kleintje_gas-2007

Postbus 577 3000 AN Rotterdam tel. 010 206 59 69 fax 010 213 03 84 www.isso.nl info@isso.nl

ISBN-978-90-5044-155-1

K E N N I S I N S T I T U U T V O O R D E I N S TA L L AT I E S E C TO R

3014 DB Rotterdam

K L E I N TJ E G A S

Kruisplein 25

KLEINTJE

Gas

ISSO

Kennisinstituut voor de Installatiesector

Kruisplein 25 3014 DB Rotterdam Postbus 577 3000 AN Rotterdam Tel. 010-2065969 Fax 010-2130384 E-mail: isso@isso.nl

ISSO houdt zich bezig met het identificeren van kennisvragen binnen de installatiesector, het ontsluiten en toegankelijk maken van deze kennis in de vorm van praktische ISSO-publicaties en het bevorderen van het gebruiken van ISSO-publicaties als normstellende richtlijnen.

De in ISSO deelnemende organisaties zijn: ONRI: Organisatie van advies- en ingenieursbureaus PIT: Stichting Promotie Installatietechniek TVVL: Nederlandse Technische Vereniging voor Installaties in Gebouwen UNETO-VNI: Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandel VABI: Vereniging voor Automatisering in de Bouw- en installatietechniek Het zakboekje Kleintje Gas is ontwikkeld in opdracht en met financiële bijdragen van Uneto-VNI Coördinatie en eindredactie: • Ing. M.C. Hofman, ISSO Afbeeldingen en tekeningen: • F. van der Linden, Artech • Kiwa Gas technology

Redactie: • Ing. A.J. Kooiman, Kiwa Gas technology • Ing. H. Salomons, Kiwa Gas technology • F.A. Vos, Uneto-Vni • Ing. O.W.W. Nuijten, ISSO • G. Raaphorst, BINK software

Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben medegewerkt, hebben een zo groot mogelijke zorgvuldigheid betracht bij zowel het verzamelen als bij het verwerken en opstellen van de in deze publicatie vervatte gegevens. Nochtans moet niet worden uitgesloten, dat deze publicatie onvolledig is of dat zij onjuistheden of onvolkomenheden bevat.

Degene die van deze publicatie en de daarin vermelde gegevens gebruik maakt, aanvaardt dan ook daarvoor zelf het risico.

Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben medegewerkt sluiten iedere aansprakelijkheid uit voor zowel schade die mocht voortvloeien uit het gebruik van de publicatie als schade die zou kunnen ontstaan als gevolg van eventuele (druk-)fouten, onvolledigheden en onvolkomenheden van deze publicatie.

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze publicatie mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het bestuur van Stichting ISSO.

Voorzover het maken van kopieën uit deze publicatie is toegestaan op grond van artikel 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo het Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp).

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the written permission of the foundation ISSO. Op alle publicaties van Stichting ISSO zijn de Algemene Leveringsvoorwaarden van toepassing.

Deze kunt u lezen op www.isso.nl of opvragen bij Stichting ISSO. Aanvullingen en eventuele errata zijn te raadplegen via onze website: www.isso.nl Eventuele opmerkingen en vragen kunnen doorgegeven worden aan ISSO, Postbus 577, 3000 AN Rotterdam, e-mail: isso@isso.nl © Stichting ISSO – Rotterdam, november 2007

ISSO voorziet de installatiesector van de benodigde kennis voor de dagelijkse installatiepraktijk. Op basis van de geïdentificeerde kennisvraag worden goed toegankelijke ISSO-publicaties ontwikkeld.

Ondersteunende instructiebijeenkomsten, digitale producten en overige diensten helpen de sector om deze kennis in de praktijk toe te passen. Samengevat staat ISSO voor: vaststelling van de kennisvraag, kennisontwikkeling en kennisoverdracht.

De werkvelden van ISSO zijn: Luchtbehandeling/koeltechniek Verwarming Algemene techniek Water & Gas/Sanitair Elektro & ICT Energie & Milieu Overzicht van ISSO-uitgaven Water & Gas/Sanitair PUBLICATIE TITEL 30 30.3 30.4 30.5 55 55.1 55.2 70.1 70.2 70.3 NTR 3216 Kleintje Kleintje Kleintje Kleintje HBK ST FAQ

Leidingwaterinstallaties in woningen Waterslag in tapwaterinstallaties Warmteterugwinning uit douchewater ISSO/VNI Richtlijn LegionellaCode Woninginstallaties Tapwaterinstallaties in woon- en utiliteitsgebouwen Handleiding legionellapreventie in leidingwater Handleiding legionellapreventie zorgplicht Hemelwater binnen de perceelgrens Individuele behandeling van afvalwater (IBA) Grijswater binnen de perceelgrenzen Binnenriolering richtlijn voor ontwerp en uitvoering Kleintje Water Kleintje Legionella Kleintje Gas Kleintje Riolering Handboek Sanitaire Techniek Brochure Vragen en antwoorden legionella

Daarnaast beheert ISSO de www.legionellavraagbaak.nl en een toolshop met diverse nuttige computerprogramma’s.

Voor meer informatie over ISSO-publicaties en andere diensten kunt u de webiste www.isso.nl raadplegen.

Kleintje Gas.book Page 1 Thursday, January 10, 2008 2:17 PM

Kleintje Gas Handleiding voor de gastechnisch installateur en monteur bij het installeren van gasinstallaties met een maximale druk van 25 mbar en een maximale belasting van 130 kW Nieuwe en (uitbreiding of wijziging van) bestaande gasinstallaties

ISBN: 978-90-5044-155-1

Kleintje Gas.book Page 3 Thursday, January 10, 2008 2:17 PM

INHOUDSOPGAVE Voorwoord

7

Symbolenlijst

9

Begrippenlijst

10

1

Inleiding 1.1 Wetgeving, normen en richtlijnen certificering 1.2 De gasinstallatie 1.3 De aansluitleiding en de meterkast 1.3.1 Inleiding 1.3.2 Verantwoordelijkheid voor beheer en veiligheid 1.3.3 Eisen aansluitleiding 1.3.4 Aansluiting op de hoofdleiding en eisen tracĂŠ 1.3.5 Afsluitbaarheid 1.3.6 Geveldoorvoering 1.3.7 Beproeving van aansluitleidingen 1.3.8 Meterkasten 1.4 Gasdruk

15 15 16 17 17 18 18 19 20 21 22 23 25

2

Gastoestellen 2.1 Verbranding 2.1.1 Samenstelling aardgas 2.1.2 Enkele gastechnische begrippen 2.1.3 Belangrijkste kenmerken Gronings aardgas 2.1.4 Verbranding van aardgas 2.2 Toestelclassificatie 2.2.1 Algemeen 2.2.2 Voorbeelden 2.3 Keuring 2.4 Soorten gastoestellen 2.4.1 Type A1: open, afvoerloos toestel (geiser) 2.4.2 Type B11: Open, afvoergebonden toestel met VATO (geiser, cv-ketel of gasboiler) 2.4.3 Type C11: Gesloten toestel met horizontale geveldoorvoer (bijv. gevelkachel) 2.4.4 Type C33: Gesloten toestel met verticale dakdoorvoer (bijv. cv-ketel) 2.4.5 Type C52: Gesloten toestel met uitmonding en instroming in verschillend drukgebied (bijv. cv-ketel) 2.4.6 Type C82: Gesloten toestel, voor half CLV-systeem (bijv. cv-ketel) 2.5 Duurzame gastoestellen 2.5.1 HR-ketel 2.5.2 HRE-ketel 2.5.3 Gaswarmtepomp

27 27 27 27 28 28 30 30 30 31 32 32

3

33 34 34

35 35 36 36 36 38

Kleintje Gas

Kleintje Gas.book Page 4 Thursday, January 10, 2008 2:17 PM

3

Opstelplaats 3.1 Algemeen 3.1.1 Sterkte van de bouwconstructie 3.1.2 Toevoer en afvoer 3.2 Kenmerken 3.2.1 Woningventilatie 3.2.2 Ruimten 3.2.3 Brandveiligheid 3.2.4 Hoeveel ruimte heeft een toestel nodig?

3.3 Beluchting C-toestel 3.3.1 Algemeen 3.3.2 Openingen 3.4 Beluchting B-toestel 3.4.1 Algemeen 3.4.2 Plaats van de opening in gevel of dak van woning 3.4.3 Grootte van de opening 3.5 Beluchting A-toestel 3.6 Materialen luchttoevoerleiding toestellen type C

41 41 41 41 41 41 42 43 43 43 43 44 44 44 44 45 46 48

4

Rookgasafvoer 4.1 Algemeen 4.2 Onderdelen 4.3 Invloed toestel 4.4 Materialen 4.4.1 Algemeen 4.4.2 Materialen voor de verbindingsleiding en de rookgasafvoer 4.5 Condensafvoer 4.6 Thermische terugslagbeveiliging (TTB) 4.7 Dimensionering 4.8 Aanleg 4.9 CLV-systeem 4.10 Brandwerendheid 4.11 Doorvoeringen

49 49 49 50 51 51

5

Uitmondingen 5.1 Algemeen 5.2 Uitmonding bij B11-toestellen 5.2.1 Algemeen 5.2.2 Beschrijving van de gebieden 5.2.3 Wanneer is een belendend gebouw een belemmerend gebouw?

5.2.4 Uitmondingsgebieden voor type B11-toestel 5.3 Uitmonding bij B22- en B33-toestellen 5.3.1 Algemeen 5.3.2 Uitmonding bovendaks 5.4 Uitmonding type C-toestel

4

51 57 61 62 63 64 69 72 75 75 75 75 76 79 80 81 81 81 81

Kleintje Gas

Kleintje Gas.book Page 5 Thursday, January 10, 2008 2:17 PM

5.5

5.6

5.7 5.8

5.4.1 Algemeen 5.4.2 Uitmonding in het dakvlak 5.4.3 Uitmonding in de gevel 5.4.4 Afstand tot scherpe kanten van het gebouw Afstand tot de perceelsgrens 5.5.1 Wat is een perceel?

5.5.2 Afstand Verdunning 5.6.1 Algemeen 5.6.2 Berekening verdunningsfactor f 5.6.3 Berekening minimumverdunningsafstand (Lmin) 5.6.4 Belemmeringen 5.6.5 Uitmondingen in elkaars nabijheid Voorbeelden Hinderafstand 5.8.1 Algemeen 5.8.2 Hinderafstand bij balkons en loggia’s 5.8.3 Hinderafstand bij buitenruimten

81 81 81 81 82 82 82 83 84 84 85 86 87 87 92 92 92 93

6

Gasleidingen 6.1 Algemeen 6.2 Leidingloop en aanleg 6.3 Ligging 6.3.1 In het zicht 6.3.2 Weggewerkt maar bereikbaar 6.3.3 In de grond 6.3.4 Weggewerkt en onbereikbaar 6.4 Leidingdoorvoeringen 6.5 Leidingmaterialen 6.6 Bescherming 6.7 Codering 6.8 Toestelaansluitingen 6.8.1 Aansluitpunten 6.8.2 Aansluitkranen 6.8.3 Aansluitleiding 6.9 Veiligheidsvoorziening 6.9.1 Beveiliging tegen uitstromen van gas 6.9.2 Magneetklep 6.9.3 Drukregelaar

95 95 95 97 97 97 98 99 102 103 106 106 107 107 107 107 108 109 111 112

7

Beproeving en controle 7.1 Algemeen 7.2 1e fase 7.3 2e fase 7.4 Installaties met huisdrukregelaar

115 115 115 116 116

8

Leidingberekening 8.1 Algemeen

119 119

5

Kleintje Gas

Kleintje Gas.book Page 6 Thursday, January 10, 2008 2:17 PM

8.2 8.3

8.4 8.5 8.6 8.7 9

Belasting Drukverlies 8.3.1 In rechte leidingen 8.3.2 In plaatselijke weerstanden 8.3.3 Appendages 8.3.4 Totale drukverlies Bepalen leidingmiddellijnen Rekenvoorbeeld Gebruik computerprogramma Vuistregels

119 120 120 123 124 125 126 126 128 132

Toestelvervanging 9.1 Algemeen 9.2 Toestelkeuze bij vervanging 9.2.1 Vervanging van afvoerloze geiser 9.2.2 Vervanging van een afvoergebonden toestel 9.3 Opstelplaats 9.4 Beluchting van de opstelplaats 9.4.1 Algemeen 9.4.2 Beluchtingstest type B11-toestellen in een woning met mechanische afvoer van lucht 9.4.3 Beluchtingstest type B11-toestellen in een woning zonder mechanische afvoer van lucht 9.4.4 Beluchtingstest type A toestellen (afvoerloze geisers) 9.5 Rookgasafvoersystemen en uitmondingen 9.5.1 Algemeen 9.5.2 Algemene aandachtspunten 9.5.3 Specifieke aandachtspunten 9.6 Gasleiding

135 135 136 136 136 136 137 137

10

Onderhoud

147

11

Gaslekkage

151

Literatuur

153

Bijlagen 12.1 Drukverlies buis

155 155

12

Trefwoordenlijst

138 139 140 141 141 141 142 144

159

6

Kleintje Gas

Kleintje Gas.book Page 7 Thursday, January 10, 2008 2:17 PM

VOORWOORD

Het eerste “Kleintje GAVO” werd uitgebracht in 1994. Herdrukken volgden in mei 1995 en augustus 1997. Daarna zijn het Kleintje GAVO-2000 en kleintje GAVO-2004 uitgebracht.

Deze kleintjes richten zich specifiek en alleen op de voorschriften en bieden een helpende hand bij het aanleggen van gasinstallaties door het geven van antwoorden op veel praktijkvragen.

Bij installateurs bestaat echter behoefte aan een publicatie met een structuur gericht op de complete gastechniek. Het nieuwe kleintje GAS voorziet in die behoefte. In deze nieuwe versie zijn tevens achtergronden en elementen m.b.t. Duurzaam installeren opgenomen en zijn aanpassingen doorgevoerd aan de hand van gewijzigde wetgeving en voorschriften medio 2007.

Het kleintje GAS is door deze aanpassingen ook prima inzetbaar voor het gebruik in het technische beroepsonderwijs.

Kleintje GAS richt zich op nieuwe installaties, maar ook op wijzigingen en uitbreidingen van bestaande installaties. Kleintje GAS beperkt zich tot gasinstallaties gestookt met aardgas met een belasting op bovenwaarde tot 130 kW. De nominale gasdruk in de installatie is daarbij niet hoger dan 25 mbar.

Het is geen cursusboek en vervangt geen normen, praktijkrichtlijnen of technische bouwregelgeving.

De gastechnische regelgeving is in de loop van de jaren sterk gewijzigd. De vertrouwde GAVO, waarin alle relevante aspecten met betrekking tot gasinstallaties waren geregeld, behoort alweer jaren tot het verleden. Tegenwoordig stelt het Bouwbesluit eisen aan de verbrandingsluchttoevoer en de rookgasafvoer en zijn bepalingsmethoden opgenomen in aparte normen die zijn aangewezen in het Bouwbesluit. De norm NEN 1078-2004 behandelt nu alleen nog de voorziening voor gas, zowel met eisen als met bepalingsmethoden.

Verantwoording en nadere informatie: De basis voor Kleintje GAS is Bouwbesluit 2003 en de ministeriële Regeling Bouwbesluit 2003. Het is mede gebaseerd op de vanuit het Bouwbesluit aangewezen normen NEN 1078-2004, NEN 1087-2006 (Ontw.) en NEN 2757-2001.

7

Kleintje Gas

Kleintje Gas.book Page 8 Thursday, January 10, 2008 2:17 PM

Ook de met die normen verbonden praktijkrichtlijnen als de NPR 3378: waarvan de eerste werkbladen in 1999 zijn verschenen en inmiddels steeds nieuwe werkbladen aan zijn toegevoegd en NPR 2758 (1998) hebben als inspiratiebron gediend. Daarnaast is gebruik gemaakt van gebruikseisen uit de Modelbouwverordening 1992, Gastec QA keuringseisen, KOMO速 beoordelingsrichtlijnen en zelfs nog van de oude GAVO-1987 en aanvulling 1992.

Europese normen gaan uit van de calorische onderwaarde van aardgas evenals de werkbladen NPR3378. Kleintje GAS is echter gebaseerd op de bovenwaarde, omdat ook het Bouwbesluit en de daarin aangewezen Nederlandse normen uitgaan van de bovenwaarde.

Kleintje GAS is bijgewerkt tot oktober 2007. De eisen in het Bouwbesluit en/of de Modelbouwverordening kunnen sindsdien zijn gewijzigd en nieuwe (Europese) normen kunnen zijn uitgegeven.

Informatie: - ISSO: tel. 010-2065969 - UNETO-VNI (groep Technologie): tel. 079-3250650 - Kiwa-Gastec (Training BV), tel. 055-5393209 UNETO-VNI, ISSO en Kiwa-Gastec, oktober 2007

8

Kleintje Gas

Kleintje Gas.book Page 9 Thursday, January 10, 2008 2:17 PM

SYMBOLENLIJST A B D d d f fg η ΔH Hi Hs L l λ ξ p Δp qv R ρ v

Oppervlakte Belasting Uitwendige middellijn Inwendige middellijn Relatieve dichtheid Verdunningsfactor Gelijktijdigheidsfactor Rendement Hoogteverschil Calorische onderwaarde Calorische bovenwaarde Verdunningsafstand Lengte Wrijvingsfactor Weerstandscoëfficiënt Druk Drukverschil Volumestroom Wrijvingsweerstand in een rechte leiding Dichtheid Snelheid

9

[m2] [kW] [m] [m] [-] [-] [-] [-] [m] [kJ/m3] [kJ/m3] [m] [m] [-] [-] [Pa] [Pa] [m3/s] [Pa/m] [kg/m3] [m/s]

Kleintje Gas

Kleintje Gas.book Page 10 Thursday, January 10, 2008 2:17 PM

BEGRIPPENLIJST Aansluitkraan Afsluitorgaan dat is aangebracht op een aansluitpunt en dat het mogelijk maakt een toestel op de voorziening voor gas aan te sluiten of daarvan los te nemen en de gastoevoer naar het toestel af te sluiten zonder dat de hoofdkraan behoeft te worden gesloten Aansluitleiding a. Gasleiding, inclusief hoofdkraan, die de hoofdleiding verbindt met de voorziening voor gas; b. Gasleiding, inclusief aansluitkraan, die de voorziening voor gas verbindt met een gastoestel Belasting Energietoevoer per eenheid van tijd, in de vorm van brandstof.

Voor een gasvormige brandstof komt dit overeen met de hoeveelheid gas die per tijdseenheid wordt toegevoerd, vermenigvuldigd met de calorische waarde van het gas Calorische bovenwaarde De hoeveelheid warmte die per volume-eenheid bij volledige verbranding wordt gevormd Calorische onderwaarde De verbrandingswarmte bij calorische bovenwaarde minus de condensatiewarmte CLV-systeem Combinatie-Luchttoevoer-Verbrandingsgas-afvoersysteem; systeem dat werkt op natuurlijke trek en dat bestaat uit een combinatie van een leiding of kanaal voor de gemeenschappelijke toevoer van verbrandingslucht en een leiding of kanaal voor de gemeenschappelijke afvoer van rookgas, uitsluitend bestemd voor met gas gestookte gesloten toestellen voorzien van een ventilator Condensatiewarmte De vrijkomende warmte bij het condenseren van de in het rookgas aanwezige waterdamp 10

Kleintje Gas

Kleintje Gas.book Page 11 Thursday, January 10, 2008 2:17 PM

Gasinstallatieleiding Zie 'Voorziening voor gas' Gasmeter Door de gasleverancier geplaatste meter waarmee het gasverbruik wordt afgelezen Gastoestel Toestellen bestemd of geschikt voor koken, verwarmen, warmwaterproductie, koeling, verlichting of wassen die, indien van toepassing, een normale watertemperatuur van ten hoogste 105 °C hebben alsmede ventilatorbranders en voor dergelijke branders bedoelde warmtegeneratoren, en bij gebruik waarvan gas als brandstof wordt gebruikt Gesloten toestel Toestel waarbij de verbrandingslucht rechtstreeks of via een toevoerconstructie of eigen toevoerconstructie van het toestel van buiten in een gesloten verbrandingsruimte stroomt en het rookgas door een gesloten afvoer rechtstreeks of via een afvoerconstructie of eigen afvoerconstructie van het toestel naar buiten wordt afgevoerd Giftigheidsindex De verhouding tussen het percentage koolmonoxide (CO) en kooldioxide (CO2) in het verbrandingsgas, vermenigvuldigd met een factor 100 Hoofdkraan Afsluitorgaan dat in stromingsrichting van het gas gezien onmiddellijk vóór de gasmeter of vóór een eventuele drukregelaar is aangebracht en behoort bij de aansluiting voor de gaslevering MAC Maximaal aanvaarde concentratie uitgedrukt in ppm (parts per million) Meterruimte Afgescheiden ruimte ten behoeve van centrale schakel-, verdeel- en meetapparatuur voor de voorziening van elektriciteit, 11

Kleintje Gas

Kleintje Gas.book Page 12 Thursday, January 10, 2008 2:17 PM

gas, drinkwater, telecommunicatiesignalen en, voor zover van toepassing, van verwarming die is aangesloten op het openbare net voor verwarming Open toestel Toestel waarbij de verbrandingslucht rechtstreeks vanuit de ruimte waarin de opstelplaats zich bevindt in de verbrandingsruimte stroomt Opstelplaats De plaats waar een verbrandingstoestel (maar ook een permanent opgesteld elektrisch toestel) is of kan worden geplaatst Rookgasafvoer Voorziening voor de afvoer van rookgassen Stoichiometrische verbranding Verbranding, waarbij juist die hoeveelheid zuurstof wordt toegevoerd, die nodig is voor een volledige verbranding Toestelkraan Handafsluiter of automatische afsluiter die behoort tot het gastoestel waarmee de gastoevoer wordt afgesloten of wordt geopend Uitmonding Uitstroomopening van een afvoervoorziening voor binnenlucht en/of rookgas VATO Valwindafleider/trekonderbreker Verbruiksdruk Druk van het stookgas bij de ingang van een appendage of gastoestel bij gasafname Verdunningsfactor Een dimensieloze factor voor de aanduiding van de hoeveelheid verontreinigde lucht of rook in de toegevoerde verse lucht

12

Kleintje Gas

Kleintje Gas.book Page 13 Thursday, January 10, 2008 2:17 PM

Voorziening voor gas Voorziening die zich bevindt tussen het aansluitpunt in de meterruimte en het aansluitpunt ten behoeve van ĂŠĂŠn of meer gastoestellen. OPMERKING: In de praktijk en in dit Kleintje Gas wordt hiervoor ook de term gasinstallatieleiding gebruikt. Het is toegestaan deze benaming te gebruiken zolang duidelijk is wat ermee bedoeld wordt Werkdruk Druk van het stookgas aan het begin van de voorziening voor gas bij maxmimale belasting

13

Kleintje Gas