kleintje_u-_en_r-waarden-2007 by Stichting ISSO

tel. 010 206 59 69 fax 010 213 03 84 www.isso.nl info@isso.nl

ISBN-13: 978-90-5044-152-0

U - E N R c - W A A R D E N , VA N B O U W K U N D I G E C O N S T R U C T I E S

Postbus 577 3000 AN Rotterdam

K E N N I S I N S T I T U U T V O O R D E I N S TA L L AT I E S E C TO R

3014 DB Rotterdam

K L E I N TJ E

Kruisplein 25

KLEINTJE

U- en Rc-waarden van bouwkundige constructies

ISSO

Kennisinstituut voor de Installatiesector

Kruisplein 25 3014 DB Rotterdam Postbus 577 3000 AN Rotterdam Tel. 010-2065969 Fax 010-2130384 E-mail: isso@isso.nl

ISSO houdt zich bezig met het identiﬁceren van kennisvragen binnen de installatiesector, het ontsluiten en toegankelijk maken van deze kennis in de vorm van praktische ISSO-publicaties en het bevorderen van het gebruiken van ISSO-publicaties als normstellende richtlijnen.

De in ISSO deelnemende organisaties zijn: ONRI: Organisatie van advies- en ingenieursbureaus PIT: Stichting Promotie Installatietechniek TVVL: Nederlandse Technische Vereniging voor Installaties in Gebouwen UNETO-VNI: Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandel VABI: Vereniging voor Automatisering in de Bouw- en Installatietechniek Het zakboekje Kleintje U- & Rc-waarden is ontwikkeld in opdracht en met een ﬁnanciële bijdrage van Uneto-VNI De redactie van dit zakboekje bestond uit: De heer J.C. Aerts, ISSO De heer F. Vos, Uneto-VNI Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben medegewerkt, hebben een zo groot mogelijke zorgvuldigheid betracht bij zowel het verzamelen als bij het verwerken en opstellen van de in deze publicatie vervatte gegevens. Nochtans moet niet worden uitgesloten, dat deze publicatie onvolledig is of dat zij onjuistheden of onvolkomenheden bevat. Degene die van deze publicatie en de daarin vermelde gegevens gebruik maakt, aanvaardt dan ook daarvoor zelf het risico. Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben medegewerkt sluiten iedere aansprakelijkheid uit voor zowel schade die mocht voortvloeien uit het gebruik van de publicatie als schade die zou kunnen ontstaan als gevolg van eventuele (druk-)fouten, onvolledigheden en onvolkomenheden van deze publicatie. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze publicatie mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het bestuur van Stichting ISSO.

Voorzover het maken van kopieën uit deze publicatie is toegestaan op grond van artikel 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo het Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the written permission of the foundation ISSO. Op alle publicaties van Stichting ISSO zijn de Algemene Leveringsvoorwaarden van toepassing. Deze kunt u lezen op www.isso. nl of opvragen bij Stichting ISSO. Aanvullingen en eventuele errata zijn te raadplegen via onze website: www.isso.nl Eventuele opmerkingen en vragen kunnen doorgegeven worden aan ISSO, Postbus 577, 3000 AN Rotterdam, e-mail: isso@isso.nl

ISSO voorziet de installatiesector van de benodigde kennis voor de dagelijkse installatiepraktijk. Op basis van de geïdentiﬁceerde kennisvraag worden goed toegankelijke ISSO-publicaties ontwikkeld. Ondersteunende instructiebijeenkomsten, digitale producten en overige diensten helpen de sector om deze kennis in de praktijk toe te passen. Samengevat staat ISSO voor: vaststelling van de kennisvraag, kennisontwikkeling en kennisoverdracht. De werkvelden van ISSO zijn: Luchtbehandeling/koeltechniek Verwarming Algemene techniek Water & Gas/Sanitair Elektro & ICT Energie & Milieu

• • • • • •

Overzicht van de ISSO-kleintjes: Kleintje Cv (2006) Kleintje Water (2003) Kleintje Inregelen (2004) Kleintje Warmteverlies voor woningen (2005) Kleintje Vloerverwarming (2005) Kleintje Binnenklimaat (2006) Kleintje GAS (2008) Kleintje Legionellapreventie (2007) Kleintje Riolering (2007) Kleintje U- & Rc-waarden (2007)

Voor meer informatie over ISSO-publicaties en andere diensten kunt u de website www.isso.nl raadplegen.

Kleintje UenR-waarden.book Page 1 Wednesday, November 14, 2007 9:43 AM

Kleintje U- en Rc-waarden van bouwkundige constructies

ISBN: 978-90-5044-152-0

Kleintje UenR-waarden.book Page 2 Wednesday, November 14, 2007 9:43 AM

Kleintje UenR-waarden.book Page 3 Wednesday, November 14, 2007 9:43 AM

INHOUDSOPGAVE Voorwoord Samenvatting Symbolen Grafische symbolen Terminologie Literatuur

5 7 9 11 13 15

Inleiding 1.1 Algemeen 1.2 Toepassingsgebied 1.3 Wettelijke eisen en kwaliteitseisen 1.4 Normen en technische richtlijnen

17 17 17 18 19

Buitenmuren 2.1 Overzicht buitenmuren 2.2 Tabellen met U- en Rc-waarden

21 21 23

Binnenmuren 3.1 Overzicht binnenmuren 3.2 Tabellen met U- en Rc- waarden

35 35 36

Vloeren en plafonds 4.1 Overzicht vloeren en plafonds 4.2 Tabellen met U- en Rc-waarden

45 45 46

Daken 5.1 Overzicht daken 5.2 Tabellen met U- en Rc-waarden

55 55 57

Ramen 6.1 Tabel met U-waarden glas en kozijnen

69 69

Deuren 7.1 Tabel met Rc-waarden deuren met en zonder glas

71 71

Berekening van de U- en Rc-waarde volgens de NEN 1068 en NPR 2068

Bijlage B

Richtwaarden voor de Warmtegeleidingscoëfficiënt λ van bouwmaterialen

Bijlage C

Warmteovergangsweerstanden

Bijlage A

Kleintje U- en Rc-waarden van bouwkundige constructies

Kleintje UenR-waarden.book Page 4 Wednesday, November 14, 2007 9:43 AM

Kleintje U- en Rc-waarden van bouwkundige constructies

Kleintje UenR-waarden.book Page 5 Wednesday, November 14, 2007 9:43 AM

VOORWOORD ISSO ISSO verzamelt kennis en informatie voor de installatiesector. Theoretisch goed onderbouwde kennis die direct praktisch toepasbaar is. Hierbij is een van de primaire doelen het vaststellen van kwaliteitseisen bij de realisatie van installaties in gebouwen. Deze kwaliteitspecificaties worden op een objectieve en transparante wijze vastgesteld door adviseurs en installateurs en de voor het betreffende onderwerp belanghebbenden zoals: opdrachtgevers, gebouwbeheerders, gebruikers en de toeleveringsindustrie. ISSO faciliteert hierbij door het laten uitvoeren van onderzoek, het organiseren van het overleg met de marktpartijen en door het uitbrengen van publicaties waarin de resultaten zijn vastgelegd. Deze publicaties worden als normstellende publicaties gebruikt bij projecten en in het onderwijs. Met de ISSO-publicaties geeft de installatiesector (adviseurs en installateurs) aan op welke wijze en met welke kwaliteitsniveaus zij installaties ontwerpen en realiseren. Hierbij is een intensieve en goede samenwerking met de genoemde partijen noodzakelijk. Het doet ons dan ook een genoegen te constateren dat deze samenwerking zich steeds verder uitbreidt ook naar de kleinere installatie bedrijven. Het zakboekje kleintje “U- en Rc-waarden” is hiervan een goed voorbeeld. U- en Rcwaarden van bouwkundige constructies zijn belangrijke gegevens voor bepaling van het warmteverlies en het energiegebruik van gebouwen. Deze bouwkundige gegevens vormen de basis voor het installatieontwerp en de installatieontwerper heeft er belang bij dat deze gegevens betrouwbaar zijn. In het kleintje Uen Rc-waarden zijn verschillende tabellen opgenomen met daarin vermeld de U- en Rc-waarden van verschillende bouwkundige constructies. Met deze tabellen heeft de installatieontwerper een middel om snel de grootte van de U- of Rc-waarde te bepalen. De tabellen en uitgangspunten zijn gebaseerd op ISSO-publicatie 60 “U- en Rc- waarden van bouwkundige constructies”. ISSO hoopt met het kleintje “U- en Rc-waarden“ de installatieontwerper een praktisch hulpmiddel te hebben verschaft om snel voor verschillende situaties de U- of Rc-waarde van bouwkundige constructies te bepalen.

Kleintje U- en Rc-waarden van bouwkundige constructies

Kleintje UenR-waarden.book Page 6 Wednesday, November 14, 2007 9:43 AM

UNETO-VNI ISSO heeft op verzoek van en in samenwerking met UNETO-VNI dit kleintje U- en Rc-waarden ontwikkeld. Deze publicatie sluit aan op de behoefte, ontstaan door het huidige bouwbesluit en de ontwikkelingen op het gebied van duurzaam bouwen waardoor er telkens constructies met een zeer hoge warmteweerstand moeten worden gerealiseerd. Met kleintje U- en Rcwaarden kan de Rc-waarde van alle voorkomende constructies worden bepaald. Naarmate er steeds energiearmer wordt gebouwd en de overcapaciteiten van verwarmingsinstallatie door de komst van lagetemperatuurverwarming en warmtepompen tot het verleden behoren, is het correct functioneren van de verwarmingsinstallatie afhankelijker geworden van de juiste uitvoering van de bouwkundige schil. Of de gewenste isolatiegraad, de afwezigheid van koudebruggen en de gewenste luchtdichtheid ook in de praktijk worden behaald, kan in geval van verwarmingsklachten d.m.v. thermografie of opblaasproeven worden onderzocht. De bouwer kent in het kader van kwaliteitsborging hiervoor mogelijke procedures en onderzoeksfirma's. Het is in Nederland nog niet standaard om iedere woning op te leveren met een prestatiecertificaat van luchtdichtheid en voldoende thermische isolatie. Naarmate er energiearmer zal worden gebouwd, zal hier meer aandacht naar moeten uitgaan.

Kleintje U- en Rc-waarden van bouwkundige constructies

Kleintje UenR-waarden.book Page 7 Wednesday, November 14, 2007 9:43 AM

SAMENVATTING De noodzaak van een goed geïsoleerde en luchtdichte gevel is de laatste jaren alleen maar belangrijker geworden door de lagere vermogens in combinatie met laag temperatuurverwarming en bijvoorbeeld warmtepompen. Een niet goed geïsoleerde of luchtdichte gevel leidt snel tot comfortklachten en/of een verhoogd energiegebruik. De praktijk is dat in eerste instantie het probleem wordt gezocht bij de installatie, waarbij de installatieontwerper dan moet aantonen dat het probleem niet door de installatie maar door de gevel wordt veroorzaakt. Deze situatie kan worden voorkomen als de bouwer de U en Rc-waarden van de gevel bepaalt en uitvoert volgens de NEN 1068 en de NPR 2068, hoewel deze normen rekening houden met verouderings- en montage-invloeden is het dringend aan te bevelen dat de bouwer de U- of Rc-waarde met behulp van thermografie controleert. Ook dient de U en Rc-waarde van de gevel door de bouwer te worden gecontroleerd en gedocumenteerd. Tevens kunnen hiermee bijvoorbeeld “warmtelekken” worden opgespoord en verholpen. De luchtdichtheid kan door de bouwer worden gecontroleerd door een zogenoemde opblaasproef volgens de NEN 2686. In het kleintje “U en Rc-waarden” is uitgegaan van de wettelijk verplichte NEN 1068 en NPR 2068 waar rekening is gehouden met invloeden van montage en veroudering van het isolatiemateriaal op de U en Rc-waarden. Het kleintje “U en Rc-waarden” is gebaseerd op ISSO-publicatie 60 “U en Rc-waarden van bouwkundige constructies”. In het kleintje “U en Rc-waarden” zijn voor verschillende bouwkundige constructies tabellen met de U en Rc-waarden gegeven. De hierbij gehanteerde uitgangspunten zijn bij de tabellen vermeld. Met behulp van de tabellen kan de installatieontwerper snel en op relatief eenvoudige wijze de U- of Rc-waarde bepalen. De tabellen zijn gebaseerd op constructies met evenwijdige vlakken zonder koude bruggen. Voor meer ingewikkeldere situaties met koude bruggen is men aangewezen op ISSO-publicatie 60 en de daaronder liggende normen NEN 1068 en de NPR 2068.

Kleintje U- en Rc-waarden van bouwkundige constructies

Kleintje UenR-waarden.book Page 8 Wednesday, November 14, 2007 9:43 AM

Als men het effect voor koude bruggen als forfaitaire waarde mee wil nemen bij de warmteverliesberekening dan moet voor buitenwanden de U-waarde in de tabellen met 0,1 worden verhoogd.

Kleintje U- en Rc-waarden van bouwkundige constructies

Kleintje UenR-waarden.book Page 9 Wednesday, November 14, 2007 9:43 AM

SYMBOLEN A

Oppervlakte

[m2]

Dikte

[m]

Rbe

Warmteweerstand beplating

[(m2.K)/W]

Rce

Warmteweerstand van een cementlaag

[(m2.K)/W]

Warmteweerstand van een scheidingsconstructie

[(m2.K)/W]

Rdb

Warmteweerstand dakbedekking

[(m2.K)/W]

Rpan

Warmteweerstand dakpannen en luchtlaag

[(m2.K)/W]

Rpl

Warmteweerstand van een pleisterlaag

[(m2.K)/W]

Rsi

Warmte overgangsweerstand aan de [(m2.K)/W] zijde van de ingaande warmtestroom

Rse

Warmte overgangsweerstand aan de zijde van de uitgaande warmtestroom

[(m2.K)/W]

Rsp

Warmteweerstand spouw/luchtlaag

[(m2.K)/W]

Warmte doorgangscoëfficiënt van een scheidingsconstructie

[W/(m2.K)]

Correctiefactor waarin optredende inwendige convectie en/of uitvoeringsinvloeden zijn verdisconteerd

[-]

Warmte geleidingscoëfficiënt

[W/(m.K)]

Kleintje U- en Rc-waarden van bouwkundige constructies

Kleintje UenR-waarden.book Page 10 Wednesday, November 14, 2007 9:43 AM

Kleintje U- en Rc-waarden van bouwkundige constructies

Kleintje UenR-waarden.book Page 11 Wednesday, November 14, 2007 9:43 AM

GRAFISCHE SYMBOLEN Nummer van de laag in de constructie

Symbool voor de laag in de constructie

1. Steen of houtlaag

2. Steen of houtlaag

3. Isolatielaag

4. Spouw of luchtlaag

5. Spouw of luchtlaag

6. Pleisterlaag

7. Cementlaag

8. Beplating

9. Dakbedekking 10. Grindlaag

Kleintje U- en Rc-waarden van bouwkundige constructies

Kleintje UenR-waarden.book Page 12 Wednesday, November 14, 2007 9:43 AM

11. Dakpannen

12. Beplating

Kleintje U- en Rc-waarden van bouwkundige constructies

Kleintje UenR-waarden.book Page 13 Wednesday, November 14, 2007 9:43 AM

TERMINOLOGIE Rc-waarde De warmteweerstand van een scheidingconstructie in (m2.K/W) gemeten vanaf beide oppervlakken, dus zonder de warmte overgangsweerstanden Rsi en Rsu van en naar de omgeving. Hoe hoger de warmteweerstand, hoe minder warmte er door de constructie stroomt. U-waarde De warmte doorgangscoëfficiënt van een scheidingsconstructie in W/(m2.K). De U-waarde is de reciproque (omgekeerde) waarde van de som van Rc, Rsi en Rsu. Hoe hoger de U-waarde, hoe meer warmte er door de constructie stroomt. λ-waarde (lamda waarde) De warmte geleidingscoëfficiënt van materialen. De warmtegeleidingcoëfficiënt geeft de thermische prestatie van een materiaal weer. Een laag getal betekent een slechte warmte geleiding. De warmte geleidingscoëfficiënt gedeeld door de dikte van het materiaal levert de warmteweerstand. λ-gedeclareerd De door de fabrikant/leverancier op basis van metingen opgegeven warmte geleidingscoëfficiënt. λ-reken De warmte geleidingscoëfficiënt die bij berekening van de U- of Rc-waarde wordt gebruikt en waarin door middel van correctiefactoren de invloedsfactoren voor verouderen, vocht en temperatuur zijn verwerkt.

Kleintje U- en Rc-waarden van bouwkundige constructies

Kleintje UenR-waarden.book Page 14 Wednesday, November 14, 2007 9:43 AM

Kleintje U- en Rc-waarden van bouwkundige constructies

Kleintje UenR-waarden.book Page 15 Wednesday, November 14, 2007 9:43 AM

LITERATUUR [1]

ISSO-publicatie 60 "U- en Rc-waarden van bouwkundige constructies", ISSO, 2004;

[2]

NEN 1068, "Thermische isolatie van gebouwen", 2001;

[3]

NPR 2068, "Thermische isolatie van gebouwen, vereenvoudigde rekenmethoden", 2002;

[4]

ISSO-publicatie 51 "Warmteverliesberekening voor woningen en woongebouwen", ISSO, maart 2003.

Kleintje U- en Rc-waarden van bouwkundige constructies

Kleintje UenR-waarden.book Page 16 Wednesday, November 14, 2007 9:43 AM

Kleintje U- en Rc-waarden van bouwkundige constructies

Kleintje UenR-waarden.book Page 17 Wednesday, November 14, 2007 9:43 AM

INLEIDING

1.1 ALGEMEEN Het kleintje “U- en Rc-waarden” is bedoeld om snel en op eenvoudige wijze een U- en Rc-waarde te bepalen. De U- en Rc-waarden zijn voor verschillende gebouw constructies: buitenmuren, binnenmuren, vloeren en plafonds, daken, ramen en deuren in tabellen vermeld. De U-waarde is gelijk aan de omgekeerde waarde van de warmteweerstand Rc plus de warmteovergangsweerstanden van de lucht aan weerzijden van de constructie. Zowel de U-waarde als de Rc-waarde kan worden gebruikt om het warmteverlies door een constructie te berekenen. De U- en Rc-waarden zijn afhankelijk van de uitvoering van de constructie, de dikten van de verschillende lagen en warmtegeleidingcoëfficiënt van een laag. Hiervoor zijn in de tabellen keuzen gemaakt waartussen men kan interpoleren. Waarden voor de warmtegeleidingcoëfficiënt van verschillende materialen zijn gegeven in bijlage B. 1.2 TOEPASSINGSGEBIED De vermelde U- en Rc-waarden zijn van toepassing voor bouwkundige constructies bestaande uit een of meer evenwijdige lagen. In de tabellen is rekening gehouden met een correctie op veroudering van het isolatiemateriaal en een correctie voor uitvoeringsinvloeden. Deze correctie zijn conform de NEN 1068. Voor meer ingewikkelde constructies met niet evenwijdige lagen, aansluit- of hoekverbindingen (koudebruggen) is men aangewezen op de ingewikkelde berekeningsmethoden in de NEN 1068 of NPR 2068. Om ingewikkeld rekenwerk te vermijden mag volgens de NEN 1068 voor buitenwanden 0,1 bij de U-waarde in de tabellen worden opgeteld om het effect van koude bruggen mee te nemen, zie onderstaand voorbeeld. Voorbeeld Voor een buitenmuur met isolatie wordt in een tabel een Uwaarde afgelezen van 0,33 W/(m2.K). Volgens de warmteverliesberekening in ISSO-publicatie 50 moet voor buitenwanden rekening gehouden worden met koudebruggen. De eenvoudigste manier is om uit te gaan van de forfaitaire toeslag van 0,1. De Uwaarde van de constructie met koudebruggen wordt dan: 0,33+0,1=0,43 W/m2.k 17

Kleintje U- en Rc-waarden van bouwkundige constructies

Kleintje UenR-waarden.book Page 18 Wednesday, November 14, 2007 9:43 AM

In bijlage A wordt kort ingegaan op berekening van de U- en Rcwaarde. 1.3

WETTELIJKE EISEN EN KWALITEITSEISEN

Wettelijke eisen In het BouwBesluit (2003) zijn eisen gesteld aan de minimale waarde voor de Rc-waarde van buitenwanden en eisen gesteld aan de maximale U-waarden van deuren en ramen. In onderstaande tabel zijn deze waarden gegeven. Tabel 1.01 Wettelijke eisen Rc- en U-waarden buitenwanden Constructie

Nieuwbouw Rc,min (m2.K)/W

Umax W/(m2.K)

Rc,min*) (m2.K)/W

Rc,min**) (m2.K)/W

Dak

2,5

1,3

Begane grondvloer

2,5

1,3

Buitenwand

2,5

1,3

Deur, raam met kozijn

4,2

Bestaande bouw

Bij bestaande bouw met gedeeltelijke vernieuwing kunnen de Burgemeester en wethouder ontheffing verlenen voor de nieuwbouweis tot een minimum van 2,5-1,2=1,3.

**) Voor bestaande bouw zijn er geen eisen voor deuren en ramen en hiermee gelijk te stellen constructies. Kwaliteitseisen In het kader van duurzaam bouwen en/of om de energieprestatie EPC<= 0,8 voor nieuwbouw te halen worden hogere warmteweerstanden toegepast en glassoorten met een lagere Uwaarde dan de BouwBesluit eisen. In onderstaande tekst zijn enkele waarden gegeven voor de warmteweerstand van buiten-

Kleintje U- en Rc-waarden van bouwkundige constructies

Kleintje UenR-waarden.book Page 19 Wednesday, November 14, 2007 9:43 AM

wanden en de U-waarden van glas om aan de huidige EPC-eis van 0,8 of lager te voldoen. - Buitenwand, dak en vloer: Rc = 3,5 (m2.K)/W - Dak, vloer:

Rc = 3,5 tot 4 (m2.K)/W

- HR++ glas (zonder kozijn):

U~ 1,2 W/(m2.K)

- Geïsoleerde deuren:

U~ 2 W/(m2.K)

Bestaande woningen Woningen gebouwd in de jaren 50 en 60 hebben geen isolatie of zijn achteraf geïsoleerd (spouwvulling): - Buitenwand zonder isolatie: Rc = 0,32 (m2.K)/W - Buitenwand 5 cm isolatie:

Rc = 1,36 (m2.K)/W

1.4 NORMEN EN TECHNISCHE RICHTLIJNEN Voor berekening van de U- en Rc-waarden zijn er twee normen: - NEN 1068, "Thermische isolatie van gebouwen, rekenmethode", oktober 2001; - NPR 2068, "Thermische isolatie van gebouwen, vereenvoudigde rekenmethoden", januari 2002. De NEN 1068 wordt in het BouwBesluit aangewezen en is dus wettelijk verplicht. Een vereenvoudiging voor berekening van de U- en Rc-waarde is gegeven in de NPR 2068. ISSO-publicatie 60 geeft een toelichting op beide normen en verwijst naar een internetapplicatie (www.isso-digitaal.nl) waar op basis van invoergegevens de U- en Rc-waarden van een constructie kan worden berekend. Het kleintje “U- en Rc-waarden” geeft op basis van bovengenoemde normen en ISSO-publicatie 60 voor verschillende constructies met evenwijdige vlakken in tabellen de U- en Rcwaarde. Tevens is op basis van het kleintje “U- en Rc-waarden” een computerprogramma ontwikkeld waarmee de tabellen met U- en Rc-waarden uit het kleintje voor andere invoergegevens worden berekend. Dit computerprogramma is te vinden op (www.isso-digitaal.nl).

Kleintje U- en Rc-waarden van bouwkundige constructies