Issu ibepgw

PDT-instructieboek IBepgw

PDT-instructieboek IBepgw

Toepassen EPG in de woningbouwpraktijk Ontwikkelen van energiezuinige woningen op basis van de EPG

Platform Duurzame Technologie www.duurzame-technologie.nl

IBepgw Omslag.indd 1

17-2-2015 10:50:08

Toepassen EPG in de woningbouwpraktijk Ontwikkelen van energiezuinige woningen op basis van de EPG Dit is een uitgave van het platform Duurzame Technologie (PDT). Het PDT draagt zorg voor het samenbrengen van de mogelijkheden voor scholing van duurzame technieken voor de technische installatiebranche.

De organisaties achter het PDT zijn OTIB, ISSO, Uneto-VNI, TVVL en NL-Ingenieurs.

Het PDT-instructiemateriaal betonactivering bestaat uit twee delen: – Toepassen EPG in de utiliteitsbouwpraktijk: Ontwikkelen van energiezuinige utiliteitsgebouwen op basis van de EPG - IBepgu – Toepassen EPG in de utiliteitsbouwpraktijk: Ontwikkelen van energiezuinige woningen op basis van de EPG - IBepgw Dit instructieboek is tot stand gekomen door financiering van OTIB.

‘Duurzame Technologie’ hét platform tot scholing voor de technische installatiebranche.

Meer informatie op www.duurzame-technologie.nl De beheerder van deze leerlijn is:

Eerste druk, december 2014.

ISBN: 978-90-5044-273-2 Aansprakelijkheid De samenstellers van deze publicatie hebben een zo groot mogelijke zorgvuldigheid betracht bij het verzamelen, samenstellen en verwerken van de gegevens in deze uitgave. Nochtans moet de mogelijkheid niet worden uitgesloten dat er toch fouten en onvolledigheden in deze uitgave voorkomen. Ieder gebruik van deze uitgave en gegevens daaruit is geheel voor eigen risico van de gebruiker en het PDT sluit, mede ten behoeve van al degenen die aan deze uitgave hebben meegewerkt, iedere aansprakelijkheid uit voor schade die mocht voortvloeien uit het gebruik van deze uitgave en de daarin opgenomen gegevens.

Auteursrechten Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze publicatie mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar worden gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enig andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het bestuur van het platform Duurzame Technologie.

IBepgw Omslag.indd 2

17-2-2015 10:50:09

PDT-instructieboek IBepgw

Toepassen EPG in de woningbouwpraktijk Ontwikkelen van energiezuinige woningen op basis van de EPG

Datum: Maart 2013 Dit instructieboek is tot stand gekomen door financiering van OTIB.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------2 PDT-instructieboek IBepgw

Inhoudsopgave Symbolenlijst ............................................................................................................ 6 Begrippenlijst ........................................................................................................... 7 Leeswijzer ................................................................................................................. 9 1

Inleiding ............................................................................................................ 11 1.1 Doel en gebruik instructieboek .................................................................... 11 1.2 Doelgroepen ................................................................................................ 11 1.3 Ondersteunende materialen ........................................................................ 11 1.4 Literatuurlijst/gebruikte software .................................................................. 12

2

Introductie EPC en verantwoordelijkheid ...................................................... 13 2.1 EPC ............................................................................................................. 13 2.2 EPC-gerelateerd energiegebruik ................................................................. 15 2.3 Verantwoordelijkheid ................................................................................... 17

3

Aanleiding introductie EPG ............................................................................ 19 3.1 Aandacht voor duurzaamheid ..................................................................... 19 3.2 EPBD (Energy Performance of Buildings Directive) .................................... 20 3.3 NEN 7120 - Energieprestatie van gebouwen .............................................. 21 3.4 Ventilatie - NEN 8088 .................................................................................. 24 3.4.1 Ventilatiesystemen .............................................................................. 25 3.4.2 Spuiventilatie ...................................................................................... 25 3.4.3 Verbrandingslucht open verbrandingstoestellen ................................. 25 3.4.4 Infiltratie .............................................................................................. 26 3.5 EMG - Energieprestatienorm voor Maatregelen op Gebiedsniveau ............ 26 3.5.1 Bouwbesluit en EPG en EMG ............................................................. 27 3.5.2 EMG .................................................................................................... 28

4

Relevante wijzigingen Bouwbesluit 2012 ...................................................... 31 4.1 Bouwbesluit 2012 ........................................................................................ 31 4.2 Indeling gebieden en ruimtes ...................................................................... 32 4.3 Installatiegeluid............................................................................................ 34 4.4 Ventilatie...................................................................................................... 35 4.4.2 Gemeenschappelijke verkeersruimten................................................ 36 4.4.3 Ruimte met gasmeter.......................................................................... 36 4.4.4 Opslagruimte huishoudelijk afval ........................................................ 36 4.4.5 Stallingsruimten voor motorvoertuigen ............................................... 36 4.4.6 Spuiventilatie ...................................................................................... 36 4.5 Energiezuinigheid ........................................................................................ 37 4.5.1 Energieprestatie .................................................................................. 37 4.5.2 Thermische isolatie ............................................................................. 37 4.6 Milieu-eisen ................................................................................................. 38

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------3 PDT-instructieboek IBepgw

5

Maatregelen en EPC ........................................................................................ 39 5.1 EPC-reductie van individuele maatregelen ................................................. 39 5.2 Woningen met EPC 0,6 ............................................................................... 42 5.2.1 Appartement met EPC 0,6 .................................................................. 42 5.2.2 Tussenwoning met EPC 0,6 ............................................................... 44 5.2.3 2^1-kap-woning met EPC 0,6 ............................................................. 46 5.2.4 Vrijstaande woning met EPC 0,6 ........................................................ 48

6

Denken in concepten ....................................................................................... 51 6.1 Duurzaamheid: een integrale afweging ....................................................... 52 6.1.1 Duurzamer en lager energiegebruik ................................................... 52 6.1.2 Verlaging van de woonlasten .............................................................. 52 6.1.3 Verbetering binnenklimaat .................................................................. 53 6.1.4 Zorgvuldig ruimtegebruik .................................................................... 53 6.1.5 Legionella-beheersing......................................................................... 53 6.2 Woningconcepten met EPC < 0,6 ............................................................... 54 6.3 Woningen met EPC van 0,4 ........................................................................ 54 6.3.1 Appartement met EPC van 0,4 ........................................................... 55 6.3.2 Tussenwoning met EPC van 0,4......................................................... 57 6.3.3 2^1-kap-woning met EPC van 0,4 ...................................................... 59 6.3.4 Vrijstaande woning met EPC van 0,4 ................................................. 61 6.4 Woningen met EPC van 0 ........................................................................... 63 6.4.1 Appartement met EPC van 0 .............................................................. 65 6.4.2 Tussenwoning met EPC van 0............................................................ 66 6.4.3 2^1-kap-woning met EPC van 0 ......................................................... 67 6.4.4 Vrijstaande woning met EPC van 0 .................................................... 68

7

FinanciĂŤn .......................................................................................................... 69 7.1 Investeringskosten ...................................................................................... 69 7.2 InitiĂŤle exploitatiekosten .............................................................................. 70 7.3 Relevante parameters voor toekomstige exploitatielasten .......................... 70 7.4 Financierings- en fiscale aspecten .............................................................. 71 7.5 Voorbeeld .................................................................................................... 71 7.5.1 Referentie ........................................................................................... 71 7.5.2 Energiezuinige alternatieven............................................................... 72 7.5.3 Energiegebruik en CO2-emissie ......................................................... 74 7.5.4 Investeringen ...................................................................................... 75 7.5.5 Woonlasten ......................................................................................... 75 7.5.6 Onzekerheden en aandachtspunten ................................................... 77 7.5.7

Integrale afweging............................................................................... 78

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------4 PDT-instructieboek IBepgw

8

Kwaliteitsborging en handhaving .................................................................. 79 8.1 Inspectie ...................................................................................................... 80 8.1.1 Voorbeeld ........................................................................................... 80 8.2 Kopstaart-aanpak ........................................................................................ 83 8.3 Meetmethoden om bouwkundige kwaliteit in beeld te brengen ................... 84 8.3.1 Luchtdichtheidsmeting ........................................................................ 84 8.3.2 Thermografisch onderzoek ................................................................. 85 8.4 Meetmethoden om installatietechnische kwaliteit in beeld te brengen ...... 88 8.4.1 Thermografisch onderzoek ................................................................. 88 8.4.2 Ventilatiedebietmeting......................................................................... 88 8.4.3 Geluidmeting ....................................................................................... 88 8.5 Energielabel nieuwbouw ............................................................................. 89

9

Toekomst .......................................................................................................... 91 9.1 GreenCalc+ ................................................................................................. 92 9.2 GPR-Gebouw .............................................................................................. 93 9.2.1 Module Energie ................................................................................... 93 9.2.2 Module Milieu ...................................................................................... 94 9.2.3 Module Gezondheid ............................................................................ 94 9.2.4 Module Gebruikskwaliteit .................................................................... 95 9.2.5 Module Toekomstwaarde.................................................................... 96 9.3 BREEAM-NL ............................................................................................... 96

10

Eindcase ....................................................................................................... 99

Bijlage A Uitgangspunten berekeningen ...................................................... 107 A.1 Uitgangspunten ............................................................................................. 107 A.2 Uitwerking ..................................................................................................... 109

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------5 PDT-instructieboek IBepgw

Symbolenlijst Symbool

Omschrijving

Eenheid

COP

coëfficiënt of performance. Factor die de energieprestatie van warmtepompen aangeeft door de warmte-output te delen door de aandrijfenergie (kracht of warmte)

[-]

EPC

energieprestatiecoëfficiënt, dit is een maat voor de energiezuinigheid van het pand ten opzichte van een referentiesituatie

[-]

Lp

geluiddrukniveau (ook wel geluidsniveau genoemd)

[dB]

L;A

gewogen geluiddrukniveau

[dB(A)]

qv10 waarde

de lekvolumestroom door een gebouwomhulling bij een drukverschil van 10 Pa. Dit is een maat voor de luchtdoorlatendheid van een woning of gebouw

[dm³/s]

Rc

warmteweerstand, geeft het warmte-isolerend vermogen van een materiaallaag weer. Hoe groter de Rc-waarde, hoe groter de weerstand die de warmtedoorgang ondervindt, hoe beter het materiaal isoleert

[m².K/W]

U

warmtedoorgangscoëfficiënt, geeft de warmtehoeveelheid aan die in een stationaire toestand door een materiaallaag gaat. Hoe lager de U-waarde (of k-waarde) van de gebruikte materialen, hoe minder warmteverlies er optreedt door dat deel naar de buitenomgeving of hoe meer er warmte wordt binnengehouden door dat specifieke constructiedeel

[W/m².K]

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------6 PDT-instructieboek IBepgw

Begrippenlijst Begrip

Omschrijving

Biomassa

Plantaardig materiaal (eventueel gekweekt) voor energieproductie.

Blok- en wijkverwarming

Warmtenet voor de externe levering (van buiten de perceelgrens) van warmte aan flats of groepen van woningen.

CO2-emissie

Vrijkomende CO2 bij verbranding van brandstoffen. Deze is verschillend voor de verschillende brandstoffen en daardoor voor verschillende 'prestaties'.

Combiketel

Gasgestookte ketel ten behoeve van ruimteverwarming en warm tapwater.

Elektrische warmtepomp

Brengt met behulp van mechanische energie de omgevingswarmte (bijvoorbeeld in grondwater) naar een bruikbaar temperatuurniveau (bijvoorbeeld 12 °C naar maximaal 55 °C).

Energie-eenheid

De joule, afgekort J, is de vervanger van de vroeger gebruikelijke eenheid kilocalorie en geeft de primaire energie-inhoud weer.

Energieopslag

Seizoensmatige opslag van warmte en koude in een watervoerende zandlaag in de bodem. Hiermee kan op een efficiënte, duurzame manier worden voorzien in de energievraag.

Gaswarmtepomp

Brengt met behulp van mechanische energie en warmte de omgevingswarmte (door middel van verbranding van gas) naar een bruikbaar temperatuurniveau (bijvoorbeeld 12 °C naar ruim 70 °C).

Gebalanceerde ventilatie

Ventilatie waarbij door middel van ventilatoren lucht wordt ingeblazen en afgezogen, waarbij de toe- en afgevoerde luchthoeveelheden nagenoeg gelijk zijn aan elkaar.

HR107-(combi)ketel

Verwarmingsketel, voorzien van een Gaskeur hr-107 kwaliteitsaanduiding.

Infiltratie

Het meestal onbedoeld binnendringen van koude lucht via kieren in de schil van het gebouw.

Kierdichting

De mate waarin de kieren en naden zijn afgedicht tegen het onbedoeld doorlaten van lucht.

Laagtemperatuurverwar ming

Afgiftesysteem met een aanvoertemperatuur van maximaal 50 - 55 °C. Dit is met goed geïsoleerde gebouwen prima mogelijk en biedt over het algemeen meer comfort.

Lokale ventilatie

Het in een beperkt deel van de ruimte toe- en/of afvoeren van lucht.

Luchtbalans

Het bewust evenveel toevoeren als afvoeren van lucht naar een ruimte, waardoor het luchtdrukverschil van de ruimte ten opzichte van de omgevende ruimten ongeveer nul wordt.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------7 PDT-instructieboek IBepgw

Begrip

Omschrijving

Luchtdoorlatendheid

De eigenschap van een constructie om lucht door te laten als er een luchtdrukverschil bestaat (dit gebeurt meestal onbedoeld via kieren en naden tussen constructiedelen).

Luchtvolumestroom

De luchthoeveelheid in volume-eenheden per tijdseenheid.

Mechanische ventilatie

Ventilatie die tot stand wordt gebracht door een ventilator.

Natuurlijke ventilatie

Ventilatie onder invloed van natuurlijke 'krachten', wind en temperatuur, via bewust aangebrachte openingen.

Photo-voltaïsch paneel/ pv-paneel

Systeem voor elektriciteitsopwekking met (zon)licht.

Piekketel

Verwarmingsketel die de pieken in de warmtevraag opvangt wanneer het basissysteem te weinig vermogen heeft.

Tocht

Een relatief hoge luchtsnelheid bij een lagere temperatuur (dan de temperatuur in de ruimte), meestal niet constant, waardoor afkoeling plaatsvindt die als onbehaaglijk wordt ervaren.

Ventilatie

Luchtverversing, waarbij toevoer van buitenlucht en afvoer van verontreinigde lucht uit de ruimte plaatsvindt.

Ventilatiesysteem

Voorziening die bedoeld is om de ventilatie tot stand te brengen, bijvoorbeeld een klapraam of ventilatierooster.

Ventilatievoorziening

Het geheel van mechanische en natuurlijke voorzieningen dat de ventilatie van de ruimten verzorgt.

Ventilatievoud

Het aantal luchtwisselingen per uur, of beter de toe- en/of afgevoerde luchtvolumestroom, uitgedrukt in kubieke meters per uur, gedeeld door het volume van de betreffende ruimte.

Warmtepomp

Elektrisch aangedreven pomp, die de omgevingswarmte (bijvoorbeeld in grondwater) naar een bruikbaar temperatuurniveau brengt, bijvoorbeeld van 12 °C naar 50 °C.

Warmteterugwinning

Proces waarbij warmte uit de afgevoerde lucht wordt overgedragen aan de koude buitenlucht die is toegevoerd. Warmterugwinning (wtw) wordt bijna altijd toegepast bij gebalanceerde ventilatie.

Zonneboiler

Warmteopweksysteem door zonnewarmte, bestaande uit een zonnecollector en voorraadvat (voor tapwater en/of woningverwarming).

Zonnecollector

Systeem voor het omzetten van zonne-energie in warmte, bestaande uit donkergekleurde buizen of een slangenstelsel, vaak afgedekt met een glazen plaat met daarin vloeistof die door de zoninstraling wordt opgewarmd.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------8 PDT-instructieboek IBepgw

Leeswijzer Ter verduidelijking van de besproken theorie wordt gebruikgemaakt van pictogrammen. Deze pictogrammen zijn in de linkermarge van het instructieboek geplaatst.

Onderstaand overzicht geeft een beschrijving van de pictogrammen.

Opdracht Dit pictogram kom je tegen op plaatsen waar opdrachten gemaakt moeten worden.

Tip Het pictogram 'Tip' wordt getoond op plaatsen in het instructieboek waar je tips terug kunt vinden.

Verwijzing Binnen het instructieboek wordt verwezen naar andere publicaties.

Wanneer dit gebeurt is het pictogram 'Verwijzing' aan de linkerkant van de tekst zichtbaar.

Verwijzing naar norm Binnen het instructieboek wordt verwezen naar normen. Wanneer dit gebeurt is dit pictogram aan de linkerkant van de tekst zichtbaar.

Verwijzing naar ISSO-publicatie Binnen het instructieboek wordt verwezen naar ISSO-publicaties.

Wanneer dit gebeurt is dit pictogram aan de linkerkant van de tekst zichtbaar.

Voorbeeld Dit pictogram geeft aan dat er in de aangrenzende tekst een voorbeeld wordt besproken ter verduidelijking van de theorie.

Waarschuwing Wanneer je dit pictogram tegenkomt betekent dit dat er belangrijke informatie die je niet mag missen wordt besproken in de aangrenzende tekst.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------9 PDT-instructieboek IBepgw

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------10 PDT-instructieboek IBepgw

1 Inleiding 1.1

Doel en gebruik instructieboek

Dit instructieboek maakt deel uit van een serie gericht op de Leergang EP. De leergang bestaat uit vier modulen:  Ontwikkelen van energiezuinige woningen op basis van de EPG (eendaagse cursus);   

1.2

Ontwikkelen van energiezuinige utiliteitsgebouwen op basis van de EPG (eendaagse cursus); Toepassen EPG in de woningbouwpraktijk (tweedaagse cursus); Toepassen EPG in de utiliteitsbouwpraktijk (tweedaagse cursus).

Doelgroepen

De cursussen zijn bedoeld voor verschillende doelgroepen.  Ontwikkelen van energiezuinige woningen op basis van de EPG (eendaagse cursus): o Doelgroep: opdrachtgevers (projectontwikkelaars en woningcorporaties), architecten, projectleiders van aannemers en installatiebedrijven en medewerkers gemeentes; o Instroomniveau: HBO-niveau.  Ontwikkelen van energiezuinige utiliteitsgebouwen op basis van de EPG (eendaagse cursus): o Doelgroep: opdrachtgevers (projectontwikkelaars en woningcorporaties), architecten, projectleiders van aannemers en installatiebedrijven en medewerkers gemeentes; o Instroomniveau: HBO-niveau.  Toepassen EPG in de woningbouwpraktijk (tweedaagse cursus): o Doelgroep: ontwerper, werkvoorbereider en EP-rekenaar; o Instroomniveau: MBO-niveau.  Toepassen EPG in de utiliteitsbouwpraktijk (tweedaagse cursus): o o

1.3

Doelgroep: ontwerper, werkvoorbereider en EP-rekenaar; Instroomniveau: MBO-niveau.

Ondersteunende materialen

De volgende publicaties vormen een aanvulling op dit instructieboek:  Boek 'Energievademecum, energiebewust ontwerpen van nieuwbouwwoningen', derde herziene druk, 2010, uitgegeven door Aeneas; 

Boek 'Energietips, mogelijke energiemaatregelen in de gebouwde omgeving', editie oktober 2011, uitgegeven door Uneto-VNI, artikelnummer 47795;

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------11 PDT-instructieboek IBepgw





1.4

Publicatie 'Op weg naar minimum energie woningen met EPC ≤ 0', 2012, uitgegeven door Agentschap NL, publicatienummer DENB211006/P207120109, te downloaden via www.agentschapnl.nl; Publicatie 'KopStaart Praktijkboek', uitgegeven door Lenteakkoord, te bestellen/downloaden via http://www.lente-akkoord.nl/kopstaart.

Literatuurlijst/gebruikte software    



    

NEN 7120 + C2:2012 Energieprestatie van gebouwen - Bepalingsmethode; NEN 8088-1+C1:2012 Ventilatie en luchtdoorlatendheid van gebouwen; Boek 'Energievademecum, energiebewust ontwerpen van nieuwbouwwoningen', derde herziene druk, 2010, uitgegeven door Aeneas; Boek 'Energietips, mogelijke energiemaatregelen in de gebouwde omgeving', editie oktober 2011, uitgegeven door Uneto-VNI, artikelnummer 47795; Publicatie 'Op weg naar minimum energie woningen met EPC ≤ 0', 2012, uitgegeven door Agentschap NL, publicatienummer DENB211006/P207120109, te downloaden via www.agentschapnl.nl; Publicatie 'KopStaart Praktijkboek', uitgegeven door Lenteakkoord, te bestellen/downloaden via http://www.lente-akkoord.nl/kopstaart; ISSO-rapport 111 'Geluid van individuele woninginstallaties', isbn 978-905044-227-5, uitgave april 2012; Bepalingsmethode milieuprestatie van gebouwen en GWW-werken, uitgave Stichting Bouwkwaliteit, uitgave 31-03-2010; Rekenprogramma EPW-NPR 5129 Versie V2.1 (is gebaseerd op de NEN 5128:2004 Energieprestatie van woningen en woongebouwen); Rekenprogramma ENORM Versie 1.01 van DGMR (is gebaseerd op de NEN 7120).

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------12 PDT-instructieboek IBepgw