Issu ibvb

PDT-instructieboek VB

PDT-instructieboek VB

Ventilatietechniek De basis

Platform Duurzame Technologie www.duurzame-technologie.nl

IBvb Omslag.indd 1

21-10-2014 14:52:55

Ventilatietechniek De basis (VB) Dit is een uitgave van het platform Duurzame Technologie (PDT). Het PDT draagt zorg voor het samenbrengen van de mogelijkheden voor scholing van duurzame technieken voor de technische installatiebranche.

De organisaties achter het PDT zijn OTIB, ISSO, Uneto-VNI, TVVL en NL-Ingenieurs.

Het PDT-instructiemateriaal warmtepompen bestaat uit vier delen: – Ventilatietechniek: De basis - VB – Ventilatietechniek: Ontwerpen ventilatiesystemen - VO – Ventilatietechniek: Installeren en opleveren ventilatiesystemen - VIO – Ventilatietechniek: Beheer en onderhoud ventilatiesystemen - VBO De inhoud van de vier instructieboeken ventilatietechniek is tot stand gekomen door de werkgroep, samengesteld uit de volgende personen: – Ing. E. Roijen (auteur) Cauberg Huygen Raadgevende ingenieurs BV, Maastricht – Ing. M.C. Hofman ISSO, Rotterdam – Ir. A.M. van Weele ISSO, Rotterdam – Ing. F.A. Vos Uneto-VNI, Zoetermeer Deze instructieboeken zijn samengesteld op basis van eindtermen, opgesteld door de werkgroep eindtermen, samengesteld uit de volgende personen: – J.van Os ISSO, Rotterdam – M.C. Hofman ISSO, Rotterdam – F.A. Vos Uneto-VNI, Zoetermeer – E. Roijen Cauberg Huygen Raadgevende ingenieurs BV, Maastricht – K. Ruber Cauberg Huygen Raadgevende ingenieurs BV, Maastricht – K. de Schipper Vla/FME, Zoetermeer – T. Heuves Cito, Arnhem Deze instructieboeken zijn verder gebaseerd op de ISSO-publicaties nummer 61, 62, 63, 91, 92 en ISSO-kleintje ‘Ventilatie’.

‘Duurzame Technologie’ hét platform tot scholing voor de technische installatiebranche.

Meer informatie op www.duurzame-technologie.nl Dit instructieboek is tot stand gekomen door financiering van OTIB.

Ontwerp en opmaak: Strapatz Productie en distributie: Strapatz R&P VB, eerste druk, januari 2013 ISBN/EAN: 978-90-818757-6-9 Aansprakelijkheid De samenstellers van deze publicatie hebben een zo groot mogelijke zorgvuldigheid betracht bij het verzamelen, samenstellen en verwerken van de gegevens in deze uitgave. Nochtans moet de mogelijkheid niet worden uitgesloten dat er toch fouten en onvolledigheden in deze uitgave voorkomen. Ieder gebruik van deze uitgave en gegevens daaruit is geheel voor eigen risico van de gebruiker en het PDT sluit, mede ten behoeve van al degenen die aan deze uitgave hebben meegewerkt, iedere aansprakelijkheid uit voor schade die mocht voortvloeien uit het gebruik van deze uitgave en de daarin opgenomen gegevens.

Auteursrechten Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze publicatie mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar worden gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enig andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het bestuur van het platform Duurzame Technologie.

IBvb Omslag.indd 2

21-10-2014 14:52:56

PDT-instructieboek VB

Ventilatietechniek De basis

Dit instructieboek is tot stand gekomen door financiering van OTIB

Inhoudsopgave Begrippenlijst 5 Leeswijzer 11 1 Inleiding

2

3

4

5

13

1.1 Doel en gebruik van dit instructieboek 1.2 ISSO-publicaties woningventilatie 1.3 Basismodule

13 14 15

Thema 1: Basiskennis Woningventilatie

17

2.1 Basisbegrippen 2.2 Achtergrond ventilatie 2.2.1 Waarom ventilatie?

2.2.2 Hoe komt ventilatie tot stand?

2.3 Ventilatiestrategie 2.3.1 Spanningsveld binnenmilieu en comfort 2.3.2 Spanningsveld binnenmilieu en energiegebruik 2.4 Indeling ventilatiesystemen 2.5 Rol en de plaats van het woningventilatiesysteem in het bouwproces

17 18 18 18 19 19 19 20 21

Thema 2: Programmafase

23

3.1 Algemeen 3.2 Publiekrechtelijke eisen en normen 3.2.1 Algemeen 3.2.2 Oppervlakten 3.2.3 Luchtvolumestroom 3.2.4 Thermisch comfort 3.2.5 Akoestisch comfort 3.2.6 Regeling 3.2.7 Energie 3.2.8 Brandveiligheid 3.2.9 Spuiventilatie 3.2.10 Luchtdoorlatendheid 3.3 Privaatrechtelijke richtlijnen en eisen 3.4 Bepalingsmethoden 3.5 Vraagspecificatie 3.6 Programma van eisen

23 23 23 24 25 26 27 27 28 28 29 29 29 30 30 30

Thema 3: Systeemkeuze

31

4.1 Systeembeschrijving 4.1.1 Systeem A 4.1.2 Systeem B 4.1.3 Systeem C 4.1.4 Systeem D 4.1.5 Systeem X 4.2 Hoogbouw 4.3 Selectie woningventilatiesysteem 4.3.1 Voorselectie

31 31 31 31 32 32 32 32 32

Thema 4: Ontwerpfase

35

5.1 Ventilatiebalans 5.2 Luchtkwaliteit 5.2.1 Verdunningsfactor 5.2.2 Ontspanningsleiding riolering 5.2.3 Filtering 5.2.4 Combinatie met open verbrandingstoestel

35 37 37 37 38 39

Ventilatietechniek: Basis

3

6

7

8

4

5.3 Regeling ventilatie 5.4 Geluid 5.5 Opstellingsruimte 5.6 Overstroomvoorziening 5.7 Kanalenontwerp

39 40 41 42 43

Thema 5: Uitwerkingsfase

45

6.1

Selectie componenten 6.1.1 Selectie gevelroosters 6.1.2 Selectie gevelventilatie-unit 6.1.3 Selectie centrale mechanische toevoerunit 6.1.4 Selectie centrale mechanische afvoerunit 6.1.5 Selectie dak-/geveldoorvoer 6.1.6 Luchtkanalen 6.1.7 Toe- en afvoerventielen 6.1.8 Brandwerende voorziening 6.1.9 Inregelvoorzieningen 6.1.10 Terugslagkleppen 6.2 Elektra

45 45 45 46 46 47 47 47 47 48 48 48

Thema 6: Realisatiefase

49

7.1

Montage- en installatietechnische kwaliteitseisen 7.1.1 Luchtkanalen 7.1.2 Montage van de ventilatie-unit 7.1.3 Montage van ventielen 7.1.4 Montage gevelrooster 7.1.5 Inregelen 7.2 Controleprocedures 7.2.1 Functionele controle 7.2.2 Prestatiecontrole 7.2.3 Rapportage 7.3 In bedrijf stellen 7.4 Opleveren

49 49 50 50 51 51 51 51 51 52 52 53

Thema 7: Beheerfase

55

8.1 8.2

55 56

Gebruiks- en onderhoudsvoorschriften Beheer- en onderhoudsplan

Bijlage A Antwoorden

57

A.1 A.2 A.3 A.4 A.5 A.6 A.7

57 57 59 60 62 63 65

Thema 1: Basiskennis woningventilatie Thema 2: Programmafase Thema 3: Systeemkeuze Thema 4: Ontwerpfase Thema 5: Uitwerkingsfase Thema 6: Realisatiefase Thema 7: Beheerfase

PDT-instructieboek VB

Begrippenlijst Aftakkanaal Via aftakkanalen wordt lucht vanuit een hoofdkanaal naar individuele ruimten gebracht.

Afvoerunit Unit voor mechanisch afvoeren van lucht (rechtstreeks naar buiten).

Binnencondities Ontwerp binnenluchttemperatuur, luchtsnelheid en relatieve luchtvochtigheid.

Buitencondities Ontwerp buitenluchttemperatuur, relatieve luchtvochtigheid en windsnelheid.

Binnenklimaat Het complex van fysische factoren zoals temperatuur, vochtigheid, verlichting, luchtbeweging en het geluid in een verblijfsgebied van het gebouw.

Capaciteit Term uit de bouwregelgeving waarmee onder andere een luchtvolumestroom wordt aangeduid.

dB Afkorting voor decibel. Eenheid voor geluiddrukniveau (geluidssterkte).

Energieprestatiecoëfficiënt (EPC) Maat voor de energetische eigenschappen van een gebouw of een gedeelte van een gebouw inclusief de gebouwinstallaties bij een genormeerd gebruikersgedrag, in overeenstemming met NEN 5128 (tot 1 januari 2012) of NEN 7120 (vanaf 1 januari 2012).

Geluiddrukniveau 10 maal de 10-logaritme van de verhouding tussen het kwadraat van de geluiddruk en het kwadraat van de referentiegeluiddruk (2 · 10-5 n/m2).

Gebruiksfunctie De gedeelten van een of meer bouwwerken op een perceel of standplaats, die dezelfde gebruiksbestemming hebben en die samen een gebruikseenheid vormen.

Gebruiksoppervlakte (Ag) Onder de gebruiksoppervlakte van een gebruiksfunctie wordt verstaan het totaal van de tussen omsluitende wanden gelegen vloeroppervlakten van in die gebruiksfunctie gelegen ruimten.

Tot die gebruiksoppervlakte worden niet gerekend de oppervlakten die worden ingenomen door dragende constructieonderdelen, de oppervlakten van vloeren waarboven een hoogte aanwezig is van minder dan 1,5 m en de vloeroppervlakten van bijvoorbeeld een buiten een woning in het woongebouw gelegen bergruimte, stookruimte of trappenhuis.

Gebalanceerde ventilatie Gecontroleerde toevoer en gecontroleerde afvoer van lucht, waarbij evenveel lucht wordt toe­ gevoerd als afgevoerd.

Gevelventilatie-unit Decentraal toestel dat per ruimte zorgt voor mechanische luchttoevoer c.q. luchttoevoer en -afvoer.

Hiervoor zijn geveldoorvoer(en) noodzakelijk. De gevelventilatie-unit kan voorzien zijn van warmteterugwinning en/of vraagsturing.

Hoofdkanaal Luchtkanaal bestemd voor het transport van lucht via aftakkanalen naar individuele ruimten.

Ventilatietechniek: Basis

5

Hybride ventilatie Ventilatiesysteem waarbij de ventilatie op natuurlijke wijze plaatsvindt zolang het kan en wanneer de vereiste luchtvolumestromen niet gehaald worden er mechanische ondersteuning is ter realisering van de gewenste/vereiste luchtvolumestromen.

Infiltratie (ongecontroleerde ventilatie) Luchtuitwisseling tussen binnen en buiten die optreedt via naden, kieren en andere lekken in de bouwkundige constructies. Deze ventilatie is ongecontroleerd en niet regelbaar.

Inwendige scheidingsconstructie Constructie die de scheiding vormt tussen twee voor mensen toegankelijke besloten ruimten van een gebouw, waaronder begrepen de op die constructie aansluitende delen van andere constructies, voor zover dat nodig is voor de bepaling van kenmerkende eigenschappen van een inwendige scheidingsconstructie.

Installatiegeluid Geluid afkomstig van technische installaties in het gebouw. Voorbeelden van bronnen van installatie­geluid zijn: circulatiepompen van CV-installaties, ventilatoren en liftmachines.

Isolatie/isoleren (geluid) Een scheidingsconstructie of geluidsbron voorzien van geluidsisolerende materiaal. Met als doel het tegengaan van geluidsoverdracht.

Isolatie/isoleren (warmte) Een scheidingsconstructie voorzien van warmte-isolatiemateriaal met als doel het beperken van warmte- en koudeverliezen of het voorkomen van condensatie op de scheidingsconstructie.

Koudeval Neerwaarts gerichte convectieve (koude) luchtstroming langs (koude) ramen of wanden.

Leefzone Dat deel van een verblijfsgebied waarin wordt voldaan aan de gestelde ontwerpcriteria ten aanzien van comfort, dat zich volgens NEN 1087 bevindt binnen: • Hoogte vanaf de vloer: 1,8 m; • Afstand vanuit de uitwendige scheidingsconstructie: 1,0 m; • Afstand vanuit de inwendige scheidingsconstructie: 0,2 m.

Loopzone Dat deel van een verblijfsgebied dat grenst aan een deuropening en waar men niet zit en/of slaapt.

Luchtdoorlatendheid Eigenschap van een uitwendige scheidingsconstructie van een gebouw of gedeelte daarvan lucht door te laten indien over deze scheidingsconstructie een luchtdrukverschil aanwezig is.

Luchtdichtheid Een uitwendige scheidingsconstructie van een gebouw of gedeelte daarvan laat lucht door indien over deze scheidingsconstructie een luchtdrukverschil aanwezig is. Luchtdichtheid en luchtdoorlatendheid zijn elkaars tegengestelden. In het spraakgebruik wordt veelal de term ‘luchtdichtheid’ gebruikt. Het Bouwbesluit en de normen hanteren het begrip ‘luchtdoorlatendheid’.

Luchtfilter Toestel/voorziening voor de zuivering van onder meer lucht en damp. Er zijn diverse soorten filters te onderscheiden, bijvoorbeeld koolstoffilters (met name voor het afvangen van chemische agentia), vezelfilters (bijvoorbeeld zakkenfilters) en elektrostatische filters.

Luchtgeluidsisolatie Isolatie voor geluidstrillingen die, opgewekt door een geluidsbron, in de lucht aanwezig zijn.

6

PDT-instructieboek VB

Luchtkanalen Component van het ventilatiesysteem, bedoeld voor het transport van de lucht. Te onderscheiden zijn ronde, rechthoekige of ovale kanalen, gemaakt van metaal of kunststof.

Luchtkwaliteit De kwaliteit van de (binnen)lucht in de context van gezondheid en welzijn. Met ‘goede lucht­ kwaliteit’ wordt over het algemeen lucht bedoeld die bij inademing geen hinder geeft en die daarbij geen stoffen bevat in dusdanig hoge concentraties dat op lange termijn schade aan de gezondheid op kan treden.

Luchtsnelheid (relatieve) Luchtsnelheid ten opzichte van een bewegend persoon.

Luchtstromen (benaming) De benaming van de luchtstromen is als volgt: • Aanzuig: luchtstroom van buiten naar de ventilatie-/WTW-unit; • Afvoer: luchtstroom via de ventilatie-/WTW-units naar buiten; • Afzuig: luchtstroom van één of meer ruimten rechtstreeks naar buiten; • Toevoer: luchtstroom vanaf de ventilatie-/WTW-units naar één of meerdere ruimten.

Luchttemperatuur De temperatuur van de lucht rond gebouwgebruikers.

Luchtvolumestroom Hoeveelheid lucht die per tijdseenheid wordt toe- of afgevoerd, uitgedrukt in dm3/s of m3/h (1 dm3/s = 3,6 m3/h).

Mechanische toevoerunit Centraal opgesteld toestel dat zorgt voor mechanische luchttoevoer in de woning. Hiervoor zijn dak-/geveldoorvoer(en) noodzakelijk. De unit kan voorzien zijn van vraagsturing.

Mechanische ventilatie Ventilatie die met één of meer ventilator(en) tot stand wordt gebracht.

Natuurlijke ventilatie Ventilatie via aangepaste voorzieningen in een uitwendige scheidingsconstructie, die tot stand komt onder invloed van wind en/of temperatuurverschillen tussen de lucht buiten en de lucht binnen.

Nominale luchtvolumestroom Volumestroom aan toevoer van verse lucht en afvoer van binnenlucht die continu tot stand moet kunnen worden gebracht.

Nominale ventilatie Ventilatie die op grond van gezondheidsoverwegingen minimaal tot stand moet kunnen worden gebracht conform de eisen van het Bouwbesluit.

Overstroomvoorziening Onderdeel van ventilatiesysteem dat onder gedefinieerde omstandigheden kan dienen als afvoer van één ruimte en tegelijk als toevoer van een andere ruimte.

PMV (Predicted Mean Vote) Rekengrootheid die de gemiddelde waarde voorspelt van de waardering van een grote groep personen die een uitspraak doen over de thermische gewaarwording van hun omgeving aan de hand van een 7-puntsschaal, lopend van -3 (koud) tot +3 (heet).

PPD (Predicted Percentage of Dissatisfied) Voorspeld percentage ontevreden personen onder een grote groep personen die zich ten aanzien van het algemene comfort onbehaaglijk voelen.

Ventilatietechniek: Basis

7

Programma van Eisen Document waarin behoeften, eisen en wensen en verwachtingen van een opdrachtgever en de toekomstige gebruikers zijn verwoord. Het dient als communicatiemiddel tussen opdrachtgever en ontwerpende partijen, via een samenhangend geheel van activiteiten, gericht op het eenduidig en volledig verzamelen, bewerken, evalueren en overdragen van informatie op basis van uitgangs­ punten en voorwaarden.

Rooster Constructieve (en regelbare) voorziening voor het toevoeren van verse lucht of het afvoeren van lucht rechtstreeks naar buiten (zonder ventilator). Meestal rechthoekig uitgevoerd.

Shuntkanaal Een kanaal voor de natuurlijke afvoer van lucht van meerdere woningen.

Thermisch comfort Toestand waarin een mens tevreden is over zijn thermische omgeving en geen voorkeur heeft voor een warmere of koudere omgeving.

Tocht Ongewenste lokale afkoeling van een deel van een lichaam veroorzaakt door luchtbeweging.

Toevoerventiel Constructief einddeel van een aftakkanaal waardoor lucht gecontroleerd in een ruimte wordt toegevoerd.

Uitwendige scheidingsconstructie Constructie die de scheiding vormt tussen een voor mensen toegankelijke besloten ruimte van een gebouw en de buitenlucht, de grond of het water, waaronder begrepen de op die constructie aansluitende delen van andere constructies, voor zover die delen van invloed zijn op het voldoen van die scheidingsconstructie aan een bij of krachtens het Bouwbesluit gegeven voorschrift.

Ventiel Constructief en instelbaar einddeel van een luchtkanaal waardoor lucht gecontroleerd in een ruimte wordt toegevoerd of afgevoerd. Meestal rond uitgevoerd.

Ventilatie De luchtvolumestroom die teweeg wordt gebracht door speciaal daartoe aangebrachte ventilatievoorzieningen. Ventilatie is gecontroleerd en regelbaar.

Ventilatiecapaciteit/ventilatiedebiet De ventilatiecapaciteit of het ventilatiedebiet is de luchtvolumestroom die aan een verblijfsruimte of verblijfsgebied moet kunnen worden toe- en afgevoerd. De ventilatiecapaciteit wordt uitgedrukt in dm3 lucht per seconde (dm3/s) of m3 lucht per uur (m3/h). Daarbij is 1 dm3/s gelijk aan 3,6 m3/h.

Verblijfsgebied Gedeelte van een gebruiksfunctie met tenminste een gebruiksruimte, bestaande uit één of meer op dezelfde bouwlaag gelegen aan elkaar grenzende ruimten, anders dan een toiletruimte, een badruimte, een technische ruimte, of een verkeersruimte.

Verblijfsruimte Ruimte voor het verblijven van mensen, dan wel een ruimte waarin de voor een gebruiksfunctie kenmerkende activiteiten plaatsvinden. In het Bouwbesluit worden voorwaarden genoemd waaraan een verblijfsruimte moet voldoen. Een verblijfsruimte moet een vloeroppervlakte hebben van tenminste 5 m2, waarvan de breedte tenminste 1,8 m en de hoogte boven de oppervlakte tenminste 2,6 m is.

Verkeersruimte Ruimte anders dan een ruimte in een verblijfsgebied, een toiletruimte, een badruimte of een technische ruimte, bestemd voor het bereiken van een andere ruimte.

8

PDT-instructieboek VB

Verse lucht Lucht die direct van buiten betrokken wordt.

Voorziening voor luchtverversing (ventilatievoorziening) Geheel aan constructieonderdelen, bestemd voor de toevoer van verse lucht, het overstromen van verse lucht of binnenlucht naar een aangrenzende ruimte en de afvoer van binnenlucht naar buiten, waarmee de vereiste ventilatie tot stand kan worden gebracht.

Vraagsturing Regeling van de ventilatie op basis van een klokpatroon of sensorsturing. De luchtvolumestroom is geregeld op basis van de ventilatiebehoefte, met als doel een constante goede binnenlucht足 kwaliteit.

Warmteterugwinning (WTW) Terugwinning van warmte uit afvoerlucht en/of rookgassen, waarmee verse lucht voorverwarmd kan worden.

WTW-unit Unit waarmee met warmte uit de ventilatieafvoerlucht de verse lucht kan worden voorverwarmd (warmteterugwinning).

Zelfregelende voorziening, bestemd voor de toevoer van verse lucht Voorziening waarvan de capaciteit zonder ingrijpen van de gebruiker, al of niet elektrisch of sensorgestuurd, zich binnen zekere grenzen aanpast aan het luchtdrukverschil over de voorziening en/of de luchtkwaliteit in de ruimte.

Ventilatietechniek: Basis

9

10

PDT-instructieboek VB

Leeswijzer Ter verduidelijking van de besproken theorie binnen dit instructieboek wordt gebruik gemaakt van pictogrammen. Deze pictogrammen zijn in de linkermarge van het instructieboek geplaatst.

Onderstaand overzicht geeft een beschrijving van de pictogrammen: Opdracht Dit pictogram kom je tegen op plaatsen waar opdrachten gemaakt dienen te worden.

Tip Het pictogram ‘Tip’ wordt getoond op plaatsen in het instructieboek waar je tips terug kunt vinden.

Verwijzing Binnen het instructieboek wordt meermaals verwezen naar andere publicaties.

Wanneer dit plaatsvindt zal het pictogram ‘Verwijzing’ aan de linkerkant van de tekst zichtbaar zijn.

Verwijzing naar norm Binnen het instructieboek wordt meermaals verwezen naar normen. Wanneer dit plaatsvindt zal dit pictogram aan de linkerkant van de tekst zichtbaar zijn.

Verwijzing naar ISSO-publicatie Binnen het instructieboek wordt meermaals verwezen naar ISSO-publicaties. Wanneer dit plaatsvindt zal dit pictogram aan de linkerkant van de tekst zichtbaar zijn.

Voorbeeld Dit pictogram geeft aan dat er in de aangrenzende tekst een voorbeeld wordt besproken ter verduidelijking van de theorie.

Waarschuwing Wanneer je dit pictogram tegenkomt betekent dit dat er belangrijke informatie, die je niet mag missen, wordt besproken in de aangrenzende tekst.

Ventilatietechniek: Basis

11

12

PDT-instructieboek VB

1 Inleiding 1.1 Doel en gebruik van dit instructieboek Dit instructieboek maakt deel uit van de serie ventilatietechniek. De modulen zijn: 1.

Basis ventilatietechniek; 2.

Ontwerpen ventilatiesystemen; 3.

Installeren en opleveren ventilatiesystemen; 4.

Beheer en onderhoud ventilatiesystemen.

In dit instructieboek worden de basisprincipes van ventileren, de verschillende ventilatiesystemen en de regels in het Bouwbesluit met betrekking tot woningventilatie behandeld. Vervolgens komt aan de orde hoe een ontwerp van een ventilatiesysteem globaal tot stand komt en wat hierbij komt kijken, bijvoorbeeld op het gebied van de selectie van systeemonderdelen. Ook de belangrijkste aandachtspunten bij het installeren en beheren van een ventilatiesysteem worden behandeld.

Op basis van deze basiskennis van woningventilatiesystemen leer je een Programma van Eisen te formuleren en een voorlopige systeemkeuze te maken, passend bij de situatie en klantwensen.

Om je werkzaamheden in de programmafase goed te kunnen uitvoeren is basiskennis van woningventilatie en de systeemkenmerken van groot belang. Dit instructieboek biedt een compact overzicht van de benodigde kennis. De kennis die in dit instructieboek verworven wordt is tot stand gekomen op basis van ervaringen, beschikbare normen en ISSO-publicaties.

De te verwerven kennis is in thema’s ingedeeld, de volgende thema’s worden besproken: 1.

Basiskennis woningventilatie; 2.

Programmafase; 3.

Systeemkeuze; 4.

Ontwerpfase; 5.

Uitwerkingsfase; 6.

Realisatiefase; 7.

Beheerfase.

De volgorde van de thema’s komt op hoofdlijnen overeen met het gangbare proces, dat wil zeggen van een eerste verkenning van de ventilatiemogelijkheden tot en met het beheer van een gerealiseerd systeem. In dit instructieboek ligt de nadruk op het Programma van Eisen en de voorlopige systeemkeuze voor een ventilatiesysteem. In de instructieboeken 2 tot en met 4 worden de vervolgfases uitgediept.

In ieder thema zijn opdrachten verwerkt. Deze zijn bedoeld om te leren werken met de ISSO-publicaties. De opdrachten zijn per thema genummerd met een subverdeling (a, b, etc.). De uitwerkingen van deze opdrachten staan in bijlage A. De betekenis van de pictogrammen naast de tekst is vermeld in de leeswijzer.

Ventilatietechniek: Basis

13

PDT-instructieboek VB

Ventilatietechniek De basis

Dit instructieboek is tot stand gekomen door financiering van OTIB

Inhoudsopgave Begrippenlijst 5 Leeswijzer 11 1 Inleiding

2

3

4

5

13

1.1 Doel en gebruik van dit instructieboek 1.2 ISSO-publicaties woningventilatie 1.3 Basismodule

13 14 15

Thema 1: Basiskennis Woningventilatie

17

2.1 Basisbegrippen 2.2 Achtergrond ventilatie 2.2.1 Waarom ventilatie?

2.2.2 Hoe komt ventilatie tot stand?

2.3 Ventilatiestrategie 2.3.1 Spanningsveld binnenmilieu en comfort 2.3.2 Spanningsveld binnenmilieu en energiegebruik 2.4 Indeling ventilatiesystemen 2.5 Rol en de plaats van het woningventilatiesysteem in het bouwproces

17 18 18 18 19 19 19 20 21

Thema 2: Programmafase

23

3.1 Algemeen 3.2 Publiekrechtelijke eisen en normen 3.2.1 Algemeen 3.2.2 Oppervlakten 3.2.3 Luchtvolumestroom 3.2.4 Thermisch comfort 3.2.5 Akoestisch comfort 3.2.6 Regeling 3.2.7 Energie 3.2.8 Brandveiligheid 3.2.9 Spuiventilatie 3.2.10 Luchtdoorlatendheid 3.3 Privaatrechtelijke richtlijnen en eisen 3.4 Bepalingsmethoden 3.5 Vraagspecificatie 3.6 Programma van eisen

23 23 23 24 25 26 27 27 28 28 29 29 29 30 30 30

Thema 3: Systeemkeuze

31

4.1 Systeembeschrijving 4.1.1 Systeem A 4.1.2 Systeem B 4.1.3 Systeem C 4.1.4 Systeem D 4.1.5 Systeem X 4.2 Hoogbouw 4.3 Selectie woningventilatiesysteem 4.3.1 Voorselectie

31 31 31 31 32 32 32 32 32

Thema 4: Ontwerpfase

35

5.1 Ventilatiebalans 5.2 Luchtkwaliteit 5.2.1 Verdunningsfactor 5.2.2 Ontspanningsleiding riolering 5.2.3 Filtering 5.2.4 Combinatie met open verbrandingstoestel

35 37 37 37 38 39

Ventilatietechniek: Basis

3

6

7

8

4

5.3 Regeling ventilatie 5.4 Geluid 5.5 Opstellingsruimte 5.6 Overstroomvoorziening 5.7 Kanalenontwerp

39 40 41 42 43

Thema 5: Uitwerkingsfase

45

6.1

Selectie componenten 6.1.1 Selectie gevelroosters 6.1.2 Selectie gevelventilatie-unit 6.1.3 Selectie centrale mechanische toevoerunit 6.1.4 Selectie centrale mechanische afvoerunit 6.1.5 Selectie dak-/geveldoorvoer 6.1.6 Luchtkanalen 6.1.7 Toe- en afvoerventielen 6.1.8 Brandwerende voorziening 6.1.9 Inregelvoorzieningen 6.1.10 Terugslagkleppen 6.2 Elektra

45 45 45 46 46 47 47 47 47 48 48 48

Thema 6: Realisatiefase

49

7.1

Montage- en installatietechnische kwaliteitseisen 7.1.1 Luchtkanalen 7.1.2 Montage van de ventilatie-unit 7.1.3 Montage van ventielen 7.1.4 Montage gevelrooster 7.1.5 Inregelen 7.2 Controleprocedures 7.2.1 Functionele controle 7.2.2 Prestatiecontrole 7.2.3 Rapportage 7.3 In bedrijf stellen 7.4 Opleveren

49 49 50 50 51 51 51 51 51 52 52 53

Thema 7: Beheerfase

55

8.1 8.2

55 56

Gebruiks- en onderhoudsvoorschriften Beheer- en onderhoudsplan

Bijlage A Antwoorden

57

A.1 A.2 A.3 A.4 A.5 A.6 A.7

57 57 59 60 62 63 65

Thema 1: Basiskennis woningventilatie Thema 2: Programmafase Thema 3: Systeemkeuze Thema 4: Ontwerpfase Thema 5: Uitwerkingsfase Thema 6: Realisatiefase Thema 7: Beheerfase

PDT-instructieboek VB

Begrippenlijst Aftakkanaal Via aftakkanalen wordt lucht vanuit een hoofdkanaal naar individuele ruimten gebracht.

Afvoerunit Unit voor mechanisch afvoeren van lucht (rechtstreeks naar buiten).

Binnencondities Ontwerp binnenluchttemperatuur, luchtsnelheid en relatieve luchtvochtigheid.

Buitencondities Ontwerp buitenluchttemperatuur, relatieve luchtvochtigheid en windsnelheid.

Binnenklimaat Het complex van fysische factoren zoals temperatuur, vochtigheid, verlichting, luchtbeweging en het geluid in een verblijfsgebied van het gebouw.

Capaciteit Term uit de bouwregelgeving waarmee onder andere een luchtvolumestroom wordt aangeduid.

dB Afkorting voor decibel. Eenheid voor geluiddrukniveau (geluidssterkte).

Energieprestatiecoëfficiënt (EPC) Maat voor de energetische eigenschappen van een gebouw of een gedeelte van een gebouw inclusief de gebouwinstallaties bij een genormeerd gebruikersgedrag, in overeenstemming met NEN 5128 (tot 1 januari 2012) of NEN 7120 (vanaf 1 januari 2012).

Geluiddrukniveau 10 maal de 10-logaritme van de verhouding tussen het kwadraat van de geluiddruk en het kwadraat van de referentiegeluiddruk (2 · 10-5 n/m2).

Gebruiksfunctie De gedeelten van een of meer bouwwerken op een perceel of standplaats, die dezelfde gebruiksbestemming hebben en die samen een gebruikseenheid vormen.

Gebruiksoppervlakte (Ag) Onder de gebruiksoppervlakte van een gebruiksfunctie wordt verstaan het totaal van de tussen omsluitende wanden gelegen vloeroppervlakten van in die gebruiksfunctie gelegen ruimten.

Tot die gebruiksoppervlakte worden niet gerekend de oppervlakten die worden ingenomen door dragende constructieonderdelen, de oppervlakten van vloeren waarboven een hoogte aanwezig is van minder dan 1,5 m en de vloeroppervlakten van bijvoorbeeld een buiten een woning in het woongebouw gelegen bergruimte, stookruimte of trappenhuis.

Gebalanceerde ventilatie Gecontroleerde toevoer en gecontroleerde afvoer van lucht, waarbij evenveel lucht wordt toe­ gevoerd als afgevoerd.

Gevelventilatie-unit Decentraal toestel dat per ruimte zorgt voor mechanische luchttoevoer c.q. luchttoevoer en -afvoer.

Hiervoor zijn geveldoorvoer(en) noodzakelijk. De gevelventilatie-unit kan voorzien zijn van warmteterugwinning en/of vraagsturing.

Hoofdkanaal Luchtkanaal bestemd voor het transport van lucht via aftakkanalen naar individuele ruimten.

Ventilatietechniek: Basis

5

Hybride ventilatie Ventilatiesysteem waarbij de ventilatie op natuurlijke wijze plaatsvindt zolang het kan en wanneer de vereiste luchtvolumestromen niet gehaald worden er mechanische ondersteuning is ter realisering van de gewenste/vereiste luchtvolumestromen.

Infiltratie (ongecontroleerde ventilatie) Luchtuitwisseling tussen binnen en buiten die optreedt via naden, kieren en andere lekken in de bouwkundige constructies. Deze ventilatie is ongecontroleerd en niet regelbaar.

Inwendige scheidingsconstructie Constructie die de scheiding vormt tussen twee voor mensen toegankelijke besloten ruimten van een gebouw, waaronder begrepen de op die constructie aansluitende delen van andere constructies, voor zover dat nodig is voor de bepaling van kenmerkende eigenschappen van een inwendige scheidingsconstructie.

Installatiegeluid Geluid afkomstig van technische installaties in het gebouw. Voorbeelden van bronnen van installatie­geluid zijn: circulatiepompen van CV-installaties, ventilatoren en liftmachines.

Isolatie/isoleren (geluid) Een scheidingsconstructie of geluidsbron voorzien van geluidsisolerende materiaal. Met als doel het tegengaan van geluidsoverdracht.

Isolatie/isoleren (warmte) Een scheidingsconstructie voorzien van warmte-isolatiemateriaal met als doel het beperken van warmte- en koudeverliezen of het voorkomen van condensatie op de scheidingsconstructie.

Koudeval Neerwaarts gerichte convectieve (koude) luchtstroming langs (koude) ramen of wanden.

Leefzone Dat deel van een verblijfsgebied waarin wordt voldaan aan de gestelde ontwerpcriteria ten aanzien van comfort, dat zich volgens NEN 1087 bevindt binnen: • Hoogte vanaf de vloer: 1,8 m; • Afstand vanuit de uitwendige scheidingsconstructie: 1,0 m; • Afstand vanuit de inwendige scheidingsconstructie: 0,2 m.

Loopzone Dat deel van een verblijfsgebied dat grenst aan een deuropening en waar men niet zit en/of slaapt.

Luchtdoorlatendheid Eigenschap van een uitwendige scheidingsconstructie van een gebouw of gedeelte daarvan lucht door te laten indien over deze scheidingsconstructie een luchtdrukverschil aanwezig is.

Luchtdichtheid Een uitwendige scheidingsconstructie van een gebouw of gedeelte daarvan laat lucht door indien over deze scheidingsconstructie een luchtdrukverschil aanwezig is. Luchtdichtheid en luchtdoorlatendheid zijn elkaars tegengestelden. In het spraakgebruik wordt veelal de term ‘luchtdichtheid’ gebruikt. Het Bouwbesluit en de normen hanteren het begrip ‘luchtdoorlatendheid’.

Luchtfilter Toestel/voorziening voor de zuivering van onder meer lucht en damp. Er zijn diverse soorten filters te onderscheiden, bijvoorbeeld koolstoffilters (met name voor het afvangen van chemische agentia), vezelfilters (bijvoorbeeld zakkenfilters) en elektrostatische filters.

Luchtgeluidsisolatie Isolatie voor geluidstrillingen die, opgewekt door een geluidsbron, in de lucht aanwezig zijn.

6

PDT-instructieboek VB

Luchtkanalen Component van het ventilatiesysteem, bedoeld voor het transport van de lucht. Te onderscheiden zijn ronde, rechthoekige of ovale kanalen, gemaakt van metaal of kunststof.

Luchtkwaliteit De kwaliteit van de (binnen)lucht in de context van gezondheid en welzijn. Met ‘goede lucht­ kwaliteit’ wordt over het algemeen lucht bedoeld die bij inademing geen hinder geeft en die daarbij geen stoffen bevat in dusdanig hoge concentraties dat op lange termijn schade aan de gezondheid op kan treden.

Luchtsnelheid (relatieve) Luchtsnelheid ten opzichte van een bewegend persoon.

Luchtstromen (benaming) De benaming van de luchtstromen is als volgt: • Aanzuig: luchtstroom van buiten naar de ventilatie-/WTW-unit; • Afvoer: luchtstroom via de ventilatie-/WTW-units naar buiten; • Afzuig: luchtstroom van één of meer ruimten rechtstreeks naar buiten; • Toevoer: luchtstroom vanaf de ventilatie-/WTW-units naar één of meerdere ruimten.

Luchttemperatuur De temperatuur van de lucht rond gebouwgebruikers.

Luchtvolumestroom Hoeveelheid lucht die per tijdseenheid wordt toe- of afgevoerd, uitgedrukt in dm3/s of m3/h (1 dm3/s = 3,6 m3/h).

Mechanische toevoerunit Centraal opgesteld toestel dat zorgt voor mechanische luchttoevoer in de woning. Hiervoor zijn dak-/geveldoorvoer(en) noodzakelijk. De unit kan voorzien zijn van vraagsturing.

Mechanische ventilatie Ventilatie die met één of meer ventilator(en) tot stand wordt gebracht.

Natuurlijke ventilatie Ventilatie via aangepaste voorzieningen in een uitwendige scheidingsconstructie, die tot stand komt onder invloed van wind en/of temperatuurverschillen tussen de lucht buiten en de lucht binnen.

Nominale luchtvolumestroom Volumestroom aan toevoer van verse lucht en afvoer van binnenlucht die continu tot stand moet kunnen worden gebracht.

Nominale ventilatie Ventilatie die op grond van gezondheidsoverwegingen minimaal tot stand moet kunnen worden gebracht conform de eisen van het Bouwbesluit.

Overstroomvoorziening Onderdeel van ventilatiesysteem dat onder gedefinieerde omstandigheden kan dienen als afvoer van één ruimte en tegelijk als toevoer van een andere ruimte.

PMV (Predicted Mean Vote) Rekengrootheid die de gemiddelde waarde voorspelt van de waardering van een grote groep personen die een uitspraak doen over de thermische gewaarwording van hun omgeving aan de hand van een 7-puntsschaal, lopend van -3 (koud) tot +3 (heet).

PPD (Predicted Percentage of Dissatisfied) Voorspeld percentage ontevreden personen onder een grote groep personen die zich ten aanzien van het algemene comfort onbehaaglijk voelen.

Ventilatietechniek: Basis

7

Programma van Eisen Document waarin behoeften, eisen en wensen en verwachtingen van een opdrachtgever en de toekomstige gebruikers zijn verwoord. Het dient als communicatiemiddel tussen opdrachtgever en ontwerpende partijen, via een samenhangend geheel van activiteiten, gericht op het eenduidig en volledig verzamelen, bewerken, evalueren en overdragen van informatie op basis van uitgangs­ punten en voorwaarden.

Rooster Constructieve (en regelbare) voorziening voor het toevoeren van verse lucht of het afvoeren van lucht rechtstreeks naar buiten (zonder ventilator). Meestal rechthoekig uitgevoerd.

Shuntkanaal Een kanaal voor de natuurlijke afvoer van lucht van meerdere woningen.

Thermisch comfort Toestand waarin een mens tevreden is over zijn thermische omgeving en geen voorkeur heeft voor een warmere of koudere omgeving.

Tocht Ongewenste lokale afkoeling van een deel van een lichaam veroorzaakt door luchtbeweging.

Toevoerventiel Constructief einddeel van een aftakkanaal waardoor lucht gecontroleerd in een ruimte wordt toegevoerd.

Uitwendige scheidingsconstructie Constructie die de scheiding vormt tussen een voor mensen toegankelijke besloten ruimte van een gebouw en de buitenlucht, de grond of het water, waaronder begrepen de op die constructie aansluitende delen van andere constructies, voor zover die delen van invloed zijn op het voldoen van die scheidingsconstructie aan een bij of krachtens het Bouwbesluit gegeven voorschrift.

Ventiel Constructief en instelbaar einddeel van een luchtkanaal waardoor lucht gecontroleerd in een ruimte wordt toegevoerd of afgevoerd. Meestal rond uitgevoerd.

Ventilatie De luchtvolumestroom die teweeg wordt gebracht door speciaal daartoe aangebrachte ventilatievoorzieningen. Ventilatie is gecontroleerd en regelbaar.

Ventilatiecapaciteit/ventilatiedebiet De ventilatiecapaciteit of het ventilatiedebiet is de luchtvolumestroom die aan een verblijfsruimte of verblijfsgebied moet kunnen worden toe- en afgevoerd. De ventilatiecapaciteit wordt uitgedrukt in dm3 lucht per seconde (dm3/s) of m3 lucht per uur (m3/h). Daarbij is 1 dm3/s gelijk aan 3,6 m3/h.

Verblijfsgebied Gedeelte van een gebruiksfunctie met tenminste een gebruiksruimte, bestaande uit één of meer op dezelfde bouwlaag gelegen aan elkaar grenzende ruimten, anders dan een toiletruimte, een badruimte, een technische ruimte, of een verkeersruimte.

Verblijfsruimte Ruimte voor het verblijven van mensen, dan wel een ruimte waarin de voor een gebruiksfunctie kenmerkende activiteiten plaatsvinden. In het Bouwbesluit worden voorwaarden genoemd waaraan een verblijfsruimte moet voldoen. Een verblijfsruimte moet een vloeroppervlakte hebben van tenminste 5 m2, waarvan de breedte tenminste 1,8 m en de hoogte boven de oppervlakte tenminste 2,6 m is.

Verkeersruimte Ruimte anders dan een ruimte in een verblijfsgebied, een toiletruimte, een badruimte of een technische ruimte, bestemd voor het bereiken van een andere ruimte.

8

PDT-instructieboek VB

Verse lucht Lucht die direct van buiten betrokken wordt.

Voorziening voor luchtverversing (ventilatievoorziening) Geheel aan constructieonderdelen, bestemd voor de toevoer van verse lucht, het overstromen van verse lucht of binnenlucht naar een aangrenzende ruimte en de afvoer van binnenlucht naar buiten, waarmee de vereiste ventilatie tot stand kan worden gebracht.

Vraagsturing Regeling van de ventilatie op basis van een klokpatroon of sensorsturing. De luchtvolumestroom is geregeld op basis van de ventilatiebehoefte, met als doel een constante goede binnenlucht足 kwaliteit.

Warmteterugwinning (WTW) Terugwinning van warmte uit afvoerlucht en/of rookgassen, waarmee verse lucht voorverwarmd kan worden.

WTW-unit Unit waarmee met warmte uit de ventilatieafvoerlucht de verse lucht kan worden voorverwarmd (warmteterugwinning).

Zelfregelende voorziening, bestemd voor de toevoer van verse lucht Voorziening waarvan de capaciteit zonder ingrijpen van de gebruiker, al of niet elektrisch of sensorgestuurd, zich binnen zekere grenzen aanpast aan het luchtdrukverschil over de voorziening en/of de luchtkwaliteit in de ruimte.

Ventilatietechniek: Basis

9

10

PDT-instructieboek VB

Leeswijzer Ter verduidelijking van de besproken theorie binnen dit instructieboek wordt gebruik gemaakt van pictogrammen. Deze pictogrammen zijn in de linkermarge van het instructieboek geplaatst.

Onderstaand overzicht geeft een beschrijving van de pictogrammen: Opdracht Dit pictogram kom je tegen op plaatsen waar opdrachten gemaakt dienen te worden.

Tip Het pictogram ‘Tip’ wordt getoond op plaatsen in het instructieboek waar je tips terug kunt vinden.

Verwijzing Binnen het instructieboek wordt meermaals verwezen naar andere publicaties.

Wanneer dit plaatsvindt zal het pictogram ‘Verwijzing’ aan de linkerkant van de tekst zichtbaar zijn.

Verwijzing naar norm Binnen het instructieboek wordt meermaals verwezen naar normen. Wanneer dit plaatsvindt zal dit pictogram aan de linkerkant van de tekst zichtbaar zijn.

Verwijzing naar ISSO-publicatie Binnen het instructieboek wordt meermaals verwezen naar ISSO-publicaties. Wanneer dit plaatsvindt zal dit pictogram aan de linkerkant van de tekst zichtbaar zijn.

Voorbeeld Dit pictogram geeft aan dat er in de aangrenzende tekst een voorbeeld wordt besproken ter verduidelijking van de theorie.

Waarschuwing Wanneer je dit pictogram tegenkomt betekent dit dat er belangrijke informatie, die je niet mag missen, wordt besproken in de aangrenzende tekst.

Ventilatietechniek: Basis

11

12

PDT-instructieboek VB

1 Inleiding 1.1 Doel en gebruik van dit instructieboek Dit instructieboek maakt deel uit van de serie ventilatietechniek. De modulen zijn: 1.

Basis ventilatietechniek; 2.

Ontwerpen ventilatiesystemen; 3.

Installeren en opleveren ventilatiesystemen; 4.

Beheer en onderhoud ventilatiesystemen.

In dit instructieboek worden de basisprincipes van ventileren, de verschillende ventilatiesystemen en de regels in het Bouwbesluit met betrekking tot woningventilatie behandeld. Vervolgens komt aan de orde hoe een ontwerp van een ventilatiesysteem globaal tot stand komt en wat hierbij komt kijken, bijvoorbeeld op het gebied van de selectie van systeemonderdelen. Ook de belangrijkste aandachtspunten bij het installeren en beheren van een ventilatiesysteem worden behandeld.

Op basis van deze basiskennis van woningventilatiesystemen leer je een Programma van Eisen te formuleren en een voorlopige systeemkeuze te maken, passend bij de situatie en klantwensen.

Om je werkzaamheden in de programmafase goed te kunnen uitvoeren is basiskennis van woningventilatie en de systeemkenmerken van groot belang. Dit instructieboek biedt een compact overzicht van de benodigde kennis. De kennis die in dit instructieboek verworven wordt is tot stand gekomen op basis van ervaringen, beschikbare normen en ISSO-publicaties.

De te verwerven kennis is in thema’s ingedeeld, de volgende thema’s worden besproken: 1.

Basiskennis woningventilatie; 2.

Programmafase; 3.

Systeemkeuze; 4.

Ontwerpfase; 5.

Uitwerkingsfase; 6.

Realisatiefase; 7.

Beheerfase.

De volgorde van de thema’s komt op hoofdlijnen overeen met het gangbare proces, dat wil zeggen van een eerste verkenning van de ventilatiemogelijkheden tot en met het beheer van een gerealiseerd systeem. In dit instructieboek ligt de nadruk op het Programma van Eisen en de voorlopige systeemkeuze voor een ventilatiesysteem. In de instructieboeken 2 tot en met 4 worden de vervolgfases uitgediept.

In ieder thema zijn opdrachten verwerkt. Deze zijn bedoeld om te leren werken met de ISSO-publicaties. De opdrachten zijn per thema genummerd met een subverdeling (a, b, etc.). De uitwerkingen van deze opdrachten staan in bijlage A. De betekenis van de pictogrammen naast de tekst is vermeld in de leeswijzer.

Ventilatietechniek: Basis

13

Ventilatietechniek De basis (VB) Dit is een uitgave van het platform Duurzame Technologie (PDT). Het PDT draagt zorg voor het samenbrengen van de mogelijkheden voor scholing van duurzame technieken voor de technische installatiebranche.

De organisaties achter het PDT zijn OTIB, ISSO, Uneto-VNI, TVVL en NL-Ingenieurs.

Het PDT-instructiemateriaal warmtepompen bestaat uit vier delen: – Ventilatietechniek: De basis - VB – Ventilatietechniek: Ontwerpen ventilatiesystemen - VO – Ventilatietechniek: Installeren en opleveren ventilatiesystemen - VIO – Ventilatietechniek: Beheer en onderhoud ventilatiesystemen - VBO De inhoud van de vier instructieboeken ventilatietechniek is tot stand gekomen door de werkgroep, samengesteld uit de volgende personen: – Ing. E. Roijen (auteur) Cauberg Huygen Raadgevende ingenieurs BV, Maastricht – Ing. M.C. Hofman ISSO, Rotterdam – Ir. A.M. van Weele ISSO, Rotterdam – Ing. F.A. Vos Uneto-VNI, Zoetermeer Deze instructieboeken zijn samengesteld op basis van eindtermen, opgesteld door de werkgroep eindtermen, samengesteld uit de volgende personen: – J.van Os ISSO, Rotterdam – M.C. Hofman ISSO, Rotterdam – F.A. Vos Uneto-VNI, Zoetermeer – E. Roijen Cauberg Huygen Raadgevende ingenieurs BV, Maastricht – K. Ruber Cauberg Huygen Raadgevende ingenieurs BV, Maastricht – K. de Schipper Vla/FME, Zoetermeer – T. Heuves Cito, Arnhem Deze instructieboeken zijn verder gebaseerd op de ISSO-publicaties nummer 61, 62, 63, 91, 92 en ISSO-kleintje ‘Ventilatie’.

‘Duurzame Technologie’ hét platform tot scholing voor de technische installatiebranche.

Meer informatie op www.duurzame-technologie.nl Dit instructieboek is tot stand gekomen door financiering van OTIB.

Ontwerp en opmaak: Strapatz Productie en distributie: Strapatz R&P VB, eerste druk, januari 2013 ISBN/EAN: 978-90-818757-6-9 Aansprakelijkheid De samenstellers van deze publicatie hebben een zo groot mogelijke zorgvuldigheid betracht bij het verzamelen, samenstellen en verwerken van de gegevens in deze uitgave. Nochtans moet de mogelijkheid niet worden uitgesloten dat er toch fouten en onvolledigheden in deze uitgave voorkomen. Ieder gebruik van deze uitgave en gegevens daaruit is geheel voor eigen risico van de gebruiker en het PDT sluit, mede ten behoeve van al degenen die aan deze uitgave hebben meegewerkt, iedere aansprakelijkheid uit voor schade die mocht voortvloeien uit het gebruik van deze uitgave en de daarin opgenomen gegevens.

Auteursrechten Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze publicatie mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar worden gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enig andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het bestuur van het platform Duurzame Technologie.

IBvb Omslag.indd 2

21-10-2014 14:52:56