Doelgroep van dit kleintje is:
installateur
gebouweigenaar
Op het gebied van:
elektro & ict
ISBN-978-90-5044-278-7
adviseur
K E N N I S I N S T I T U U T VO O R D E I N S TA L L AT I E S E C TO R
KLEINTJE
Elektrisch Vervoer
ISSO
Kennisinstituut voor de Installatiesector
Kruisplein 25 3014 DB Rotterdam Postbus 577 3000 AN Rotterdam Tel. 010-2065969 Fax 010-2130384 E-mail: isso@isso.nl
ISSO houdt zich bezig met het identificeren van kennisvragen binnen de installatiesector, het ontsluiten en toegankelijk maken van deze kennis in de vorm van praktische ISSO-publicaties en het bevorderen van het gebruiken van ISSO-publicaties als normstellende richtlijnen.
ISSO voorziet de installatiesector van de benodigde kennis voor de dagelijkse installatiepraktijk. Op basis van de geïdentificeerde kennisvraag worden goed toegankelijke ISSO-publicaties ontwikkeld. Ondersteunende instructiebijeenkomsten, digitale producten en overige diensten helpen de sector om deze kennis in de praktijk toe te passen. Samengevat staat ISSO voor: vaststelling van de kennisvraag, kennisontwikkeling en kennisoverdracht. De werkvelden van ISSO zijn:
De in ISSO deelnemende organisaties zijn: NLingenieurs: Organisatie van advies- en ingenieursbureaus PIT: Stichting Promotie Installatietechniek TVVL: Platform voor mens en techniek UNETO-VNI: Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandel
Luchtbehandeling/koeltechniek
Het Kleintje Elektrisch Vervoer werd verzorgd door een ISSO-projectgroep die als volgt was samengesteld De heer A.A.C.J. van Bakel Van Bakel Elektro De heer J.P. van Dommelen J. van Dommelen Elektrotechniek B.V. De heer B. van Eijsden ElaadNL De heer R.A.M. Fens van Alfen B.V. De heer drs. ing. A.P.W.M. Schrauwen ISSO De heer ing. A.A.L. Traversari MBA TNO - Dutch Centre for Health Assets
Water & Gas/Sanitair
Het Kleintje Elektrisch Vervoer is mede tot stand gekomen door een financiële bijdrage van:
Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben medegewerkt, hebben een zo groot mogelijke zorgvuldigheid betracht bij zowel het verzamelen als bij het verwerken en opstellen van de in deze publicatie vervatte gegevens. Nochtans moet niet worden uitgesloten, dat deze publicatie onvolledig is of dat zij onjuistheden of onvolkomenheden bevat. Degene die van deze publicatie en de daarin vermelde gegevens gebruik maakt, aanvaardt dan ook daarvoor zelf het risico. Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben medegewerkt sluiten iedere aansprakelijkheid uit voor zowel schade die mocht voortvloeien uit het gebruik van de publicatie als schade die zou kunnen ontstaan als gevolg van eventuele (druk-)fouten, onvolledigheden en onvolkomenheden van deze publicatie. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze publicatie mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het bestuur van Stichting ISSO.
Voorzover het maken van kopieën uit deze publicatie is toegestaan op grond van artikel 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo het Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the written permission of the foundation ISSO.
Verwarming Algemene techniek
Elektro & ICT Energie & Milieu
Overzicht van de ISSO-kleintjes: Kleintje Gas (2015) Kleintje Elektrisch Vervoer (2015) Kleintje Binnenklimaat (2015) Kleintje U- en Rc Waarden (2014) Kleintje Riolering (2014) Kleintje Zonne-energie (2013) Kleintje Vloerverwarming (2013) Kleintje Water (2012) Kleintje Legionellapreventie (2012) Kleintje Meetmethoden Verlichting (2012) Kleintje Ventilatie (2012) Kleintje Koellast (2010) Kleintje Meetmethoden Elektrotechniek (2009) Kleintje Stooklijnoptimalisatie (2009) Kleintje Warmteverlies voor Woningen (2005) Kleintje Inregelen (2004)
Op alle publicaties van Stichting ISSO zijn de Algemene Leveringsvoorwaarden van toepassing. Deze kunt u lezen op www.isso.nl of opvragen bij Stichting ISSO. Aanvullingen en eventuele errata zijn te raadplegen via onze website: www.isso.nl Eventuele opmerkingen en vragen kunnen doorgegeven worden aan ISSO, Postbus 577, 3000 AN Rotterdam, e-mail: isso@isso.nl © Stichting ISSO – Rotterdam, juni 2015
Voor meer informatie over ISSO-publicaties en andere diensten kunt u de webiste www.isso.nl raadplegen.
kleintje.book Page 1 Wednesday, May 13, 2015 9:15 AM
ISSO-kleintje
Elektrisch vervoer
ISBN: 978-90-5044-278-7
kleintje.book Page 3 Wednesday, May 13, 2015 9:15 AM
INHOUDSOPGAVE Samenvatting Afkortingen Symbolenlijst Begrippenlijst
5 6 7 9
1
Inleiding 1.1 Algemeen
11 11
2
Programmafase 2.1 Inleiding 2.2 Programma van Eisen 2.3 Wet- en regelgeving 2.4 Aanvullende bepalingen
13 13 13 14 16
3
Ontwerp- en uitwerkingsfase 3.1 Inleiding 3.2 Ontwerpfase 3.3 Slimme meters 3.4 ICT 3.5 Betaalsystemen 3.6 Eindproducten ontwerp
19 19 19 22 26 33 38
4
Realisatiefase 4.1 Planning 4.2 Uitvoering
39 39 39
5
Bijzondere locaties 5.1 Parkeergarages
41 41
6
Mogelijke toekomstige ontwikkelingen 6.1 Duurzame technieken in een laadinfrastructuur 6.1.1 Conventioneel opladen 6.1.2 Opladen met zonne-energie 6.1.3 Opladen met brandstofcel 6.1.4 Combinatie zonne-energie en brandstofcellen 6.2 Inductief laden in een laadinfrastructuur Literatuurlijst
ISSO-kleintje
3
45 45 46 46 47 48 49 55
Elektrisch vervoer
kleintje.book Page 4 Wednesday, May 13, 2015 9:15 AM
ISSO-kleintje
4
Elektrisch vervoer
kleintje.book Page 5 Wednesday, May 13, 2015 9:15 AM
SAMENVATTING Elektrisch vervoer neemt steeds meer toe in Nederland. Dit is zichtbaar aan de hoeveelheid laadpalen die steeds meer te zien zijn langs wegen, parkeerplaatsen, bedrijven en woningen. Ook zichtbaar is dat er een zekere harmonisatie aan de gang is op het gebied van laadprotocollen, kabels, stekkers etc. Ook de communicatie met netwerkbedrijven is geharmoniseerd middels de aansluitservice van ElaadNL [20]. Verder zijn er ontwikkelingen die invloed hebben op de wijze van laden. Dit ISSO-kleintje geeft praktische kennis weer over installatietechnische aspecten van de laadinfrastructuur voor elektrische vervoersmiddelen. De doelgroepen van dit ISSO-kleintje zijn opdrachtgevers, installateurs en installatie-adviseurs. Dit document is opgebouwd conform het bouwproces waarbij informatie is opgenomen voor bovenstaande doelgroepen. Hierbij wordt informatie geboden over de regelgeving die van toepassing is omtrent laadvoorzieningen en welke handvatten er zijn ten behoeve van specificatie, ontwerp en uitvoering. Daarnaast worden de toekomstige ontwikkelingen beschreven die kansen bieden voor de installatiesector en hun opdrachtgevers.
ISSO-kleintje
5
Elektrisch vervoer
kleintje.book Page 6 Wednesday, May 13, 2015 9:15 AM
AFKORTINGEN
AC
Alternating Current.
CIR
Centraal Interoperabiliteits Register.
DC
Direct Current.
EAN
European Article Number.
GPRS
General Packet Radio Service.
ICCB
In Cable Control Box.
IP
International Protection Rating of Ingress Protection.
KLIC
Kabel en Leidingen Informatie Centrum.
OCA
Open Charge Alliance.
OCPP
Open Charge Point Protocol.
PWM
Pulse Width Modulation.
RFID/NFC Radio Frequency Identification/Near Field Communication. SMS
Short Message Service.
V2G
Vehicle to Grid.
Wp
Watt piek.
ISSO-kleintje
6
Elektrisch vervoer
kleintje.book Page 7 Wednesday, May 13, 2015 9:15 AM
SYMBOLENLIJST
E
energie
[J of kWh]
I
stroomsterkte
[A]
m
massa
[kg]
p
druk
[Pa of Bar]
P
vermogen
[W]
θ
eenheid van temperatuur
[K of °C]
V
volume
[m3]
ρ
dichtheid
[kg/m3]
ISSO-kleintje
7
Elektrisch vervoer
kleintje.book Page 8 Wednesday, May 13, 2015 9:15 AM
ISSO-kleintje
8
Elektrisch vervoer
kleintje.book Page 9 Wednesday, May 13, 2015 9:15 AM
BEGRIPPENLIJST Elektrisch vervoermiddel Een voertuig volledig of deels aangedreven door een elektromotor waarvoor de elektrische energie wordt geleverd door een accu. Laadinfrastructuur De elektrische infrastructuur die nodig is om de accu van een elektrisch vervoermiddel te kunnen voorzien van elektrische energie. Laadpalen De voorziening in een laadinfrastructuur waaraan een elektrisch vervoermiddel gekoppeld kan worden ten behoeve van het opladen van de accu. Deze voorziening kan ĂŠĂŠn of meerdere oplaadpunten bevatten. Oplaadlocatie Locatie waar een laadpaal geplaatst is en eventueel daaromheen liggende ruimte die is ingericht voor het opladen van elektrische voertuigen. Oplaadpunt Het punt waarop de laadkabel wordt aangesloten. Smart Charging Bij 'Slim Opladen' wordt er door de laadvoorziening gekeken naar de beschikbare netcapaciteit. Hierbij kunnen consumenten hun elektrisch voertuig opladen zonder dat het netwerk overbelast wordt.
ISSO-kleintje
9
Elektrisch vervoer
kleintje.book Page 10 Wednesday, May 13, 2015 9:15 AM
ISSO-kleintje
10
Elektrisch vervoer
kleintje.book Page 11 Wednesday, May 13, 2015 9:15 AM
1
INLEIDING
1.1
ALGEMEEN
Dit ISSO-kleintje beschrijft op eenvoudige wijze de aspecten over installaties voor elektrische vervoermiddelen voor opdrachtgevers, installatie adviseurs en installateurs. Omdat deze doelgroepen verschillende kennisbehoeften hebben is dit document opgebouwd volgens het bouwproces. Allereerst zal in hoofdstuk 2 de Programmafase worden besproken. Dit is interessant voor de opdrachtgevers die een laadvoorziening aan willen laten leggen. Daarna wordt in hoofdstuk 3 de Ontwerp- en Uitwerkingsfase besproken die interessant is voor de adviseur en installateur die bij het ontwerp van een project betrokken wordt. Verder wordt in hoofdstuk 4 de Realisatiefase van een laadinfrastructuur besproken die vooral voor de installateur van belang zal zijn. In hoofdstuk 5 komen bijzondere locaties aan bod. Dit ISSO-kleintje wordt afgesloten met hoofdstuk 6: Mogelijke toekomstige ontwikkelingen waar de verschillende doelgroepen hun voordeel mee kunnen doen. In dit ISSO-kleintje zal vooral worden ingegaan worden op AC laadmogelijkheden en minder op DC laadmogelijkheden.
ISSO-kleintje
11
Elektrisch vervoer