publicatie
KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALLATIESECTOR
99
Lucht-lucht warmtepompinstallaties in utiliteitsgebouwen Ontwerp, realisatie en beheer
ISSO
Kennisinstituut voor de Installatiesector
Kruisplein 25 3014 DB Rotterdam Postbus 577 3000 AN Rotterdam Tel. 010-2065969 Fax 010-2130384 E-mail: isso@isso.nl
ISSO houdt zich bezig met het identificeren van kennisvragen binnen de installatiesector, het ontsluiten en toegankelijk maken van deze kennis in de vorm van praktische ISSO-publicaties en het bevorderen van het gebruiken van ISSO-publicaties als normstellende richtlijnen.
De in ISSO deelnemende organisaties zijn: NLingenieurs: Organisatie van advies- en ingenieursbureaus PIT: Stichting Promotie Installatietechniek TVVL: Nederlandse Technische Vereniging voor Installaties in Gebouwen UNETO-VNI: Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandel De werkzaamheden worden begeleid door de Raad van Begeleiding, welke ten tijde van het tot stand komen van deze publicatie als volgt was samengesteld: De heer drs. E.G. Rooijakkers De heer ir. R.D. van Bergen De heer W.J.H. Scheffer De heer ing. H. Besselink De heer ing. R. Steine Mevrouw prof.dr.ir. P.M. Bluyssen De heer ir. P.A.L. Stoelinga De heer ing. W.F.G. Hooijkaas De heer ing. A.A.L. Traversari MBA De heer H.M.A. Janssen Groesbeek Mevrouw ir A.C. Westerlaken De heer T. Klinkenberg De heer ir. T.M.E. Zaal De heer ir. W. Plokker De heer prof. ir. W. Zeiler De heer ir. W.G. Ram De realisatie van de ISSO-publicatie 99 werd verzorgd door de ISSO-kontaktgroep die als volgt was samengesteld: De heer ing. F. Boxebeld Bergström Koeltechniek B.V. De heer G. Engberts Lennox Benelux B.V. De heer ing. T.J. Klok DWA B.V. De heer L. Kuiperij Daikin Nederland B.V. De heer drs. W. Ladiges OTIB De heer R. Meijns M&O Techniek Meijns Installatie De heer ing. R. Onder de Linden (rapporteur) Alklima B.V. De heer drs. ing. A.P.W.M. Schrauwen (coördinator) ISSO De heer ing. S. Schreij DWA B.V. De heer F.A. Vos UNETO-VNI De ontwikkeling van publicatie 99 is mede tot stand gekomen door financiële bijdragen van:
Opleidings- en ontwikkelingsfonds v o o r h e t Te c h n i s c h Installatiebedrijf
Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben medegewerkt, hebben een zo groot mogelijke zorgvuldigheid betracht bij zowel het verzamelen als bij het verwerken en opstellen van de in deze publicatie vervatte gegevens. Nochtans moet niet worden uitgesloten, dat deze publicatie onvolledig is of dat zij onjuistheden of onvolkomenheden bevat. Degene die van deze publicatie en de daarin vermelde gegevens gebruik maakt, aanvaardt dan ook daarvoor zelf het risico. Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben medegewerkt sluiten iedere aansprakelijkheid uit voor zowel schade die mocht voortvloeien uit het gebruik van de publicatie als schade die zou kunnen ontstaan als gevolg van eventuele (druk-)fouten, onvolledigheden en onvolkomenheden van deze publicatie. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze publicatie mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het bestuur van Stichting ISSO. Voorzover het maken van kopieën uit deze publicatie is toegestaan op grond van artikel 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo het Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the written permission of the foundation ISSO. Op alle publicaties van Stichting ISSO zijn de Algemene Leveringsvoorwaarden van toepassing. Deze kunt u lezen op www.isso.nl of opvragen bij Stichting ISSO. Aanvullingen en eventuele errata zijn te raadplegen via onze website: www.isso.nl Eventuele opmerkingen en vragen kunnen doorgegeven worden aan ISSO Postbus 577 3000 AN Rotterdam e-mail: isso@isso.nl © Stichting ISSO – Rotterdam, juli 2015
publicatie
KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALLATIESECTOR
99
Lucht-lucht warmtepompinstallaties in utiliteitsgebouwen Ontwerp, realisatie en beheer
Doelgroep van deze publicatie is:
adviseurs gebouweigenaren
Op het gebied van:
energie & milieu
utiliteit
Opleidings- en ontwikkelingsfonds v o o r h e t Te c h n i s c h Installatiebedrijf
ISBN 978-90-5044-279-4
L U C H T- L U C H T WA R M T E P O M P I N S TA L L AT I E S I N U T I L I T E I T S G E B O U W E N
installateurs
ISSO
Kennisinstituut voor de Installatiesector
Kruisplein 25 3014 DB Rotterdam Postbus 577 3000 AN Rotterdam Tel. 010-2065969 Fax 010-2130384 E-mail: isso@isso.nl
ISSO houdt zich bezig met het identificeren van kennisvragen binnen de installatiesector, het ontsluiten en toegankelijk maken van deze kennis in de vorm van praktische ISSO-publicaties en het bevorderen van het gebruiken van ISSO-publicaties als normstellende richtlijnen.
De in ISSO deelnemende organisaties zijn: NLingenieurs: Organisatie van advies- en ingenieursbureaus PIT: Stichting Promotie Installatietechniek TVVL: Nederlandse Technische Vereniging voor Installaties in Gebouwen UNETO-VNI: Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandel De werkzaamheden worden begeleid door de Raad van Begeleiding, welke ten tijde van het tot stand komen van deze publicatie als volgt was samengesteld: De heer drs. E.G. Rooijakkers De heer ir. R.D. van Bergen De heer W.J.H. Scheffer De heer ing. H. Besselink De heer ing. R. Steine Mevrouw prof.dr.ir. P.M. Bluyssen De heer ir. P.A.L. Stoelinga De heer ing. W.F.G. Hooijkaas De heer ing. A.A.L. Traversari MBA De heer H.M.A. Janssen Groesbeek Mevrouw ir A.C. Westerlaken De heer T. Klinkenberg De heer ir. T.M.E. Zaal De heer ir. W. Plokker De heer prof. ir. W. Zeiler De heer ir. W.G. Ram De realisatie van de ISSO-publicatie 99 werd verzorgd door de ISSO-kontaktgroep die als volgt was samengesteld: De heer ing. F. Boxebeld Bergström Koeltechniek B.V. De heer G. Engberts Lennox Benelux B.V. De heer ing. T.J. Klok DWA B.V. De heer L. Kuiperij Daikin Nederland B.V. De heer drs. W. Ladiges OTIB De heer R. Meijns M&O Techniek Meijns Installatie De heer ing. R. Onder de Linden (rapporteur) Alklima B.V. De heer drs. ing. A.P.W.M. Schrauwen (coördinator) ISSO De heer ing. S. Schreij DWA B.V. De heer F.A. Vos UNETO-VNI De ontwikkeling van publicatie 99 is mede tot stand gekomen door financiële bijdragen van:
Opleidings- en ontwikkelingsfonds v o o r h e t Te c h n i s c h Installatiebedrijf
Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben medegewerkt, hebben een zo groot mogelijke zorgvuldigheid betracht bij zowel het verzamelen als bij het verwerken en opstellen van de in deze publicatie vervatte gegevens. Nochtans moet niet worden uitgesloten, dat deze publicatie onvolledig is of dat zij onjuistheden of onvolkomenheden bevat. Degene die van deze publicatie en de daarin vermelde gegevens gebruik maakt, aanvaardt dan ook daarvoor zelf het risico. Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben medegewerkt sluiten iedere aansprakelijkheid uit voor zowel schade die mocht voortvloeien uit het gebruik van de publicatie als schade die zou kunnen ontstaan als gevolg van eventuele (druk-)fouten, onvolledigheden en onvolkomenheden van deze publicatie. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze publicatie mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het bestuur van Stichting ISSO. Voorzover het maken van kopieën uit deze publicatie is toegestaan op grond van artikel 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo het Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the written permission of the foundation ISSO. Op alle publicaties van Stichting ISSO zijn de Algemene Leveringsvoorwaarden van toepassing. Deze kunt u lezen op www.isso.nl of opvragen bij Stichting ISSO. Aanvullingen en eventuele errata zijn te raadplegen via onze website: www.isso.nl Eventuele opmerkingen en vragen kunnen doorgegeven worden aan ISSO Postbus 577 3000 AN Rotterdam e-mail: isso@isso.nl © Stichting ISSO – Rotterdam, juli 2015
ISSO-UITGAVEN ISSO-PUBLICATIES 7 Grondleidingen voor warmte- en koudetransport (2012) 11 Warmteterugwinning (1982) 17 Kwaliteitseisen voor luchtkanaalsystemen in woning- en utiliteitsbouw (2010) 18 Leidingnetberekeningen (2012) 21 Berekening van het energiegebruik voor klimatisering en verlichting van kantoorgebouwen (1994) 22 Energiegebruik in schoolgebouwen (1987) 24 Installatiegeluid (1990) 25 Leidingisolatie – berekening van de economisch optimale dikte en dikte ter voorkoming van condensatie (1991) 26 Uitwendige corrosie: aanbevelingen ter voorkoming van uitwendige corrosie in verwarmings- en luchttechnische installatie (1990) 27 Kwaliteitseisen luchtfilters voor ventilatiesystemen en luchtreinigers (2013) 29 Stralingsverwarming in hoge ruimten, indirect systeem (1992) 30 Leidingwaterinstallaties in woningen (2004) 30.4 Warmteterugwinning uit douchewater (2008) 30.5 LegionellaCode (2013) 31 Meetpunten en meetmethoden voor klimaatinstallaties (2014) 34 Stralingsverwarming in hoge ruimten, direct systeem (1994) 36 Standaard vraagspecificatie voor installaties in gebouwen (2010) 37 Energiewijzer kantoren (1995) 39 Ontwerp, realisatie en beheer van een Energiecentrale met warmte en koude opslag (WKO) (2014) 42 Ontwerpen en installeren van sprinklerinstallaties (2011) 43 Concepten voor klimaatinstallaties (1998) 44 Het ontwerp van hydraulische schakelingen voor verwarmen (1998) 46 Ontwerp van individuele hydraulische schakelingen voor verwarmen van eenge zinswoningen (2000) 47 Ontwerp van hydraulische schakelingen voor koelen (2005) 48 Klimaatplafonds/Koelconvectoren: richtlijnen voor ontwerp en uitvoering (2009) 49 Vloer-/wandverwarming; vloer-/wandkoeling (2005) 50 Ontwerptechnische kwaliteitseisen voor warmwaterverwarmings installaties woningen en woongebouwen(2008) 51 Warmteverliesberekening voor woningen en woongebouwen (2012) 52 Luchtzijdig inregelen van klimaatinstallaties (2009) 53 Dimensionering verwarmingsinstallaties U-bouw (2002) 55 Leidingwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen (2013) 55.1 Handleiding legionellapreventie in leidingwater (2012) 55.2 Handleiding zorgplicht legionellapreventie (2012) 55.3 Legionellapreventie in klimaatinstallaties (2014) 55.4 Alternatieve technieken in collectieve leidingwaterinstallaties (2014) 55.5 Beheer en onderhoud van collectieve leidingwaterinstallaties (2012) 56 Inregelen van ontwerpvolumestromen in individuele verwarmings installaties in woningen (2003) 57 Warmteverliesberekening voor ruimten hoger dan 5 m 58 Kwaliteitseisen voor luchtverwarmingsinstallaties in woningen (2004) 60 U- en R- Waarden (2005) 61 Kwaliteitseisen ventilatiesystemen woningen en woongebouwen (2010) 62 Centrale gebalanceerde ventilatiesystemen met warmteterugwinning in woningen en woongebouwen (2010) 63 Beheer en Onderhoud ventilatiesystemen in woningen en woon gebouwen (2008) 64 Kwaliteitseisen isoleren (2002) 65 Inregelen van ontwerpvolumestromen in warmwaterverwarmings installaties (2004) 66 Vermogen van radiatoren en convectoren in praktijksituaties (2001) (Herziening ISSO 1) 68 Energetisch optimale stook- en koellijnen (2002) 69 Model voor de beschrijving van de werking van een klimaatinstallatie (2002) 70.1 Omgaan met hemelwater binnen de perceelgrens (2011) 70.2 Individuele behandeling van afvalwater (IBA) (2000) 70.3 Grijswater binnen de perceelgrens (2002) 71 Optimale warmte opwekkingsinstallaties (2003) 72 Ontwerpen van individuele en klein elektrische warmtepompsystemen (2014 tussenversie) 73 Ontwerp en Uitvoering van Verticale Bodemwarmtewisselaars (2005) 74 Thermische behaaglijkheid (2014) 75 Handleiding Energieprestatie-Advies Utiliteitsgebouwen 75.1 (2014) – 75.2 (2007) – 75.3 (2011) 76 Montage- en materiaalspecificaties voor warmwater-verwarmings installaties (2005) 77 Installaties voor Levensloopbestendig Wonen: functie, ontwerp en uitvoering (2004)
79 Inspectie en Onderhoud van Noodverlichtingsinstallaties (2015) 79.1 Ontwerpen en installeren van noodverlichtingsinstallaties en vlucht routeaanduiding voor gebouwen (2014) 80 Handboek integraal ontwerpen van collectieve installaties met warmtepompen in de woningbouw (2007) 81 Handboek integraal ontwerpen van warmtepompinstallaties voor utiliteitsgebouwen (2007) 82 Handleiding Energieprestatie-Advies Woningen 82.1 (2011) – 82.2 (2007) – 82.3 (2011) – 82.4 (2010) 83 Een helder licht op werkplekverlichting (2006) 84 Elektrische installaties in wijkgebonden medische behandelruimte (2011) 85 Thermisch actieve vloeren, betonkernactivering (2011) 86 Kwaliteitseisen voor warmtetechnische en CO2-installaties in tuinbouwkassen (2007) 87 Kwaliteitseisen voor watertechnische installaties in tuinbouwkassen (2007) 88 Kwaliteitseisen voor de constructie van tuinbouwkassen (2007) 89 Binnenklimaat scholen (2008) 90 Energie-efficiënte verlichting in en rondom gebouwen (2011) 91 Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterug winning in woningen en woongebouwen (2009) 92 Ventilatiesystemen met decentrale toevoer en centrale afvoer in woningen en woongebouwen (2009) 93 Brandveilige bekabeling (2013) 94 Regeltechniek voor klimaatinstallaties en warmtapwaterbereiding (2010) 96 Ontwerp, realisatie en beheer van WKK-installaties in utiliteitsgebouwen (2013) 97 Ontwerpen, realiseren en beheren van stoominstallaties in de gebouwde omgeving (2013) 98 Ontwerp, realisatie en beheer van lucht-waterwarmtepompen in woningen (2013) 99 Lucht-lucht warmtepompinstallaties in utiliteitsgebouwen (2015) 100 Duurzaam beheer en onderhoud gebouwen. Feiten en voordelen op een rij (2010) 101 Onderhoud en onderhoudscontracten (2012) 102 Prestatie-indicatoren voor Duurzaam Beheer en Onderhoud (2013) 103 Monitoren van Duurzaam Beheer en Onderhoud (2013) 104 Stappenplan duurzaam beheer en onderhoud (2010) 105 Kerndocument gebouwtechniek (2013) 106 Functionele inspectiemethode duurzaam beheer en onderhoud (2010) 109 Starten met een BIM (2013) 110 Luchtgordijnen (2014) DIVERSEN (voor overige producten zie www.isso.nl) NTR 3216 Riolering in bouwwerken (2012) NTR 5076 Installatiegeluid in woningen en woongebouwen (2015) HBi Handboek Installatietechniek (2002) + addendum (2012) HBz Handboek Zonnestraling en Zontoetreding (2010) HBze Handboek Zonne-energie (2012) HBbio Handboek Biomassaverbrandingsinstallaties (2015) Rapport 111 Geluid van individuele woninginstallaties (2012) ISSO-kleintjes Kleintje Inregelen (2004) Kleintje Warmteverlies voor woningen (2005) Kleintje Cv (2006) Kleintje Stooklijnoptimalisatie (2008) Kleintje Meetmethoden elektrotechniek (2009) Kleintje Koellast (2010) Kleintje Ventilatie (2012) Kleintje Water (2012) Kleintje Meetmethoden verlichting (2012) Kleintje Legionellapreventie (2012) Kleintje Vloerverwarming (2013) Kleintje Zonne-energie (2013) Kleintje U- en Rc-waarden (2014) Kleintje Riolering ( 2014) Kleintje Binnenklimaat (2015) Kleintje GAS (2015) Kleintje Elektrisch vervoer (2015) INSTRUCTIEMATERAAL IBnv Instructieboek Noodverlichting (2013) IBemo Instructieboek EMO, module 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 en 9 IBhs Instructieboek Ontwerpen van sanitaire installaties (2008) IBmkls Instructieboek Montage- en verwerkingsrichtlijn kunststof leidingsystemen sanitair (2008)
VOOR MEER INFORMATIE KIJK OP WWW.ISSO.NL