in de verschillende fasen van het innovatietraject en de technische ontwikkeling.

Een belangrijk advies uit het boek aan innovators is om, wanneer er een innovatief idee is, er al in een vroeg stadium met anderen over te praten om te toetsen of het kansrijk is. Verder zijn er de tips om veel aan kennisontwikkeling over het onderwerp te doen, alle notities over de innovatie goed te bewaren en om al snel na de denken over bijvoorbeeld een geschikte producent en de financiering.

Praktijkboek Technisch Innoveren: Leidraad in innovatieontwikkeling voor de installatiebranche & energietransitie is begin 2019 beschikbaar via de ISSO KennisBank.

TOEGESPITST OP INSTALLATEURS

De realisatie is mede mogelijk gemaakt door:

“Er is weinig toegankelijk gereedschap toegespitst O p l e i d i op ngs- en ontwikkelingsfonds installateurs dat hen helpt om succesvolle innovaties op v o o r h e t Te c h n i s c h de markt te brengen,” vertelt Dirk de Wit, projectcoördiInstallatiebedrijf nator bij ISSO en auteur van het Praktijkboek Technisch ISSOINFO NOVEMBER 2018

19

. . VEILIGE GEBOUWEN . . . VEILIGE GEBOUWEN . . . VEILIGE GEBOUWEN . . . VEILIGE GEBOUWEN . . . VEILIGE GE

Veiligheid en duurzame technieken centraal nieuwe ISSO-publicatie 30 ‘Leidingwaterinstallaties in woningen’ Er is de afgelopen vijftien jaar veel gebeurd op het gebied van leidingwaterinstallaties. Koper is vervangen door kunststof, energieprestaties zijn aangescherpt, warmtepompen en douche-wtw’s hebben de praktijk sterk veranderd. Dat leidde onder meer tot nieuwe voorschriften. Al deze veranderingen zijn verwerkt in de nieuwe ISSO-publicatie 30 voor het ontwerpen, aanleggen, onderhouden en beheren van leidingwaterinstallaties in woningen. Een handzaam en compleet naslagwerk dat alle betrokkenen aan de hand van de nieuwste inzichten door het traject leidt.

Een update van ISSO-publicatie 30 was hard nodig.

De laatste versie stamde uit 2003. Sindsdien is er veel veranderd. Materialen en werkwijzen, voorschriften en regels. Veelal onder invloed van de aangescherpte eisen aan energieprestaties. De beperkingen aan het energie-

Aan de ontwikkeling van de publicatie werkte mee: De heer P.D. Berends Waterbedrijf Groningen De heer ing. E. van der Blom Uneto-VNI (voorzitter) De heer ir. M.J. van Bruggen De Energiemanager De heer A.J. Burghout Van Hoften Installatietechniek B.V. De heer H. van Ekert Bonarius Bedrijven De heer M. van Gool IMI Aero-Dynamiek B.V. De heer E. Herlé Herlé Advies Sanitaire Installatietechniek De heer O. Kuipers KDWS Nederland B.V. De heer C.J. Meijer Rada Sanitairtechniek B.V. De heer ing. O.R. Offringa Wavin/BureauLeiding Mevrouw ing. I. van Veelen ISSO (rapporteur) De heer T. van der Velde Vabi Software B.V. De realisatie is mede mogelijk gemaakt door: Opleidings- en ontwikkelingsfonds v o o r h e t Te c h n i s c h Installatiebedrijf

20

ISSOINFO NOVEMBER 2018

gebruik van woningen en de eisen ten aanzien van het aandeel duurzame energie hebben belangrijke gevolgen voor de inzet van warmtapwater. Duurzame technieken als warmtepompen deden hun intrede in de woning en de beschikbaarheid van warmtapwater is daarmee niet meer zo vanzelfsprekend als bij de cv-ketel. De grootte van het buffervat bepaalt in belangrijke mate het comfort en de energiezuinigheid. Bij een te klein vat zal elektrisch bij verwarmen vaker nodig zijn of komt men vaker onder een koude douche te staan. “Een goede afstemming van enerzijds de gezinssamenstelling, de warmtapwaterbehoefte en het douchegedrag en anderzijds de dimensionering van de installatie en het voorraadvat, wordt steeds belangrijker. Daarvoor geeft de nieuwe ISSO-Publicatie 30 volop handvatten. We hebben ons hierbij gebaseerd op gebruikscijfers uit het driejaarlijkse onderzoek van VEWIN ‘Watergebruik Thuis 2016’. De herziene publicatie houdt verder rekening met de meest recente eisen aan energieprestatie en het vervallen van de verplichte gasaansluiting in nieuwbouw, waardoor de warmtepomp definitief een plek inneemt,” zegt Irene van Veelen, projectcoördinator bij ISSO en samensteller van de publicatie.

NEN 1006 Uiteraard is ook de nieuwe NEN 1006 voor veilig drinkwater, inclusief de bijbehorende Waterwerkbladen en het aanvullingsblad A1:2018, verwerkt in de nieuwe publicatie. Dit zijn belangrijke informatiebronnen als het gaat om veilige leidingwaterinstallaties in woningen. In de ISSO-publicatie is een aantal zaken aangepast op basis van de richtlijnen in de nieuwe NEN 1006. Ook kreeg het voorkomen van legionellabesmetting een prominentere rol. Nieuwe inzichten op dat gebied zijn verwerkt in de update van de publicatie, waarbij bijvoorbeeld het voorkomen van hotspots extra aandacht krijgt. Een groot voordeel van de nieuwe ISSO-publicatie 30 is dat er, naast alle NEN-normen, de ISSO Checklist hotspots en Waterwerkbladen, ook andere relevante ISSO-publicaties in zijn verwerkt. Zo zijn ISSO-Publicaties 30.4 voor warmteterugwinning uit douchewater en 30.5 met de titel Legionella-Code woninginstallaties hierin opgenomen.

Daarnaast komt ook de systematiek van ISSO/SBR 811 Integraal ontwerpen van legionellaveilige woningen en delen van het Kleintje Water erin terug.

EBOUWEN . . . VEILIGE GEBOUWEN . . . VEILIGE GEBOUWEN . . . VEILIGE GEBOUWEN . . . VEILIGE GEBOUWEN . .

Drie nieuwe KennisKaarten over spoelen, ontluchten en afpersen Begin 2019 worden er 3 nieuwe Kennis­Kaarten toegevoegd aan de KennisBank. Deze gratis documenten behandelen de werkzaamheden voor respectievelijk het spoelen, ontluchten en afpersen van verwarmings­installaties.

ISSO biedt de vakman via de kenniskaarten praktische werkinstructies.

De drie KennisKaarten zijn geschikt voor installateurs, leidinggevende monteurs en werkvoorbereiders. Elke KennisKaart zet stap voor stap uiteen welke taken de vakman dient uit te voeren om het volledige proces voor het spoelen, ontluchten of afpersen van installaties te voltooien. De kenniskaarten sluiten aan op de nieuwe ISSO-publicatie 13, die in 2019 verschijnt.

Praktische informatie KennisKaarten zijn documenten met praktische informatie over specifieke onderwerpen uit de bouw- en installatietechniek. De KennisKaarten zijn gratis online in te zien en kunnen worden uitgeprint om bij de hand te houden tijdens de werkzaamheden. ISSO publiceerde de eerste kenniskaarten in 2013. Inmiddels staan er meer dan 200 verschillende KennisKaarten in de KennisBank van kennisbank.isso.nl.

SPOELEN De KennisKaart ‘Spoelen van nieuwe installaties’ gaat in op het spoelplan, het spoelen van de verschillende installatieonderdelen en de ingebruikname van de afgiftesystemen daarna. Daarnaast komen ook alternatieve spoelmethodes kort aan bod. Voor de vakman die extra informatie wil, staan onderin het document verwijzingen naar andere informatiebronnen over het spoelen van installaties.

AFPERSEN De KennisKaart ‘Afpersen van installaties’ gaat in op zowel het afpersen van cv-installaties met lucht als het afpersen met water. Naast de verschillende stappen voor deze werkzaamheden, bevat deze kenniskaart ook aanbevelingen en maatregelen om de veiligheid te garanderen.

Verder is er aandacht voor het meetrapport en vermeldt het document verschillende referenties voor meer informatie.

ONTLUCHTEN In de KennisKaart ‘Ontluchten van nieuwe installaties’ is uitgebreid aandacht voor dit onderdeel van de basisprocedure voor het in bedrijf nemen van een cv-installatie.

Het document begint met een opsomming van zaken waarmee de vakman rekening moet houden tijdens het ontwerp. Vervolgens behandelt de kenniskaart stap voor stap de werkzaamheden voor het ontluchten en is er aandacht voor de verschillen tussen automatische ontluchters en luchtafscheiders. Afsluitend noemt het document nog literatuur om meer te lezen over het ontluchten van installaties.

ISSOINFO NOVEMBER 2018

21

. . . VEILIGE GEBOUWEN . . . VEILIGE GEBOUWEN . . . VEILIGE GEBOUWEN . . . VEILIGE GEBOUWEN . . .

Temperatuurschommelingen tijdens douchen verleden tijd met nieuwe inzichten Temperatuurschommelingen aan douchemengkranen

schommelingen. Die aanbevelingen vertaalt ISSO in technische richtlijnen, die als aanvulling op ISSO-publicatie 55 worden uitgebracht. Deze aangepaste publicatie verschijnt eind 2018.

zijn een bekend fenomeen, wat tot schrikreacties leidt en voor minder zelfredzame personen zelfs gevaar kan opleveren. In 2017 heeft de expertgroep Sanitaire Techniek van TVVL daarom een voorstudie gedaan

ERVARINGEN DELEN

naar de oorzaken hiervan en oplossingen ontwikkeld

ISSO ziet graag dat behalve in nieuwbouw, de oplossingen uit de voorstudie ook verbetering brengen in bestaande situaties. Mensen die met dit probleem te maken hebben, zoals een technische dienst van zorginstellingen, zijn daarom welkom om hun ervaringen te delen en de nieuwe aanbevelingen te testen. Hierdoor krijgt ISSO waardevolle feedback of de regels de gewenste verbetering brengen.

ISSO komt graag in contact met mensen die hun praktijkervaring met drukschommelingen in leidingwaterinstallaties willen delen.

om temperatuurschommelingen te voorkomen. Die aanbevelingen neemt ISSO nu over in een aanvulling op ISSO-publicatie 55 ‘Leidingwaterinstallaties voor woonen utiliteitsgebouwen’.

MEE DOEN? Bent u geïnteresseerd in deze nieuwe richtlijn, wilt u meelezen of uw ervaringen delen over dit onderwerp, dan kunt u contact opnemen met projectcoördinator Irene van Veelen via i.vanveelen@isso.nl.

Doelgroep van deze publicatie is:

Adviseur

Op het gebied van:

Water & Gas

Energie & Milieu

Utiliteit

Woningen

De voorstudie van TVVL/Uneto-VNI met de naam: ST-35 ‘Beperken van drukschommelingen aan inlaten van douchemengkranen’ toonde aan dat de regelautoriteit vóór de mengkamer van de douchemengkraan moet liggen.

Dat is dus in de aansluitingen van koud- en warmwater op de mengkraan. Installateurs moeten dan ook voorkomen dat de douchekop, of een (waterbesparende) voorziening, aan de uitlaat van de douchemengkraan regelautoriteit heeft. Vervelende, en vanwege schrikreacties soms zelfs gevaarlijke, schommelingen in de watertemperatuur zijn daardoor beduidend minder.

AANBEVELINGEN VERTAALT IN TECHNISCHE RICHTLIJNEN ISBN 978-90-5044-250-3 In de voorstudie staan aanbevelingen voor het ontwerpen van een leidingwaterinstallatie met zo min mogelijk druk-

22

ISSOINFO JUNI 2018

publicatie

KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR

Irene van Veelen

L E I D I N G WAT E R I N S TA L L AT I E S V O O R W O O N - E N U T I L I T E I T S G E B O U W E N

Installateur

55

2013

LEIDINGWATERINSTALLATIES voor woon- en utiliteitsgebouwen

. . GEZONDE GEBOUWEN . . . GEZONDE GEBOUWEN . . . GEZONDE GEBOUWEN . . . GEZONDE GEBOUWEN .

ISSO-rapport biedt leidraad voor juiste toepassing Europese ventilatie-eisen Er heerst nog veel onduidelijkheid over de toepassing van de Europese verordeningen EU 1253/2014 en EU 1254/2014. Deze verordeningen hebben rechtsreekse juridische werking en bevatten eisen voor het energetisch ontwerp van ventilatie-eenheden in woningen en utiliteitsgebouwen, met als doel het energiegebruik door ventilatiesystemen met 45% te verlagen. ISSO komt installateurs, leveranciers, adviseurs en tegemoet met een nieuw interpretatiedocument; een handleiding die duidelijkheid geeft en praktisch houvast biedt. Het rapport is geschreven in opdracht van brancheorganisaties VLA, OTIB en Uneto-VNI. Europa is al jaren bezig om de lidstaten te bewegen tot energiebesparing en het verminderen van de CO2-uitstoot.

Zo moet de CO2-uitstoot tot en met 2025 jaarlijks met 233 miljoen ton omlaag worden gebracht. Daarvoor heeft de Europese Commissie verschillende instrumenten ingezet. Zoals de ErP-richtlijnen, die eisen stellen aan Energy related Products, waaronder ventilatoren. De Europese verordeningen EU 1253/2014 (ecologisch ontwerp) en EU 1254/2014 (etikettering) zijn daar een uitwerking van.

ECOLOGISCH ONTWERP EN ETIKETTERING Verordening EU 1253/2014, ook wel ecodesign genoemd, is van toepassing op nieuwe ventilatie-eenheden voor woningen en utiliteit en schrijft voor hoe het ecologisch ontwerp daarvan eruit moet zien. Zo moeten veel ventilatie-eenheden nu uitgerust zijn met regelbare wtw (warmteterugwinning), moet het toerental van de ventilator regelbaar zijn en zijn het elektriciteitsgebruik en de geluidsproductie aan banden gelegd. Verordening EU 1254/2014 gaat in op de vermelding van het energiegebruik van woningventilatie-eenheden op etiketten en in de productinformatie. Sinds 1 januari 2016 mogen in heel Europa alleen nog ventilatieproducten worden verkocht en in gebruik genomen die voldoen aan de vereisten van deze verordeningen. In 2018 zijn de eisen alweer iets aangescherpt, in 2020 gebeurt dat naar verwachting opnieuw. Voldoe je er niet aan, dan geldt dat als een wanprestatie, een overtreding van de wet. Met alle juridische gevolgen van dien.

INTERPRETATIEFOUTEN LEIDEN TOT OVERTREDINGEN In de praktijk blijkt het niet zo eenvoudig om de verordeningen te interpreteren. De brancheverenigingen UnetoVNI (installatiebedrijven) en VLA (Leveranciers van luchttechnische apparaten) kregen er de afgelopen tijd veel vragen over van hun leden. Enerzijds zijn dat vragen over begrippen, definities en de scope. Anderzijds zijn het technische vragen met betrekking tot de praktische invulling van de verordening. De onduidelijkheid kan in de praktijk tot fouten leiden die als overtredingen gelden. Om die reden heeft ISSO, op verzoek van OTIB (het Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technisch InstallatieBedrijf) en de twee brancheverenigingen, het ISSO-rapport 10740 ‘Interpretatiedocument Europese Verordeningen EU 1253/2014 en EU 1254/2014’ uitgebracht. Met het rapport als leidraad is het een stuk eenvoudiger om de verordeningen eenduidig en correct toe te passen. Voor zowel installateurs en leveranciers als architecten en adviseurs.

GRIJZE GEBIEDEN INGEKLEURD Het document legt de wettelijke kaders op begrijpelijke wijze uit, onderverdeeld naar woningbouw en utiliteit. Het rapport kleurt de grijze gebieden in en biedt een heldere leidraad voor ontwerpers, leveranciers en uitvoerders. Alle mogelijke onduidelijkheden in de verordening komen aan bod, waarbij nu eindelijk een afgesproken interpretatie is vastgelegd. Een groot aantal praktijkvoorbeelden. waarvan de regels niet altijd duidelijk zijn, hebben nu een uitleg van de juiste aanpak. Vallen ventilatie-eenheden die een warmtewisselaar en een warmtepomp bevatten voor wtw nu wel of niet onder de verordening? Moet je in een kantoorgebouw met een gebalanceerd ventilatiesysteem voor de verblijfsruimten en een aparte ventilator voor de toiletten, de afzuigventilator toch voorzien van wtw? Wat geldt er bij vervanging van slechts één ventilator in een luchtbehandelingskast? En hoe zit het met ATEX-ventilatieeenheden? Op al deze praktische vragen geeft het ISSOrapport een helder antwoord.

VERWIJZINGEN NAAR MEER Bij het opstellen van dit rapport is gebruik gemaakt van de al beschikbare interpretatiedocumenten van de VLA en de EVIA-Eurovent samenwerking. Het ISSO-rapport verwijst ook nadrukkelijk naar deze en andere relevante documenten die bijdragen aan het begrip van de verordeningen. Het rapport is gratis te raadplegen via de KennisBank van ISSO.

ISSOINFO JUNI 2018

23

GEZONDE GEBOUWEN . . . GEZONDE GEBOUWEN . . . GEZONDE GEBOUWEN . . . GEZONDE GEBOUWEN . . . GEZO

ISSO publiceert herziene ISSO-publicatie 24 ISSO heeft de afgelopen maanden hard gewerkt aan de aanpassing van ISSO-publicatie 24. Door de strengere hantering van nieuwe wet- en regelgeving was er behoefte aan een herziening van het document over installatiegeluid. Daarnaast vormden ook verschillende meldingen van praktijkproblemen met installatiegeluid en de behoefte vanuit de markt aan eenvoudige reken­ regels aanleiding om de publicatie een update te geven.

installatietechnische onderdelen en de theorie op nog een aantal punten afwijkt van de eerste publicatie. “Zo behandelt de herziene versie meer installaties uitgebreider en gaan we ook dieper in op elke installatie. Compleet nieuw in de herziening zijn decentrale installaties in onder anderen scholen, omdat hier vanuit het werkveld veel vraag naar is. Verder gaat de publicatie in op trillingstechnische aspecten en geeft het document praktische voorbeelden van trillingsdempende maatregelen.”

DOELGROEP De herziening van de ISSO-publicatie 24 is geen overbodige luxe; de originele publicatie stamt uit 1990. De nieuwe versie gaat onder andere dieper in op installatietechnische onderdelen en de theoretische aspecten rondom installatiegeluiden.

MEER INSTALLATIES Dennis van der Kooij, projectcoördinator bij ISSO, geeft aan dat de herziening naast de verdieping op het vlak van

Volgens Van der Kooij had de originele ISSO-publicatie over installatiegeluid in de utiliteitsbouw geen specifieke doelgroep. “Dat verandert in de herziening, waarin we ons richten op de kleine utiliteit”, geeft Van der Kooij aan.

“Daarmee focust de nieuwe versie van de ISSO-publicatie 24 zich op het deel van de utiliteitsbouw dat vaak met installatiegeluid binnen de utiliteit te maken heeft.”

De uitgave verschijnt in 2019 in de ISSO-KennisBank.

NTR 3216 en ISSO-kleintje Riolering volledig herzien en De norm NEN 3215 voor gebouwriolering wordt in 2018 gewijzigd met een aanvullingsblad A1. Dat betekent dat ook de bijbehorende ISSO-publicaties NTR 3216 (Riolering van bouwwerken) en Kleintje Riolering daarmee in overeenstemming moet worden gebracht. De publicaties zijn daarnaast verbeterd en uitgebreid met nieuwe inzichten. NTR 3216 en kleintje Riolering verschijnen begin 2019, tegelijk met het aanvullingsblad van NEN 3215.

lingsmethode met rekenblad opgenomen, waarmee men zelf het aantal ontspanningsleidingen kan bepalen dat gecombineerd kan worden, echter nog steeds maximaal 10. Ook is hiermee de diameter van de gecombineerde ontspanningsleiding en de dakdoorvoer te bepalen. Voor een aantal veelvoorkomende situaties zijn rekenvoorbeelden opgenomen, onder andere voor parallelle ontspanningsleidingen met dezelfde lengte, en voor terraswoningen waarbij de lengte van de stand- en ontspanningsleidingen verschilt.

HEMELWATER VAN GROENE DAKEN Kleintje Riolering wordt aangevuld met praktische input van vier betrokken installatiebedrijven. NTR 3216, met richtlijnen voor het ontwerpen, installeren en beheren van afvoersystemen voor hemelwater en huishoudelijk afvalwater van bouwwerken, is op zo’n twintig punten gewijzigd, onder andere:

Voor de berekening van de hemelwaterafvoer van daken is een reductiefactor van toepassing. Voor groene daken zijn meerdere mogelijkheden toegevoegd aan de hand van de dikte van de substraatlaag. Hiermee is NTR 3216 ook afgestemd op NTA 8292 voor Begroeide daken. Deze NTA bevat bepalingsmethoden voor de prestatie van het begroeide dak als geheel in zijn bouwkundige toepassing.

COMBINEREN VAN ONTSPANNINGSLEIDINGEN Tot nu toe was het toegestaan om maximaal 10 ontspanningsleidingen te combineren op één gecombineerde leiding en dakdoorvoer. Maatgevend moet echter het drukverlies in het totale systeem zijn. Er is nu een bepa24

ISSOINFO NOVEMBER 2018

AANLEG TOESTEL- EN VERZAMELLEIDINGEN Publicatie NTR 3216 geeft richtlijnen voor de aanleg van onder meer toestelleidingen en verzamelleidingen.

Er zijn op diverse punten verbeteringen doorgevoerd.

ONDE GEBOUWEN . . . GEZONDE GEBOUWEN . . . GEZONDE GEBOUWEN . . . GEZONDE GEBOUWEN . . . GEZONDE

Nieuwe regeling Bodemkwaliteit verwijst naar ‘oude BRL’

Aan de ontwikkeling van publicatie 24 hebben de volgende personen bijgedragen: De heer ing. J.H.N. Buijs Peutz BV De heer G.J. Conijn Schouten Techniek B.V. De heer ir. K. Kalkman Nelissen Ingenieursburo B.V. De heer D.R. van der Kooij ISSO De heer N. van Leeuwen ROVC Technische Opleidingen De heer H. Huub Neuteboom DGMR Bouw B.V. De heer ing. O.W.W. Nuijten Edu4Install De heer drs. ing. A.P.W.M. Schrauwen ISSO De heer T. van der Velde Vabi Software B.V. De heer F.A. Vos UNETO-VNI

Op 1 oktober 2018 is de nieuwe Regeling Bodem­kwaliteit in werking getreden.

Deze regeling geeft de randvoorwaarden voor het toepassen of gebruiken van de bodem of het oppervlaktewater. Het doel is dat de overheid op deze manier de garantie heeft dat ongewenste verspreiding van stoffen naar het milieu niet plaatsvinden.

De herziening is mede mogelijk gemaakt door een financiële bijdrage van: Opleidings- en ontwikkelingsfonds v o o r h e t Te c h n i s c h Installatiebedrijf

aangepast aan NEN 3215 Bijvoorbeeld over hoe om te gaan met het overbruggen van dilataties in vloeren. Ook is een tabel voor de maximum leidinglengte uitgebreid met de aansluiting van een keukengootsteen, waarbij binnen een afstand van 5 meter een regelmatig gebruikt lozingstoestel > 0,75 l/s is aangesloten. Dit vergroot de transportafstand en kan de maximum leidinglente 8 meter bedragen in plaats van 5 meter. Er is een verduidelijking gemaakt voor het aansluiten van een closet via een bovenaansluiting. Dit is toegestaan indien bovenstrooms van de aansluiting, de verzamelleiding is aangesloten op een secundaire ontspanningsleiding.

Een van de zaken die de regeling Bodemkwaliteit wil garanderen is een vakbekwame aanleg van WKOsystemen. Om te zorgen dat daarvoor de juiste kwaliteitseisen gelden, wijst deze regeling de BRL 6000-21 ‘Bodemenergiesystemen’ aan als kwaliteitsrichtlijn. Dat betekent dat bedrijven die bodemenergiesystemen willen aanleggen volgens de BRL 6000-21 wettelijk verplicht gecertificeerd moeten zijn.

Hoewel er inmiddels een BRL 6000-21, versie 2017 is uitgebracht, verwijst de nieuwe Regeling Bodemkwaliteit nog altijd naar de BRL 6000-21, versie 2014. Inmiddels wordt er ook al aan een BRL 600021, versie 2019 gewerkt. De verwachting is dat in de Regeling Bodemkwaliteit, die de overheid in 2019 opnieuw zal herzien en in de herfst van 2019 verplicht zal stellen, de BRL 6000-21, versie 2019 zal worden aangewezen. Maar voor het komend jaar is het nog de versie van de BRL uit 2014 die van toepassing is.

De ontwikkeling van de NTR 3216 komt tot stand door: De heer ir. R. Bente De heer ing. E. van der Blom De heer M. Buitenhuis De heer H. Lodder De heer L. Niemöller De heer ing. O.R. Offringa De heer N. Post

Wisa B.V./Fluidmaster UNETO-VNI Akatherm B.V. Deerns Nederland B.V. Dyka Steenwijk B.V. Bureauleiding Beck & v.d. Kroef B.V.

De heer W.J.H. Scheffer De heer ing. R.A.J. Schulpen Raab Karcher Mevrouw S. Schulten NEN De heer R. Snoek De Kraan Installatietechniek B.V. Mevrouw ing. I. van Veelen ISSO De heer ir. H.J. Wes Geberit B.V.

ISSOINFO JUNI 2018

25

. GEZONDE GEBOUWEN . . . GEZONDE GEBOUWEN . . . GEZONDE GEBOUWEN . . . GEZONDE GEBOUWEN .

Nieuwe publicatie over het voorkomen van corrosie in verwarmings- en koelinstallaties Moderne verwarmings- en koelinstallaties hebben vaak last van corrosie en vervuiling. Dat heeft een negatieve invloed op hun rendement. Daardoor functioneren ze suboptimaal en veroorzaken ze faalkosten en hogere energiekosten. Om dit te voorkomen, werkt ISSO - mede dankzij crowdfunders - met een ISSOKontaktgroep en een werkgroep aan een herziening van ISSO-publicatie 13; Aanbevelingen ter voorkoming van corrosie en ketelsteenvorming in watervoerende installaties.

deze ‘storingen’ is corrosie en daarmee gepaard gaande vervuiling van het systeem.

STORINGEN VOORKOMEN Gezien al deze ontwikkelingen was ISSO-publicatie 13 niet langer volledig. De herziene publicatie geeft uitleg over het corrosieproces, zodat de ontwerper dit in de toekomst kan voorkomen. Daarnaast geeft de publicatie uiteraard richtlijnen voor het ontwerp van een storingsvrije installatie.

BETROKKEN CROWDFUNDERS

ISSO-publicatie 13 dateert uit 1983. Destijds werden cv-installaties aangelegd in staal en werd er op hoge temperaturen gestookt. Tegenwoordig worden veel meer diverse materialen gebruikt, en lagere watertemperaturen (LTV). Onder andere daardoor komen tegenwoordig vaak storingen voor, zoals het vastlopen van kleine regelklepjes. Hier heeft zich dan vaak vervuiling vastgezet.

Andere problemen zijn bijvoorbeeld het ontzinken van messing componenten. Een belangrijke veroorzaker van

De publicatie komt mede dankzij crowdfunders tot stand.

Door hun bijdrage is er veel vaart gekomen in de komst van deze herziening. Er is zowel een kontaktgroep als een werkgroep met de vernieuwing bezig. In de kontaktgroep zijn alle belanghebbenden vertegenwoordigd, van installateur, adviseur tot fabrikant en eindgebruiker. De kleinere werkgroep neemt het schrijfwerk en de redactie voor zijn rekening.

De publicatie is begin 2019 verkrijgbaar.

Crowdfunders ISSO-publicatie 13:

26

ISSOINFO NOVEMBER 2018

AANTOONBAAR VAKMANSCHAP . . . AANTOONBAAR VAKMANSCHAP . . . AANTOONBAAR VAKMANSCHAP

Nieuwe KvINL-erkennings regeling Woningventilatie voorwaarde voor VLA Ventilatiekeur Op 1 juli 2018 heeft KvINL de erkenningsregeling Ventilatie bindend verklaard.

Daarin zijn ook richtlijnen opgenomen voor de uitvoering van en controle op het onderhoud van de installaties. Zo sluit de

van ventilatiesystemen. Aanhaken bij de KvINL erkenningsregeling, geeft bewoners en beheerders die een ventilatiesysteem hebben met het VLA-Ventilatiekeur nóg meer zekerheid over het binnenmilieu van hun woning.

De erkenningsregeling verwijst naar ISSO-publicaties 61 en 63 en kleintje Ventilatie als kwaliteitsdocumenten.

erkenningsregeling aan op de vereisten uit de Onderhoudsnorm woningventilatie van het VLA-keurmerk ‘Ventilatiekeur’. Op zijn

De erkenningsregeling Ventilatie staat tijdelijk als PDF download op de website van KvINL

beurt verbindt branchevereniging FME/VLA nu als voorwaarde aan het Ventilatiekeur dat bedrijven erkend moeten zijn volgens de KvINL-erkenningsregeling.

De Erkenningsregeling Woningventilatie is de eerste regeling nieuwe stijl van KvINL. Via deze bedrijfserkenning kan een installateur of monteur die werkzaam is met woningventilatie zich onderscheiden. Om te worden erkend, moet diegene aantonen dat hij of zij een bepaald kennisniveau heeft. Ook wordt zijn bedrijf en een van zijn ventilatieprojecten eens in de twee jaar gecontroleerd. Andere belangrijke onderdelen in de regeling zijn de verplichte controles op het eigen werk, het verstrekken van een opleverrapport en het verrichten van (controle)me­­tingen.

Zo vormt de erkenningsregeling een waarborg voor kwalitatief goed uitgevoerde ventilatiesystemen.

CONTROLE AAN ACHTERZIJDE Onder meer door invloed van de VLA (Vereniging leveranciers van Luchttechnische Apparaten) is ook controle aan de ‘achterzijde’ van het opgeleverde werk een belangrijk onderdeel geworden van de erkenningsregeling.

Ventilatiesystemen die het VLA Keurmerk dragen, geven bewoners en beheerders zekerheid over het binnenmilieu van hun woning. Het Keurmerk bewijst dat vervuilde lucht goed wordt gefilterd, de luchtstroom perfect is afgesteld en het energiegebruik en geluid aan de eisen voldoen.

ERKENNINGSREGELING ALS VOORWAARDE VOOR VENTILATIEKEUR Afgelopen voorjaar heeft branchevereniging FME/VLA aangegeven dat bedrijven die het VLA-Ventilatiekeur willen gebruiken, erkend moeten zijn volgens de nieuwe KvINL erkenningsregeling Ventilatie. VLA-Ventilatiekeur bestaat sinds 2013. Het is een norm voor het onderhoud ISSOINFO NOVEMBER 2018

27

AANTOONBAAR VAKMANSCHAP . . . AANTOONBAAR VAKMANSCHAP . . . AANTOONBAAR VAKMANSCHAP

Landelijk examen voor herziene BRL 6010 in ontwikkeling De herziene BRL 6010 Legionellapreventie-advisering nadert zijn voltooiing. Op dit moment ligt de tekst ter goedkeuring bij de Raad van Accreditatie. In de aangepaste BRL is veel aandacht voor de kwaliteit van de legionellapreventie-adviseur. Deze zal een Bewijs van Vakbekwaamheid moeten hebben. Momenteel wordt er hard gewerkt aan een landelijk examen, waarmee is te beoordelen of kandidaten voldoen aan de in de BRL beschreven eindtermen.

Er komt één landelijk examen van ISSO. De examencommissie stelt het examen samen. In deze commissie zijn onder meer diverse deskundigen, opleiders, ISSO, Cito, en een certificerende instelling (KIWA) vertegenwoordigd.

Het examen beoordeelt of de kandidaat voldoet aan de eindtermen die in de BRL beschreven zijn.

De examencommissie vindt het erg belangrijk dat de kandidaat over praktische installatietechnische kennis beschikt. In het examen wordt hier dan ook voldoende aandacht aan besteed, onder andere middels een praktijkopdracht. De commissie hecht ook veel waarde aan kennis over de “alternatieve technieken”. Behalve uit een praktijkcase, zal de toets uit meerkeuzevragen bestaan.

eventueel ook elders in het land plaatsvinden. Vanwege de praktijkcase geven kandidaten hun antwoorden grotendeels op papier. De examencommissie gaat de opleidingsinstituten tijdig informeren, zodat zij hun opleidingen aan kunnen passen aan de eisen van het examen.

TOETS OP LOCATIE Zodra de nieuwe BRL 6010 bindend is verklaard zal iedere Legionellapreventie-adviseur, die op basis van BRL 6010 risicoanalyses uitvoert en beheersplannen opstelt, zijn kennis en kundigheid moeten aantonen via de toets. Het examen zal meerdere keren per jaar worden afgenomen op locatie bij Cito in Arnhem. Bij voldoende vraag kan het

OVERGANGSTERMIJN VAN 15 MAANDEN Vooralsnog is het streven de herziene BRL 6010 Legionellapreventie-advisering op 1 januari 2019 van kracht te laten gaan. De overgangstermijn is 15 maanden, wat betekent dat Legionellapreventie-adviseurs tot 1 april 2020 de tijd hebben het examen te behalen.

Colofon

ISSO Info is een uitgave van ISSO, kennisinstituut bouw-

info@isso.nl, www.isso.nl

en installatietechniek

kennisbank.isso.nl

Weena 505

28

3013 AL Rotterdam

Vormgeving: Stijlmeesters

Postbus 577, 3000 AN Rotterdam

Redactie: Anneli van Kleven-Pijpers, Therese van Warmerdam en Stijlmeesters

Tel. 010 - 206 59 69

De uitgever kan niet aansprakelijk worden gesteld voor persoonlijke of materiële

Fax 010 - 213 03 84

schade, veroorzaakt door onjuistheden in de redactionele kolommen.

ISSOINFO NOVEMBER 2018