ISSO-kleintje water 2012

K E N N I S I N S T I T U U T V O O R D E I N S TA L L AT I E S E C TO R

K L E I N TJ E WAT E R

ISBN 978-90-5044-237-4

KLEINTJE

Water VOOR VERBOUW EN RENOVATIE VAN WONINGINSTALLATIES

HERZIENE UITGAVE 2012

ISSO

Kennisinstituut voor de Installatiesector

Kruisplein 25 3014 DB Rotterdam Postbus 577 3000 AN Rotterdam Tel. 010-2065969 Fax 010-2130384 E-mail: isso@isso.nl

ISSO houdt zich bezig met het identificeren van kennisvragen binnen de installatiesector, het ontsluiten en toegankelijk maken van deze kennis in de vorm van praktische ISSO-publicaties en het bevorderen van het gebruiken van ISSO-publicaties als normstellende richtlijnen.

De werkvelden van ISSO zijn:

De in ISSO deelnemende organisaties zijn: NLingenieurs: Organisatie van advies- en ingenieursbureaus PIT: Stichting Promotie Installatietechniek TVVL: Nederlandse Technische Vereniging voor Installaties in Gebouwen UNETO-VNI: Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandel De redactiegroep bestaat uit: De heer ir. M.J. van Bruggen (De Energiemanager) De heer ing. J.K.A.A. van de Lagemaat (EnergieNed) De heer ing. E. van der Blom (Uneto-VNI) De heer ing. O.W.W. Nuijten, coördinatie en eindredactie (ISSO) De heer C. Meis De heer W. Scheffer (bij de eerste uitgave namens Uneto-VNI) Klankbordgroep: Bestuur Vakgroep Sanitair & techniek van Uneto-VNI: C. van den Broek, H. Dekkers, J. de Groot, F.A. van der Linden, F.M.C. van de Ven, R. van Zuuk De ontwikkeling van Kleintje Water is mede tot stand gekomen door een financiële bijdrage van: Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben medegewerkt, hebben een zo groot mogelijke zorgvuldigheid betracht bij zowel het verzamelen als bij het verwerken en opstellen van de in deze publicatie vervatte gegevens. Nochtans moet niet worden uitgesloten, dat deze publicatie onvolledig is of dat zij onjuistheden of onvolkomenheden bevat. Degene die van deze publicatie en de daarin vermelde gegevens gebruik maakt, aanvaardt dan ook daarvoor zelf het risico.

Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben medegewerkt sluiten iedere aansprakelijkheid uit voor zowel schade die mocht voortvloeien uit het gebruik van de publicatie als schade die zou kunnen ontstaan als gevolg van eventuele (druk-)fouten, onvolledigheden en onvolkomenheden van deze publicatie.

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze publicatie mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het bestuur van Stichting ISSO.

ISSO voorziet de installatiesector van de benodigde kennis voor de dagelijkse installatiepraktijk. Op basis van de geïdentificeerde kennisvraag worden goed toegankelijke ISSO-publicaties ontwikkeld.

Ondersteunende instructiebijeenkomsten, digitale producten en overige diensten helpen de sector om deze kennis in de praktijk toe te passen. Samengevat staat ISSO voor: vaststelling van de kennisvraag, kennisontwikkeling en kennisoverdracht.

Voorzover het maken van kopieën uit deze publicatie is toegestaan op grond van artikel 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo het Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp).

Luchtbehandeling/koeltechniek Verwarming Algemene techniek Water & Gas/Sanitair Elektro & ICT Energie & Milieu Overzicht van de ISSO-kleintjes:

Kleintje Meetmethoden Verlichting (2012) Kleintje Ventilatie (2012) Kleintje Koellast (2010) Kleintje Meetmethoden Elektrotechniek (2009) Kleintje Stooklijnoptimalisatie (2009) Kleintje Gas (2008) Kleintje U- en Rc Waarden (2007) Kleintje Legionellapreventie (2012)

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the written permission of the foundation ISSO.

Kleintje CV (2006)

Op alle publicaties van Stichting ISSO zijn de Algemene Leveringsvoorwaarden van toepassing. Deze kunt u lezen op www.isso.nl of opvragen bij Stichting ISSO.

Kleintje Inregelen (2004)

Kleintje Binnenklimaat (2006) Kleintje Warmteverlies voor Woningen (2005) Kleintje Vloerverwarming (2005) Kleintje Water (2012)

Aanvullingen en eventuele errata zijn te raadplegen via onze website: www.isso.nl Eventuele opmerkingen en vragen kunnen doorgegeven worden aan ISSO, Postbus 577, 3000 AN Rotterdam, e-mail: isso@isso.nl © Stichting ISSO – Rotterdam, Eerste uitgave 2003 Herziene uitgave november 2012

Voor meer informatie over ISSO-publicaties en andere diensten kunt u de webiste www.isso.nl raadplegen.

kleintje.book Page 1 Tuesday, December 18, 2012 4:06 PM

ISSO-kleintje

Water Handleiding voor de installateur bij het installeren van sanitaire en aanverwante voorzieningen in bestaande woningen

ISBN: 978-90-5044-237-4

kleintje.book Page 3 Tuesday, December 18, 2012 4:06 PM

INHOUDSOPGAVE Voorwoord

7

1

Inleiding 1.1 Doel van het zakboekje 1.2 Waar gaat het over?

1.3 Hoe is het zakboekje opgezet 1.4 Wijzigingen in de versie 2012

9 9 9 10 10

2

Eisen en wensen van de klant 2.1 Het eerste klantcontact 2.2 Verkenning van de klant 2.3 Inventarisatie van eisen en wensen van de klant 2.3.1 Inrichting badruimte 2.3.2 Inrichting keuken 2.3.3 Inrichting overige ruimten, inclusief het toilet 2.3.4 Prestaties van de installatie 2.4 Opnemen bestaande situatie 2.5 Advies installatieconcept (warmtapwater) 2.5.1 Controle beschikbare druk 2.5.2 Keuze installatieconcept 2.5.3 Controle wachttijd en geluidseis 2.5.4 Decentraal warmtapwatertoestel of circulatieleiding 2.5.5 Typen warmtapwatertoestellen 2.5.6 Comfort van de warmwatervoorziening 2.5.7 Tapdrempel 2.5.8 De zonneboiler 2.5.9 De warmtepompboiler 2.6 Hemelwaterbenuttingssysteem

11 11 11 12 12 20

Uitwerking (t.b.v. offerte) 3.1 Benodigde gegevens 3.2 LeidingtracĂŠ 3.2.1 Leidingen combineren of splitsen 3.2.2 Praktische richtlijnen 3.2.3 Tegengaan van bevriezing 3.3 Leidingmiddellijnen koud water 3.4 Leidingmiddellijnen warm water 3.5 Circulatieleiding voor warmtapwater 3.6 Vermogen warmtapwaterbereider 3.7 Inhoud warmtapwaterbereider

51 51 51 51 52 53 54 58 62 63 65

3

ISSO-kleintje

3

22 24 29 32 32 33 34 35 36 37 40 41 47 48

Water

kleintje.book Page 4 Tuesday, December 18, 2012 4:06 PM

4

3.8 Selectie sanitaire taptoestellen en appendages 3.8.1 Ontwerptechnische eigenschappen 3.8.2 Waterslag 3.8.3 Sanitaire kranen 3.8.4 Appendages 3.8.5 Beveiligingen tegen terugstroming 3.8.6 Drukverliesverhouding bij mengkranen 3.9 Leidingmateriaal en verbindingen 3.10 Selectie isolatiemateriaal 3.10.1 Circulatieleidingen 3.10.2 Warmwaterleidingen 3.10.3 Koudwaterleidingen 3.11 Ventilatievoorzieningen 3.12 Elektrotechnische aansluiting en aarding 3.12.1 Voorschriften bij renovatie 3.12.2 Elektrische installatie in de badruimte 3.12.3 Installatie in de keuken 3.12.4 Overige ruimten 3.13 Sloop en afvoer bestaande installatie 3.13.1 Loden leidingen 3.13.2 Asbest

71 71 72 74 78 80 84 85 86 86 86 86 87 89 89 89 96 97 98 98 98

Werkvoorbereiding en uitvoering 4.1 Benodigde gegevens 4.2 Plaats van de tappunten en accessoires in de badruimte 4.3 Opstelling en aansluitingen warmtapwatertoestel 4.4 Aandachtspunten bij de leidingaanleg 4.4.1 Wachttijd warm water 4.4.2 Leidingmiddellijnen 4.4.3 Legionellapreventie 4.4.4 Opvangen van expansie 4.5 Aansluitingen sanitaire toestellen 4.6 Aanleg elektrotechnische voorzieningen 4.6.1 Leidingaanleg 4.6.2 Aarding 4.6.3 Potentiaalvereffening 4.6.4 Elektrische vloerverwarming 4.6.5 Veilig werken 4.7 Sloop- en afvoer materiaal

99 99

ISSO-kleintje

4

99 105 105 105 105 105 106 107 108 108 108 108 109 109 109

Water

kleintje.book Page 5 Tuesday, December 18, 2012 4:06 PM

5

4.8 Afpersen, spoelen, inregelen en testen 4.8.1 Afpersen 4.8.2 Spoelen 4.8.3 Inregelen 4.8.4 Controleren van de werking 4.9 Opleveren

110 110 110 110 111 111

Onderhoud 5.1 De leidingwaterinstallatie heeft onderhoud nodig 5.2 Gebruikersinstructie 5.3 Onderhoudsinstructie

113 113 113 114

Bijlage A Tabellen en grafieken

117

Bijlage B Voorbeeld

127

Bijlage C Toelichting elektro-technische voorschriften

132

Literatuurlijst Index

142 145

ISSO-kleintje

5

Water

kleintje.book Page 7 Tuesday, December 18, 2012 4:06 PM

VOORWOORD De sanitaire techniek (letterlijk gezondheidstechniek) heeft de afgelopen decennia zowel in kwalitatieve als kwantitatieve zin een enorme vlucht genomen. Binnen dit vakgebied staan de aanvoer, het gebruik en de afvoer van water centraal. Er wordt daarmee steeds vaker een beroep gedaan op de deskundigheid en het vakmanschap van de sanitair installateur. En dat gaat veel verder dan het beheersen van handvaardigheden.

De vakman of vakvrouw bevindt zich midden in het spanningsveld tussen comfort, gezondheid, veiligheid en milieu (waaronder energie- en waterbesparing). Dat is zeker geen eenvoudige opgave.

Met Kleintje Water wordt een handig en compact hulpmiddel geboden aan de installateur of monteur die zich bezighoudt met het adviseren en installeren van sanitair in bestaande woningbouw. Wij hopen dat de kennis hier bij elkaar gebracht hem of haar kan ondersteunen in het afleveren van een kwaliteitsproduct. Voor de rest is het een kwestie van gezond verstand.

Het Kleintje Water is een initiatief van Agentschap NL, Uneto-VNI en ISSO.

ISSO-kleintje

7

Water

kleintje.book Page 9 Tuesday, December 18, 2012 4:06 PM

1

INLEIDING

1.1

DOEL VAN HET ZAKBOEKJE

Kleintje Water is een handleiding voor de installateur en (hoofd)monteur die badruimte-, keuken-, en toiletinrichtingen in bestaande woningen installeert. Daarbij gaat het om het gehele traject vanaf het adviseren van de klant tot en met het opleveren en het onderhoud van de installatie.

Het zakboekje geeft op een bondige en praktische wijze richtlijnen over:  (Warm)watervoorziening en energiebesparing;  Voorkomen van geluidshinder, waterslag, en lange wachttijden;  Leidingdimensionering, tapdrempel en materiaalkeuze;  Vervanging of uitbereiding van de warmtapwatervoorziening;  Legionellapreventie (voorkomen van ongewenste opwarming);  Elektriciteit en veiligheid (met name in de badruimte);  Overige voorzieningen in relatie met de sanitaire installatie;  Onderhoud en gebruik van de leidingwaterinstallatie.

1.2

WAAR GAAT HET OVER?

Kleintje Water gaat over het aanpassen en uitbreiden van leidingwaterinstallaties in woningen, bijvoorbeeld als gevolg van het aanbrengen van een nieuwe of extra badruimte, een andere keukeninrichting en/of een andere warmtapwaterbereider. Het is zelden zo dat bij een verbouwing of renovatie alleen de leidingwaterinstallatie moet worden aangepast.

Daarom wordt ook zijdelings aandacht besteed aan andere disciplines, zoals: bouwkunde, riolering, verwarming en ventilatie. Met name elektrotechnische aspecten, zoals voeding, veiligheid, potentiaalvereffening en aarding komen uitgebreid aan de orde.

Voor leidingwaterinstallaties in nieuwbouw- en renovatiewoningen wordt verwezen naar ISSO-publicaties 30, 30.5 en

ISSO-kleintje

9

Water

kleintje.book Page 10 Tuesday, December 18, 2012 4:06 PM

ISSO/SBR-publicatie 811, voor grotere collectieve installaties naar ISSO-publicatie 55.

1.3

HOE IS HET ZAKBOEKJE OPGEZET

Er wordt vanuit gegaan dat de locatie van de sanitaire toestellen en de keukenapparatuur die op de leidingwaterinstallatie worden aangesloten bekend is bij de klant en dat de installateur en monteur op de hoogte zijn van normen (o.a. NEN 1006) en algemeen geldende installatie- en montagevoorschriften betreffende leidingwaterinstallaties in woningen.

Het zakboekje volgt de meest gebruikelijke werkvolgorde vanaf het eerste contact met de klant tot en met de oplevering en vervolgens het onderhoud.

In een project, werk of klus worden verschillende stappen (fasen) doorlopen:  Inventarisatie van eisen en wensen van de klant;  Advies over het installatieconcept en de warmwatervoorziening;  Uitwerking ten behoeve van de offerte;  Werkvoorbereiding en uitvoering;  Onderhoud.

In de bijlagen zijn tabellen, grafieken, een voorbeeld en een toelichting op de elektrotechnische voorschriften opgenomen.

1.4

WIJZIGINGEN IN DE VERSIE 2012

Met de aanpassingen aan de nieuwe wetgeving en normen is dit zakboekje weer helemaal up to date.

De wijzigingen betreffen voornamelijk aanpassingen aan de nieuwe wetgeving, normen en richtlijnen, zoals: Bouwbesluit-2012, Drinkwaterbesluit-2011, NEN 1006/A3-2011, NEN 3215-2011, NEN 1010-2011, Waterwerkbladen en een aantal nieuwe ISSO-publicaties.

ISSO-kleintje

10

Water