kleintje.book Page 1 Friday, October 22, 2021 10:41 AM
ISSO-kleintje
Riolering
ISBN: 978-90-5044-346-3
kleintje.book Page 3 Friday, October 22, 2021 10:41 AM
INHOUDSOPGAVE 1
Inleiding 1.1 Voor wie is ISSO-kleintje Riolering bedoeld? 1.2 Waar gaat het over? 1.3 Het belang van (gebouw)riolering 1.4 Toelichting aanduiding middellijnen 1.5 Wijzigingen ten opzichte van versie 2019
2
Het rioleringsstelsel 2.1 Opbouw van het rioleringsstelsel 2.1.1 De gebouwriolering 2.1.2 De buitenriolering binnen de perceelgrens 2.1.3 Gemeentelijke rioolstelsel 2.2 Benamingen en begrippen gebouwriolering 2.2.1 Huishoudelijk afvalwater 2.2.2 Hemelwater 2.2.3 Systeemgrenzen en benamingen buiten het gebouw
11 11 12 12 12 15 15 17 19
3
Gebouwriolering huishoudelijk afvalwater 3.1 Leeswijzer 3.2 Algemene aanlegvoorwaarden en leidingbeloop 3.2.1 Algemeen uitgangspunt: de kortste weg 3.2.2 Leidingen in kruipruimten 3.2.3 Vrije hoogte onder afvoerleidingen 3.2.4 Scheiding in afzonderlijke leidingsystemen 3.3 Aansluiten van toestellen 3.3.1 Stankafsluiters 3.3.2 Toestelleiding 3.3.3 Atmosferische onderbreking 3.4 Aansluiten douche-WTW 3.4.1 Beveiligingen afvoerleiding en lekdetectie douche-WTW 3.4.2 Eisen aansluiten douche-WTW 3.5 Verzamelleiding 3.5.1 Afschot 3.5.2 Maximale leidinglengte en bochten 3.5.3 Aansluiten op een verzamelleiding 3.5.4 Afstand tussen aansluitingen 3.5.5 Afstand tussen closetaansluiting 3.5.6 Aansluiting closet op verzamelleiding achter voorzetwand 3.6 Standleiding 3.6.1 Aansluiten liggende leidingen op een standleiding 3.6.2 Aansluiten closet op standleiding 3.6.3 Secundaire ontspanningsleiding bij niet haaks aansluiten 3.6.4 Aansluiting standleiding op verzamelleiding, verslepingen en sprongstukken in standleidingen 3.6.5 Een enkele liggende versleping in standleiding: omloopleiding
21 21 21 22 23 24 24 25 25 28 31 32 33 34 37 37 39 42 44 44 46 47 47 49 49
ISSO-kleintje
3
7 7 7 8 9 9
50 53
Riolering
kleintje.book Page 4 Friday, October 22, 2021 10:41 AM
3.6.6
3.7
3.8 3.9
3.10
3.11 3.12 3.13
4
Meerdere keren een liggende versleping in standleiding: vereveningsleiding 3.6.7 Aansluiten appartement begane grond bij hoogbouw Ontspanningsleiding (beluchting en ontluchting) 3.7.1 Combineren van ontspanningsleidingen 3.7.2 Andere ontspanningssystemen 3.7.3 Richtlijnen voor hoogbouw (> 50 m) 3.7.4 Beluchtingsventielen Dakuitmonding Gebouwaansluiting 3.9.1 Haakse geveldoorvoer 3.9.2 Zettingsconstructies 3.9.3 Voorziening voor controle en onderhoud Toestellen onder maaiveld aansluiten 3.10.1 Keuze voor terugstuwbeveiliging of pompinstallatie 3.10.2 Pompinstallaties 3.10.3 Terugstuwbeveiligingen Ontstoppingsmogelijkheden Dichtheid van leidingsystemen Dimensionering van leidingen 3.13.1 Stankafsluiter en toestelleiding 3.13.2 Afvoercapaciteit verzamelleiding 3.13.3 Afvoercapaciteit standleiding 3.13.4 Middellijn ontspanningsleidingen
Gebouwriolering hemelwater 4.1 Leeswijzer 4.2 Systemen met overlaatstroming of gesloten stroming (UV-systeem) 4.2.1 Werking van systeem met overlaatstroming 4.2.2 Werking van het UV-systeem 4.3 Dakafvoeren 4.4 Dakgoten 4.5 Voorwaarden aanleg hwa-leidingen 4.5.1 Algemeen 4.5.2 Leidingbeloop 4.5.3 Stankafsluiters 4.6 Ontlastvoorzieningen 4.7 Ontstoppingsmogelijkheden 4.8 Gebouwaansluiting 4.9 Splitsen in afzonderlijke leidingsystemen 4.10 Dichtheid van leidingsystemen 4.11 Condensatie op hwa-leidingen 4.12 Materialen en verwerkingsrichtlijnen 4.13 Noodafvoersystemen 4.14 Dimensioneren van hwa-leidingen 4.14.1 Hemelwaterbelasting 4.14.2 Afvoercapaciteit hwa-standleiding 4.14.3 Afvoercapaciteit hwa-verzamelleiding 4.14.4 Goten met overlaatstroming
ISSO-kleintje
4
55 56 57 58 59 59 60 61 64 64 65 68 69 69 70 72 73 74 74 74 78 79 80 83 83 83 85 85 86 87 87 87 87 88 88 91 92 93 93 93 93 94 95 95 99 99 100 Riolering
kleintje.book Page 5 Friday, October 22, 2021 10:41 AM
4.15 Opvangen, infiltreren of benutten van hemelwater 4.15.1 Hemelwater bergen en infiltreren 4.15.2 Hemelwater benutten
104 104 105
5
Buitenriolering binnen de perceelgrenzen 5.1 Leeswijzer 5.2 Terreinleiding voor huishoudelijk afvalwater 5.2.1 Waterdichtheid leiding 5.2.2 Dimensionering 5.3 Terreinleiding voor hemelwater 5.4 Ontlastvoorzieningen 5.5 Aansluitingen riolering van bouwwerken op het openbaar riool 5.5.1 Aansluiting riolering huishoudelijk afvalwater op openbaar riool 5.5.2 Aansluiting riolering hemelwater op openbaar stelsel
107 107 107 107 107 108 109 112 112 113
6
Montagerichtlijnen 6.1 Leeswijzer 6.2 Plaats van leidingen 6.3 Materiaalkeuze 6.3.1 Algemeen 6.3.2 Montageomstandigheden 6.3.3 Locatie 6.3.4 Verwerkingsrichtlijnen
117 117 117 118 118 121 122 123
7
Opleveren
125
8
Beheer en onderhoud 8.1 Beheerplan 8.2 Onderhoud 8.2.1 Preventief onderhoud 8.2.2 Curatief onderhoud - veel voorkomende oorzaken
129 129 129 129 130
9
Wettelijke voorschriften 9.1 Lozen van huishoudelijk afvalwater 9.2 Lozen van hemelwater 9.3 Extra voorzieningen 9.4 Lozingsbesluiten 9.4.1 Het Activiteitenbesluit 9.4.2 Besluit lozing afvalwater huishoudens 9.5 Besluit lozen buiten inrichtingen 9.6 Bouwbesluit 9.7 NEN 3215 9.8 NTR 3216 9.9 Omgevingsvergunning Literatuurlijst
ISSO-kleintje
5
133 133 133 134 134 134 134 135 135 136 136 136 139
Riolering
kleintje.book Page 7 Friday, October 22, 2021 10:41 AM
1
INLEIDING
1.1
VOOR WIE IS ISSO-KLEINTJE RIOLERING BEDOELD?
Het ISSO-kleintje Riolering is een zakboekje voor de installateur en servicemonteur om snel de meest gebruikte richtlijnen voor het ontwerp en de aanleg van riolering te kunnen terugvinden. Het is bedoeld als compact naslagwerk dat ook op de bouwplaats gebruikt kan worden. Het bevat diverse afbeeldingen, schema's en montagerichtlijnen voor afvoerleidingen van vuilwater en hemelwater. Ook andere doelgroepen, zoals architecten en aannemers, kunnen met dit zakboekje snel kennis nemen van de basisbeginselen van het rioleringsstelsel. ISSO-kleintje Riolering is gebaseerd op NTR 3216 Riolering van bouwwerken Richtlijnen voor ontwerp, uitvoering en beheer (2018) en daarmee indirect op NEN 3215. De praktijkrichtlijn NTR 3216 is een compleet naslagwerk, bedoeld voor gebruik op kantoor door met name adviseurs, ontwerpers en werkvoorbereiders. Het ISSO-kleintje Riolering biedt vooral veel informatie voor alledaags gebruik. 1.2
WAAR GAAT HET OVER?
Het ISSO-kleintje Riolering behandelt vuilwater- en hemelwaterafvoer binnen de perceelgrens en kan gebruikt worden voor: Woningen, woongebouwen en kleine utiliteit; Realisatie van nieuwe riolering; Uitbreiding van bestaande riolering; Beheer en onderhoud. De gebouwriolering moet voldoen aan de prestatie-eisen van het Bouwbesluit. Deze eisen zijn opgenomen in afdeling 6.4 van het Bouwbesluit 2012 en hebben betrekking op de functionele eigenschappen van de riolering en de dichtheid van de leidingsystemen. Dit komt in dit zakboekje aan bod. Verder zijn verwijzingen opgenomen naar ISSO-Kenniskaarten, die gratis beschikbaar zijn en beknopt één onderwerp uitleggen. Onderwerpen die niet (of beperkt) in dit ISSO-kleintje zijn opgenomen: Brandwerende doorvoeringen - zie ISSO/SBR-publicatie 809; Voorkomen van geluidhinder - zie NTR 3216 bijlage C en rekentool Soundspotsim; Berekening van UV-hemelwaterafvoersystemen - zie NTR 3216; Berekening van rioolpompinstallaties - zie NTR 3216 bijlage D; Gescheiden sanitatie - zie NTR 3216 bijlage K; Individuele behandeling van afvalwater - zie ISSO-publicatie 70.2; Riolering in hoogbouw - zie NTR 3216. ISSO-kleintje
7
Riolering
kleintje.book Page 8 Friday, October 22, 2021 10:41 AM
1.3
HET BELANG VAN (GEBOUW)RIOLERING
Riolering is van levensbelang voor de volksgezondheid. Door de aanleg van riolering zijn alle open riolen verdwenen en daarmee veel infectieziektes uitgebannen. Om verspreiding van ziektes te voorkomen, naast problemen zoals verstopping, lekkages of stankoverlast, is een zorgvuldig ontwerp, aanleg en beheer van riolering belangrijk. Vanuit de gebouwriolering wordt huishoudelijk afvalwater geloosd op de gemeentelijke riolering. De gemeente verzamelt het huishoudelijk afvalwater en transporteert het verder richting de rioolwaterzuiveringsinstallatie (rwzi). De gebouwriolering voor huishoudelijk afvalwater wordt ook wel vuilwaterafvoer (vwa) of droogweerafvoer (dwa) genoemd. Opmerking: Huishoudelijk afvalwater is niet noodzakelijk afkomstig van huishoudens. Bedoeld wordt hiermee afvalwater van huishoudelijke aard, zoals van gootsteen, vaatwasser, toilet en douche. Ook bij scholen en kantoren is er dus sprake van huishoudelijk afvalwater. De definitie van huishoudelijk afvalwater is volgens de Wet milieubeheer 'afvalwater dat overwegend afkomstig is van menselijke stofwisseling en huishoudelijke werkzaamheden'. Behalve huishoudelijk afvalwater kan ook hemelwater worden ingezameld en afgevoerd in het gemeentelijk rioolstelsel. Het 'ophalen' van hemelwater van het particuliere terrein is echter geen wettelijke plicht. Steeds vaker verplichten gemeentes de particuliere eigenaar tot het opvangen van hemelwater op eigen terrein.
ISSO-kleintje
8
Riolering
kleintje.book Page 9 Friday, October 22, 2021 10:41 AM
1.4
TOELICHTING AANDUIDING MIDDELLIJNEN
In ISSO-kleintje Riolering is gekozen voor het gebruik van handelsmaten van kunststof afvoerleidingen in plaats van ontwerpmiddellijnen, zoals gebruikt worden in NEN 3215 en NTR 3216. Dit komt de praktische bruikbaarheid ten goede. Tabel 1.1 Toegepaste handelsmaten in ISSO-kleintje Riolering
1.5
Ontwerpmiddellijn NTR 3216
Gangbare handelsmaat kunststof ISSO-kleintje Riolering
44
50
50, 57, 69
75
84
90
100
110
117
125
150
160
190
200
WIJZIGINGEN TEN OPZICHTE VAN VERSIE 2019
Dit ISSO-kleintje is de vierde herziene versie. Eerdere versies verschenen in 2007, 2014 en 2019. Belangrijke wijzigingen ten opzichte van de vorige versie zijn hier kort samengevat: Actualisatie op basis van NTR 3216 (2018); Wijziging van enkele begrippen van gebouwriolering; Wijziging van enkele afbeeldingen; Wijziging van literatuurlijst.
ISSO-kleintje
9
Riolering
kleintje.book Page 11 Friday, October 22, 2021 10:41 AM
2
HET RIOLERINGSSTELSEL
De basis van het rioleringsstelsel is het gescheiden houden van afvalwater en menselijk contact om infectieziekten te voorkomen. Daarnaast zorgt riolering voor het droog houden van gebouwen door de afvoer van hemelwater. Riolering heeft, naast schoon drinkwater, in de laatste 150 jaar in hoge mate bijgedragen aan de stijging van de levensverwachting. De gebouwriolering kent twee functies: Het afvoeren van vuilwater en/of hemelwater; Be-/ontluchting van het openbare rioolstelsel. In Nederland maken we gebruik van het primaire ontspanningssysteem, waarbij de openbare riolering wordt be-/ontlucht via de gebouwriolering. Hiermee is ons rioolstelsel afwijkend van andere landen, waarbij bijvoorbeeld be-/ontluchting van de openbare riolering plaatsvindt via putdeksels in de straat. Dit principe van be-/ontluchten heeft invloed op het ontwerp van de gebouwriolering. Toepassing van Nederlandse normen en richtlijnen in het buitenland is daarom niet zomaar mogelijk, en ook andersom kunnen buitenlandse/Europese richtlijnen niet zomaar in Nederland worden toegepast. 2.1
OPBOUW VAN HET RIOLERINGSSTELSEL
Het rioleringssysteem is opgebouwd uit de volgende onderdelen: De gebouwriolering; De buitenriolering binnen de perceelgrens; Het openbare rioolstelsel; De rioolwaterzuiveringsinrichting. Het afvalwater in de riolering stroomt gewoonlijk onder vrij verval (afschot). Er zijn situaties waarin dit niet mogelijk of wenselijk is, en dan zijn pompputten en persleidingen noodzakelijk. Opmerking: Tegelijkertijd met het wegstromen van het afvalwater wordt aanwezige lucht verdrongen en/of lucht aangezogen via de bovenstrooms gelegen ontspanningsleiding(en). Een onbelemmerde luchtstroming in de riolering is nodig om het borrelen of leeghevelen van stankafsluiters te voorkomen.
ISSO-kleintje
11
Riolering
kleintje.book Page 12 Friday, October 22, 2021 10:41 AM
2.1.1 De gebouwriolering De gebouwriolering is het stelsel van afvoerleidingen en ontspanningsleidingen dat zich binnen het gebouw bevindt, of buiten een gebouw voor zover het aan het gebouw is bevestigd. De gebouwriolering eindigt op een afstand van maximaal 0,5 m vanaf het gebouw. 2.1.2 De buitenriolering binnen de perceelgrens De buitenriolering binnen de perceelgrens is het stelsel van afvoerleidingen, met inbegrip van alle hulpstukken, stankafsluiters, zettingsconstructies en ontlastvoorzieningen dat zich buiten het gebouw bevindt en binnen het perceel, voor zover het niet aan het gebouw is bevestigd. De buitenriolering, en in het verlengde daarvan de perceelaansluitleiding, kan bestemd zijn voor de afvoer van: Huishoudelijk- en/of bedrijfsafvalwater; Hemelwater van het bouwwerk, afzonderlijk of gecombineerd met hemelwater ingezameld via straatkolken in het verhard terreinoppervlak; Huishoudelijk en/of bedrijfsafvalwater en hemelwater, gecombineerd. Buiten het gebouw mogen de gescheiden leidingsystemen van de gebouwriolering voor afvalwater en hemelwater alleen samengevoegd worden als de openbare riolering een gemengd stelsel is en de gemeente dit toestaat. Zie ook hoofdstuk 5. 2.1.3 Gemeentelijke rioolstelsel Het gemeentelijke rioleringsstelsel is in te delen in vier typen: Het gemengde rioolstelsel Hierbij worden huishoudelijk afvalwater en hemelwater geloosd op het gemengde openbare rioolstelsel, zie afbeelding 2.1. Het nadeel van dit stelsel is dat bij hevige regenval overstort op het oppervlaktewater plaatsvindt, dat hierdoor wordt verontreinigd. Ook werkt de rwzi minder efficiënt door de sterke verdunning van het afvalwater. Zie paragraaf 5.5 en afbeelding 5.6; Het verbeterd gemengde rioolstelsel Hierbij zijn de overstorten van een gemengd stelsel voorzien van zogenoemde randvoorzieningen om verontreiniging door overstortingen van verdund afvalwater te verminderen. Door de inhoud (berging) en vorm van de randvoorzieningen bezinkt vuil en neemt de hoeveelheid vuil in het water dat overstort af; Het gescheiden rioolstelsel Hierbij worden hemelwater en huishoudelijk afvalwater op gescheiden openbare riolering geloosd, zie afbeelding 2.2. Het hemelwater wordt getransporteerd naar oppervlaktewater en het huishoudelijk afvalwater naar de rwzi. Een nadeel van dit systeem is dat bij foutieve aansluitingen het afvalwater ook op het oppervlaktewater terecht komt. Zie ook paragraaf 5.5 en afbeelding 5.5; ISSO-kleintje
12
Riolering
kleintje.book Page 13 Friday, October 22, 2021 10:41 AM
Het verbeterd gescheiden rioolstelsel Hierbij is het risico van het volledig gescheiden stelsel beperkt door de eerste hoeveelheid neerslag te lozen op het afvalwater. Pas bij toenemende regenval loopt het stelsel vol en voert het hemelwater af op het oppervlaktewater. Het nadeel van dit stelsel is dat er altijd nog een redelijk grote hoeveelheid neerslag bij de rwzi terecht komt.
Het gemengde rioolstelsel komt nog steeds het meeste voor, vooral in bestaande (binnen)steden. In nieuwbouw wordt het meest het verbeterd gescheiden stelsel toegepast. Afbeelding 2.1 en 2.2 geven illustratief het verschil weer tussen het gemengde en het gescheiden stelsel. In deze afbeeldingen is geen rekening gehouden met de aansluitvoorwaarden.
Afb. 2.1 Principe weergave van het gemengde rioolstelsel (bron: Paul Maas/Stichting Rioned)
ISSO-kleintje
13
Riolering
kleintje.book Page 14 Friday, October 22, 2021 10:41 AM
Afb. 2.2 Principeweergave van het gescheiden rioolstelsel (bron: Paul Maas/Stichting Rioned) Wettelijk is vastgelegd dat de perceeleigenaar de eerste verantwoordelijkheid heeft om hemelwater op te vangen. Steeds vaker wordt er daarom voor gekozen dat de perceeleigenaar het hemelwater afvoert op het eigen terrein via bijvoorbeeld infiltratievoorzieningen. In een aantal gemeenten is dit inmiddels verplicht. Alleen als de perceeleigenaar het niet op eigen terrein kan verwerken, heeft de gemeente een ontvangstplicht. Hoe dit is geregeld legt de gemeente vast in een gemeentelijke hemelwaterverordening. In het gemeentelijk rioleringsplan (GRP) staat in welke gebieden van de gemeente het opvangen van hemelwater voor de perceeleigenaar verplicht is, en ook in welke gebieden de gemeente in bestaande situaties afkoppelen verplicht of gaat verplichten.
ISSO-kleintje
14
Riolering
kleintje.book Page 15 Friday, October 22, 2021 10:41 AM
2.2
BENAMINGEN EN BEGRIPPEN GEBOUWRIOLERING
2.2.1 Huishoudelijk afvalwater Afbeelding 2.3 toont een overzicht van gebouwriolering en de gebruikte benamingen van onderdelen. Hieronder volgt een korte definitie van de begrippen.
dakuitmonding
dakuitmonding
secundaire ontspanning
ontspanningsleiding
toestelleiding
verzamelleiding
max 0,5 m
standleiding
standleiding
toestelleiding
toestelleiding
ontspanningsleiding
lozingstoestellen
toestelleiding
omloopleiding standleiding lozingstoestel
leidingtraject
standleiding (aansluitvrij zone)
verzamelleiding
gebouwaansluiting
Afb. 2.3 Benamingen onderdelen gebouwriolering voor huishoudelijk afvalwater Druk-, vacuüm- en luchtpersriolering Er zijn gemeenten die in buitengebieden een collectieve vacuümriolering, drukriolering of luchtpersriolering hebben aangelegd. Het huishoudelijk afvalwater van een woning stroomt dan onder vrij verval naar een ontvangput. Vandaar vindt transport plaats, al dan niet via een tussenstation/gemaal naar een lozingspunt in een (verderop gelegen) rioolstelsel van de gemeente of op de rioolwaterzuiveringsinstallatie van de waterkwaliteitsbeheerder. ISSO-kleintje
15
Riolering