Publicatie 109 2017 issuu

PUBLICATIE 109

VERSIE 2017

STARTEN MET EEN BIM Methoden, proces en organisatie

ISSO-publicatie 109

Starten met een BIM Methoden, proces en organisatie

ISBN: 978-90-5044-297-8

INHOUDSOPGAVE Deelnemende organisaties

1

2

3

4

Structuur BIM

9

Samenvatting

11

Voorwoord

15

Afkortingen

17

Begrippenlijst

19

Leeswijzer

23

Inleiding

25

1.1

Algemeen

25

1.2

Doel

25

1.3

Doelgroepen

25

1.4

Verwachting opdrachtgever

27

2.1

BIM voor iedereen

27

2.2

Invloed van BIM op een bedrijf

27

2.3

Directies (dus) aan zet

27

2.4

Samenvatting

28

Strategische aspecten rondom BIM: wie, wat, waarom en hoe?

29

3.1

Inleiding

29

3.2

Implementatie, beleid en businessplan

29

3.3

Een werkelijk plaatsgevonden BIM-implementatie

31

Bouwwerk Informatie Model

33

4.1

33

Wat is een BIM?

4.2

Een BIM en bedrijfsproces

33

4.3

Aandachtspunten van een BIM

34

4.5

Aan BIM gerelateerde begrippen en systematieken

34

4.4.1

Systems-engineering

34

4.4.2

Commissioning

34

4.4.3

Level of Detail/Development (LoD)

35

4.4.4

Virtual Design and Construction (Virtueel bouwen)

Clash control

38 39

Randvoorwaarden

43

5.1

Organisatie

44

5.1.1

BIM-team

45

5.1.2

Implementatie

46

5.1.3

Cultuur van de organisatie

5.2

5.3

ISSO-publicatie 109

26

Voor wie is deze publicatie bestemd?

4.4

5

7

54

Personeel

55

5.2.1

Classificaties

55

5.2.2

Opleidingen

59

ICT-middelen

59

5.3.1

Software

60

5.3.2

Hardware

61

3

Starten met een BIM

6

LEAN 6.1

6.2

7

8

63

6.1.1

Waarde leveren

64

6.1.2

Vermijden van verspilling

64

6.1.3

Leren

65

Onderdelen LEAN bouwen

66

6.2.1

Value Stream Mapping

66

6.2.2

Pull-planning

67

6.2.3

Concurrent engineering

68

6.2.4

Scheiden, Schikken, Schoonmaken, Standaardiseren, Systematiseren

69

6.2.5

Daily stand

70

6.2.6

Logistiek en voorraadbeheersing: Just In Time (JIT)

70

6.3

LEAN in relatie tot BIM

70

6.4

Praktische tips

74

Procesinrichting

75

7.1

Projectfasering

75

7.1.1

Programmafase

78

7.1.2

Ontwerpfase

79

7.1.3

Uitwerkingsfase

84

7.1.4

Realisatiefase

86

7.1.5

Beheer en gebruik

88

7.2

Projectteam

7.3

Samenwerkingsvormen

90

7.3.1

90

90

HiĂŤrarchische structuur

7.3.2

Parallelle structuur

91

7.3.3

Mengvormen

91

7.4

Informatiemanagement

93

7.5

Programma van Eisen (PvE)

94

7.6

Juridische aspecten

95

7.7

Prijsvorming

95

7.8

Opleveren virtueel product

96

Technische middelen

97

8.1

Synchronisatie en opslag

97

8.1.1

FTP-server

97

8.1.2

Gesynchroniseerd BIM

8.1.3

BIM-server

8.1.4

Cloudoplossingen

8.2

8.3

8.4

ISSO-publicatie 109

63 Wat is LEAN bouwen?

99 100 100

Uitwisseling van informatie

101

8.2.1

IFC

102

8.2.2

IFD Library

102

8.2.3

IDM

102

Standaarden (technisch): randvoorwaardelijk voor BIM

103

8.3.1

Europees Technisch Informatie Model (ETIM), ETIM-RT en 2BA

103

8.3.2

Objectenbibliotheken

103

8.3.3

Conceptenbibliotheek (CB-NL)

104

Standaarden voor de exploitatiefase: classificatiesystemen

105

8.5

Referentienulpunt

106

8.6

Ontsluiting informatie

106

4

Starten met een BIM

9

Organisatie-invloed van BIM: een implementatie-(groei-)pad

107

9.1

Inleiding

107

9.2

Bedrijfsveranderingen door BIM (proces en organisatie)

107

9.2.1

BIM-proces

108

9.2.2

BIM- techniek en tooling

114

9.2.3

Organisatorische aspecten

115

9.3

10

Personeelsveranderingen door BIM (soft skills)

116

9.3.1

116

Samenwerken bij een BIM

9.3.2

Cultuur

116

9.3.3

Regie op ontwikkeling van medewerkers

118

9.3.4

Herzien van competenties en kennisborging

Exploitatie/Beheer en onderhoud

119 121

10.1

Duurzaam beheer en onderhoud (B&O)

123

10.2

Assetmanagement (AM)

124

10.3

Welke informatie en welk detailniveau is nodig voor B&O en assetmanagement?

127

10.3.1 Detailniveau

127

10.3.2 Informatie- en datastructuur

128

10.3.3 Faseafhankelijkheid van relevante informatie

129

10.3.4 Informatiebehoefte bepaald door de onderhoudsfilosofie

129

10.3.5 Kerndocument (ISSO-publicatie 105)

131

10.3.6 Nieuwbouw: Informatie uit een digitaal BIM-model

132

10.3.7 Renovatie: Informatie met behulp van reverse-engineering

133

10.4

Digitale hulpmiddelen voor beheer en onderhoud

135

10.5

Praktische tips

136

Bijlage A

Mate van detaillering

139

Bijlage B

BIM-quickscan

143

Bijlage C

Roadmap BIM (bestuurlijk niveau)

145

Bijlage D

BIM-handboek (operationeel niveau)

146

Bijlage E

BIM protocol samenwerking

149

Bijlage F

Gegevensdragers project

154

Bijlage G

Opleveringsverklaring virtueel model

156

Bijlage H

Total cost of ownership

157

Bijlage I

Checklists LEAN

159

Literatuurlijst

ISSO-publicatie 109

162

5

Starten met een BIM

SAMENVATTING De bouwbranche zoekt naar mogelijkheden om effectiever en efficiĂŤnter te werken om faalkosten te voorkomen.

De huidige faalkosten in de bouw worden hoofdzakelijk veroorzaakt door onvolledige en slechte voorbereiding.

Daarnaast vindt er tussen bouwpartners een gebrekkige gegevensuitwisseling plaats. Ook heeft men onvoldoende aandacht voor de uitvoerbaarheid tijdens de ontwerpfase. Daarnaast speelt (het ontbreken van) de onderlinge communicatie een rol waardoor afstemmingsfouten tussen de verschillende partijen ontstaan.

Logischerwijs kan een groot deel van de faal- en beheerskosten voorkomen worden wanneer een goede communicatie vanaf de start van het ontwerp op gang komt. Een ontwikkeling die hierin kan voorzien is het Bouwwerk Informatie Model (BIM).

De toepassing van een BIM in de bouwsector is nog volop in ontwikkeling. Dit blijkt ook uit de vele parallelle initiatieven die er zijn met betrekking tot de ontwikkeling en toepassing van een BIM in de verschillende fasen van een bouwproject. Om de vele initiatieven te stroomlijnen hebben de verschillende brancheorganisaties in de bouwsector de handen ineen geslagen. Het werken met een BIM kan door een organisatie 'er niet even bij' gedaan worden. Het werken met een BIM vereist een andere manier van denken en werken. Openheid van informatie, samenwerking en vertrouwen staan hierbij centraal.

Deze publicatie geeft inzicht wat een BIM betekent en wat de randvoorwaarden zijn voor gebruik en implementatie (invoering) in de organisatie. De publicatie is niet bedoeld als onderlegger voor contracten. Een BIM omvat meer dan het werken aan een 3D-model. Het betekent ook samenwerking en een open communicatieve houding tussen alle projectleden. Dit blijkt ook uit de functieprofielen van de BIM-modelleur waarin naast technische kennis communicatieve vaardigheden worden verwacht.

In tegenstelling tot het traditionele proces is het werken met een BIM een glijdend proces waarbij projectfasen naadloos in elkaar moeten overlopen. Om inzicht te geven in dit proces en omdat projecten vanaf initiatief tot en met gebruik niet vanzelf verlopen is in deze publicatie gebruik gemaakt van de MKK-structuur. Met deze projectfasering wordt duidelijk wat gedurende een project met een BIM wordt verwacht.

Afb. BIM is een glijdend proces waarbij partijen goed met elkaar samenwerken Omdat het werken aan een BIM door meerdere personen wordt verricht, komen diverse samenwerkingsvormen terug in deze publicatie. Ook hier wordt duidelijk dat een open communicatieve houding noodzakelijk is in een project met een BIM.

ISSO-publicatie 109

11

Starten met een BIM

Voor het werken aan een BIM zijn naast personeel, organisatie en BIM-teams ook de juiste soft- en hardware middelen en data (metadata, constructiedata, exploitatiedata, etc.) nodig. Deze middelen moeten passen bij het interne en externe datanetwerk. Veel problemen die BIM-modelleurs ondervinden, komen voort uit trage netwerken. Om dit te ondervangen worden de verschillende vormen van informatie-uitwisseling in deze publicatie besproken. Een deel van de informatie in een BIM wordt uit bibliotheken gehaald. Hierbij is een indeling aan te brengen in objecten-, producten procesbibliotheken.

Na realisatie van een project volgt de gebruiksfase van een gebouw. Om het gebouw gedurende de economische levenscyclus in optimale conditie te houden is duurzaam beheer en onderhoud noodzakelijk. Ook in deze fase, waarin het grootste gedeelte van de total costs of ownership liggen, kan een BIM goede diensten bewijzen. Een BIM geeft hierbij inzicht in de assets van een gebouw waardoor een BIM dient als hulpmiddel voor het beheren van het gebouw.

In deze publicatie worden verschillende aspecten van een project met een BIM behandeld. Omdat niet elke lezer dezelfde informatie zoekt, is in de leeswijzer een schematische weergave van de publicatie weergegeven.

Op basis van algemene vragen kan via het schema de juiste informatie in de publicatie worden gevonden.

ISSO-publicatie 109

12

Starten met een BIM

Een BIM en proces

Wat is een BIM?

Is mijn organisatie klaar voor het werken met een BIM?

Hoe richt ik mijn bouwproces in met een BIM?

Wat heb ik nodig om het proces te faciliteren?

Hoe beheer en onderhoud ik met een BIM?

Paragraaf 4.1 en 4.2

Aandachtspunten van een BIM

Paragraaf 4.3

Systematieken en clash control

Paragraaf 4.4 en 4.5

Randvoorwaarden organisatie

Paragraaf 5.1 Bijlage B, C en D

Randvoorwaarden personeel

Paragraaf 5.2

Randvoorwaarden ICT

Paragraaf 5.3

Strategische aspecten

Hoofdstuk 3

Impact organisatie

Hoofdstuk 9

Projectfasering

Paragraaf 7.1

Projectteam

Paragraaf 7.2

Samenwerkingsvormen

Paragraaf 7.3 Bijlage E

Informatiebeheer

Paragraaf 7.4

Programma van Eisen

Paragraaf 7.5

Juridische aspecten

Paragraaf 7.6

Prijsvorming

Paragraaf 7.7

Opleveren virtueel product

Paragraaf 7.8 Bijlage G

BIM in relatie tot LEAN

Hoofdstuk 6

Synchronisatie en opslag

Paragraaf 8.1

Uitwisseling van informatie

Paragraaf 8 .2

Standaarden (technisch)

Paragraaf 8.3

Standaarden (exploitatie)

Paragraaf 8.4

Referentie nulpunt

Paragraaf 8.5

Ontsluiting informatie

Paragraaf 8.6

Duurzaam Beheer en Onderhoud

Paragraaf 10.1

Asset management

Paragraaf 10.2

Benodigd detailniveau

Paragraaf 10.3

Digitale hulpmiddelen

Paragraaf 10.4

Praktische tips

Paragraaf 10.5

Afb. Structuur publicatie

ISSO-publicatie 109

13

Starten met een BIM

VOORWOORD Het werken met een Bouwwerk Informatie Model (BIM) in de bouwsector is nog volop in ontwikkeling. Dit blijkt ook uit de vele parallelle initiatieven die er zijn.

Er is veel ontwikkeling in standaarden, open protocollen, productdatabases en organisatievormen.

De Bouwinformatieraad (BIR), waarin opdrachtgevers en opdrachtnemers samen zitting hebben, voert de regie over deze ontwikkelingen.

Deze publicatie beschrijft de stand van zaken voor de inrichting van het proces van een project waarin met een BIM gewerkt wordt.

Als een organisatie wil gaan werken met een BIM rust dit op drie pijlers:  Organisatie;  Middelen;  Proces.

De introductie van het werken met een BIM binnen een organisatie vraagt behoorlijke investeringen voor deze pijlers.

De keuze voor het werken met een BIM moet dan ook een strategische keuze zijn. Het werken met een BIM kan er door een organisatie niet 'even bij' worden gedaan.

De keuze van een organisatie om met een BIM te gaan werken moet een aantal doelen dichterbij brengen, zoals:  Verbetering van de kwaliteit van de geleverde diensten of producten;  Het verminderen van faalkosten in bouwprojecten;  Versterking van de organisatie zodat die beter met de klant, projectpartners en opdrachtgevers kan samenwerken, etc.

De ISSO-publicatie 109 uit 2013 geeft een procesrichtlijn weer waarin de aspecten die met de pijler Proces te maken hebben, beschreven zijn.

Omdat ontwikkelingen met betrekking tot BIM zeer snel gaan is de publicatie uit 2013 met deze versie herzien. Verder is deze publicatie uitgebreid met aspecten die betrekking hebben op LEAN. Het hoofdstuk over onderhoud en beheer is sterk uitgebreid. Ook is er meer aandacht voor de implementatie van het werken met een BIM in organisaties.

Vanwege deze uitbreidingen schiet de originele ondertitel 'Inrichting proces' tekort. Om die reden is de ondertitel van de publicatie verwijderd en is de titel van deze publicatie 'Starten met een BIM'.

Bedrijven die voorop lopen met het gebruik van een BIM hebben door middel van best practices input geleverd voor deze publicatie. Aan de hand van ervaringen is de huidige stand van zaken op praktische wijze verwerkt in deze richtlijn.

Deze ISSO-publicatie biedt bedrijven in de bouw- en installatiebranche die zich willen oriënteren op en/of beginnen met het werken met een BIM, een overzicht van de implementatie en het procesverloop.

Daarnaast geeft de publicatie een overzicht/mogelijkheden om het proces te optimaliseren bij bedrijven die al werken met een BIM. Bij de beschrijving van het procesverloop wordt aangesloten op de procesindeling zoals die ook in andere ISSOpublicaties wordt aangehouden. Hierbij is het bouwproces opgedeeld in de volgende fasen: I Programmafase; II Ontwerpfase; III Uitwerkingsfase; IV Realisatiefase; V Beheerfase.

Hierbij ligt in deze publicatie de nadruk op de doelgroepen installatieadviseurs, installateurs en organisaties die werkzaam zijn in beheer en onderhoud van installaties (facilitymanagement). De publicatie is echter opgezet vanuit een branchebreed perspectief. Deze vormt daarom ook een prima instrument ter oriëntatie voor alle overige betrokkenen die werkzaam zijn in de gehele bouwkolom.

ISSO-publicatie 109

15

Starten met een BIM

De pu blicatie vormt ook een communicatiemiddel binnen projectorganisaties voor procesafspraken. De volgende onderwerpen komen aan de orde:  Begrippenkader met betrekking tot een BIM voor de installatiebranche;  Randvoorwaarden voor het starten met het werken met een BIM binnen een organisatie;  Stappenplan waarin het bouw-/ontwerpproces wordt ingericht met een BIM;  Middelen die benodigd zijn voor het implementeren van het werken met een BIM;  LEAN in combinatie met een BIM;  Onderhouds- en beheeraspecten in een BIM. De publicatie is uitdrukkelijk niet bedoeld als onderleggen voor contracten.

Dit document is ontwikkeld in samenspraak met brancheverenigingen en marktpartijen die samen de Kontaktgroep vormen van deze publicatie. Naast de gebruikelijke Kontaktgroep heeft de Raad van Begeleiding ISSO het concept van deze publicatie beoordeeld.

ISSO-publicatie 109

16

Starten met een BIM

AFKORTINGEN BIM

Bouwwerk Informatie Model (Engels: Building Information Model).

BIR

Bouw Informatie Raad.

CityGML

City Geographical Markup Language.

DBFMO

Design, Build, Finance, Maintain en Operate.

DN

Detailniveau.

ETIM

Europees Technisch Informatie Model.

IDM

Information Delivery Manual.

IFC

Industry Foundation Classes.

IFD

International Framework for Dictionaries.

IPD

Integrated Project Delivery.

JIT

Just In Time.

LoD

Level of Development of Level of Detail.

NEN

Nederlandse Norm.

PvE

Programma van eisen.

VISI

Voorwaarden scheppen voor Invoeren Standaardisatie ICT in de Bouw.

VSM

Value Stream Mapping.

TCO

Total Cost of Ownership.

ISSO-publicatie 109

17

Starten met een BIM

BEGRIPPENLIJST Aspectmodel In een aspectmodel is alleen bepaalde informatie zichtbaar voor één partij of teamlid. Verder voorkomt de beperkte informatie in een aspectmodel onnodige extra afhankelijkheden gedurende het bouwproces. (Het is ondoenlijk dat alle BIM-teamleden altijd realtime alle informatie zichtbaar hebben in een datamodel. Hierdoor wordt het datamodel onoverzichtelijk.)

Assetmanagement Assetmanagement zijn de systematische en gecoördineerde activiteiten waarmee een organisatie uitvoering geeft aan het optimaal beheren van de bezittingen en de daarmee gepaarde prestaties, kansen, risico's en investeringen gedurende de hele levenscyclus van de bezittingen [11].

Big BIM Het uitwisselen van BIM-data tussen verschillende partijen in de keten [10].

Bouwwerk Informatie Model (BIM) Er zijn veel definities in omloop met betrekking tot BIM. Deze publicatie richt zich vooral op de procesmatige kant van een BIM. Een BIM is hierbij het middel rondom het creëren, beheren en delen van (digitale) informatie in de levenscyclus van een bouwwerk.

BIM-quickscan Een door TNO ontwikkelde en beheerde vragenlijst om eenduidig en objectief inzicht te krijgen in het niveau en verbeterpunten voor het werken met BIM bij een organisatie [1].

Bouw Informatie Raad Tijdelijke organisatie die zich sterk maakt voor een succesvolle overgang naar bouwen met een BIM [2].

BuildingSMART BuildingSMART is een vereniging met als doelstelling het bevorderen van de ontwikkeling en het gebruik van open standaarden in alle digitale communicatieprocessen rond projecten van gebouwen en infrastructuur [3].

City Geographical Markup Language (CityGML) CityGML is een set van afspraken over hoe bouw-, infra- en installatiedelen beschreven moeten worden in stedelijke context [4].

Clashdetectie Het detecteren en oplossen van samenvallende bouw- en of installatiedelen.

Conceptbibliotheek Verzamelplaats voor termen en definities van bouwkundig en installatietechnische elementen. Een samengesteld concept (bouwdeel) zoals een luchtbehandelingskast bestaat uit enkelvoudige concepten (componenten), bijvoorbeeld verwarmingsbatterij, filters, ventilatoren.

Datamodel Digitaal opgezet gebouwmodel voorzien van alle mogelijke informatie over het gebouw.

Daily stand Een korte dagelijkse bijeenkomst waarbij deelnemers staand volgens een vaste aanpak de voortgang van hun werkzaamheden of activiteiten inzichtelijk maken en met elkaar delen.

Dimensie Een parameter (bijvoorbeeld afstand, tijd, lichtsterkte, massa) die gemeten kan worden.

3D-model Een datamodel met bouwkundige, installatietechnische en terreintechnische elementen voorzien van een lengte, breedte en hoogte.

4D-model Een dynamisch 3D-model waarmee een bouwplanning visueel inzichtelijk kan worden gemaakt [30].

5D-model Een 4D-model waarmee bouwkosten gedurende het hele bouwproces visueel inzichtelijk kunnen worden gemaakt [31].

ISSO-publicatie 109

19

Starten met een BIM

6D-model Een datamodel waarbij informatie met betrekking life cycle management is opgenomen [32].

Detailniveau De mate van detaillering van elementen in een datamodel. Er zijn momenteel verschillende standaarden in omloop waarbij LoD (Level of Detail/Level of Development) en DN (detailniveau) in Nederland de bekendste zijn [8].

Europees Technisch Informatie Model Het Europees Technisch Informatie Model is een logische en eenduidige rubricering van handelsproducten in verschillende artikelklassen waarbij selectieve producteigenschappen in de klasse worden vastgelegd [6].

Gebouwdossier De complete set van informatie die relevant is voor een gebouw.

Information Delivery Manual (IDM) Een uitwisselingsstandaard met procesgerelateerde informatie [27].

Industry Foundation Classes (IFC) Een uitwisselingsstandaard met objectgerelateerde informatie [28].

Informatiemanagement Informatiemanagement is een proces dat er voor zorgt dat de informatiebehoeften die vanuit verschillende werk- en bedrijfsprocessen van een organisatie ontstaan worden vertaald in informatievoorziening [7].

IFD Library Een uitwisselingsstandaard met productgerelateerde informatie [3].

Integrated Project Delivery Het Integrated Project Delivery is een werkwijze om projectresultaten te optimaliseren, meerwaarde te generen voor de opdrachtgever, verspillingen te reduceren en efficiĂŤntie te maximaliseren in elke fase van het bouwproces [9].

Just In Time Precies op tijd (niet te vroeg en niet te laat) leveren.

Kaizen Hulpmiddel om in zes concrete stappen de grondoorzaken van verspilling in beeld te brengen.

Kerndocument Een document dat kan worden gezien als een gebouwhandleiding, waarin alle belangrijke informatie over de uitgangspunten, werking en mogelijkheden van de klimaatinstallatie ook voor niet-technici duidelijk zijn vastgelegd.

Het kerndocument is een belangrijk document voor een duurzaam beheerd en onderhouden gebouw.

LEAN-systematiek Systematiek om te komen tot bouw- en ontwerpactiviteiten binnen een organisatie die rechtstreeks bijdragen aan datgene wat de klant als toegevoegde waarde ervaart; al het overige is verspilling.

Level of Detail/Development (LoD) De noodzakelijke hoeveelheid informatie ten behoeve van uitwisseling met andere bouwpartners. Level of Detail geeft hierbij meer het detailniveau weer, terwijl Level of Development meer de voortgang van een BIM weergeeft [8].

Little BIM Het uitwisselen van BIM-data binnen de eigen onderneming [33].

Model View Definition Een Model View Definition is een op een specifieke gebruiker gerichte weergave van het bouwwerk met alleen die informatie die voor deze specifieke gebruiker noodzakelijk is [23].

Objectbibliotheek Een verzameling van objecten waarbij een object een (digitaal) voorwerp is met ingevulde gewenste eigenschappen.

Een samengesteld object (compositie) bestaat uit enkelvoudige objecten (componenten).

Een voorbeeld is een luchtbehandelingskast met de afmetingen 6.000 x 1.500 x 1.500 mm uitwendige maten bestaande uit een 250 kW verwarmingsbatterij, een F5-filter en een ventilator die nominaal 10.000 m3/uur bij 300 Pa externe druk levert [5].

ISSO-publicatie 109

20

Starten met een BIM

Onderhoudsfilosofie Het antwoord op de vraag: 'Waar ligt de prioriteit bij het beheer en onderhoud?' Is het voorkomen van uitval van installaties bijvoorbeeld belangrijk?

Open BIM Het uitwisselen van BIM-data met behulp van open uitwisselformaten [22].

PAS55 De Publicly Available Specification (PAS) 55 is een Britse norm voor het optimale beheer van bezittingen van een organisatie. Organisaties met een PAS55-certificering hebben een aantoonbaar optimaal georganiseerd assetmanagementsysteem [11].

Point Cloud Een methode om achteraf in bestaande gebouwen de ruimtelijke situatie vast te leggen met behulp van een laserinstrument die een gebouw van binnen of van buiten kan aftasten en meten.

Productbibliotheek Een verzameling van objecten waarbij aan de objecten fabricaten zijn toegekend [5].

Programma van eisen Een programma van eisen is een initieel wensenpakket van de opdrachtgever waarin de functie van het te realiseren bouwwerk staat beschreven. Hierbij moet onderscheid gemaakt worden tussen een functioneel eisenpakket waarin de functionele behoefte van de opdrachtgever staat beschreven en een technisch eisenpakket. In dat laatste wordt de functionele behoefte van de opdrachtgever vertaald in technische randvoorwaarden. Een programma van eisen vormt onderdeel van de startdocumenten voor een technisch projectteam om een ontwerp te maken. Het ontwerp en de realisatie van het ontwerp wordt doorgaans tijdens het ontwerp en bouwproces getoetst aan het programma van eisen.

Pull-planning Een planning die gezamenlijk en integraal is opgesteld met alle betrokken partijen in een (bouw)project.

Rendering Renderen is het genereren van een digitale afbeelding uit een driedimensionaal model.

Reverse-engineering Op basis van een bestaande fysieke situatie informatie verkrijgen t.b.v. het programma van eisen, ontwerp, realisatie en onderhoud en beheer.

Safe BIM Naast een lopend project een BIM opzetten. Hierdoor verstoort het experimenteren van BIM het project niet [12].

Soft skills Soft skills is een verzamelnaam voor de persoonlijke eigenschappen, sociale vaardigheden, communicatieve vaardigheden, taalvaardigheid, persoonlijke gewoonten, vriendelijkheid en optimisme die kleur geven aan de relaties met anderen [29].

Total cost of ownership Total cost of ownership is een financiĂŤle raming van de directe en indirecte kosten van een product of systeem toegepast op de beoogde levensduur van het product of systeem. Hierbij zijn ook de sloopkosten inbegrepen [13].

Verticale integratie Het opnemen in het bedrijfsproces van een andere stap uit de productieketen.

Virtueel bouwen Het virtueel realiseren van een bouwwerk voorafgaand aan de daadwerkelijke realisatie van het bouwwerk.

VISI VISI is een door de Nederlandse bouwsector geaccepteerd open standaard afsprakenstelsel voor de digitale uitwisseling van formele communicatie [10].

Value Stream Mapping Een hulpmiddel voor het in kaart brengen van procesverbeteringen in de huidige werkwijze.

Waardestroom Zie Value Stream Mapping.

ISSO-publicatie 109

21

Starten met een BIM

LEESWIJZER Een BIM en proces

Wat is een BIM?

Is mijn organisatie klaar voor het werken met een BIM?

Hoe richt ik mijn bouwproces in met een BIM?

Wat heb ik nodig om het proces te faciliteren?

Hoe beheer en onderhoud ik met een BIM?

Paragraaf 4.1 en 4.2

Aandachtspunten van een BIM

Paragraaf 4.3

Systematieken en clash control

Paragraaf 4.4 en 4.5

Randvoorwaarden organisatie

Paragraaf 5.1 Bijlage B, C en D

Randvoorwaarden personeel

Paragraaf 5.2

Randvoorwaarden ICT

Paragraaf 5.3

Strategische aspecten

Hoofdstuk 3

Impact organisatie

Hoofdstuk 9

Projectfasering

Paragraaf 7.1

Projectteam

Paragraaf 7.2

Samenwerkingsvormen

Paragraaf 7.3 Bijlage E

Informatiebeheer

Paragraaf 7.4

Programma van Eisen

Paragraaf 7.5

Juridische aspecten

Paragraaf 7.6

Prijsvorming

Paragraaf 7.7

Opleveren virtueel product

Paragraaf 7.8 Bijlage G

BIM in relatie tot LEAN

Hoofdstuk 6

Synchronisatie en opslag

Paragraaf 8.1

Uitwisseling van informatie

Paragraaf 8 .2

Standaarden (technisch)

Paragraaf 8.3

Standaarden (exploitatie)

Paragraaf 8.4

Referentie nulpunt

Paragraaf 8.5

Ontsluiting informatie

Paragraaf 8.6

Duurzaam Beheer en Onderhoud

Paragraaf 10.1

Asset management

Paragraaf 10.2

Benodigd detailniveau

Paragraaf 10.3

Digitale hulpmiddelen

Paragraaf 10.4

Praktische tips

Paragraaf 10.5

Afb. Structuur publicatie

ISSO-publicatie 109

23

Starten met een BIM

1

INLEIDING

1.1 ALGEMEEN Bij toepassing van een BIM wordt alle relevante informatie tijdens het hele bouwproces en (optioneel) de gebruiksfase opgeslagen, gebruikt en beheerd in een digitaal (3D-) gebouwmodel. Het verschil met een traditionele (2D-) werkwijze is dat een BIM gebruik maakt van (centrale) databases in plaats van tekeningen. Een tekening kan gezien worden als een tweedimensionale weergave van één of meerdere aspecten van het model, bijvoorbeeld een bouwkundige (aspect) plattegrond met verwarmingsleidingen (aspect). Het werken met een BIM beperkt zich echter niet tot het 3D-model. Het legt het accent op samenwerking tussen de bouwpartners door integrale overlegstructuren met het datamodel als basis.

Door het gebruik van modelleersoftware kan virtueel ontworpen en gebouwd worden. Alle relevante informatie (ontwerpen, procesdata, hulpconstructies, etc.) betreffende het bouwwerk wordt in een digitaal model opgeslagen.

Hierbij werken alle partijen in het bouwproces met dezelfde informatie. In de ideale situatie is de informatie uit een BIM dan ook continu realtime beschikbaar voor alle partijen. Verder schept het gebruik van een BIM de mogelijkheid om fouten vroegtijdig op te sporen. Voor installateurs en installatieadviseurs maakt een goed gebruik van een BIM de samenwerking transparant (openheid in de keten). De communicatie loopt beter en er vindt meer informatieuitwisseling plaats.

Concreet heeft het werken met een BIM als doel kennis te delen en de samenwerking tussen partijen in de bouwkolom te bevorderen.

Installateur

Opdrachtgever

Adviseur(s) BIM

Constructeur

Aannemer

Architect

Afb. 1.1 Relatie tussen bouwpartners met BIM Het gebruik van BIM vraagt veel inspanning van een organisatie die daarmee wil beginnen. Vaak is een cultuuromslag nodig om optimaal gebruik te kunnen maken van de voordelen van een BIM. Deze publicatie geeft een inzicht in welke aandachtspunten van belang zijn voor het werken met een BIM. 1.2 DOEL Deze publicatie is bedoeld als procesrichtlijn waarin mogelijke samenwerkingsvormen, rollen en taken in projecten met een BIM worden beschreven voor de installatiesector. De richtlijn geeft de partijen binnen de installatiesector een basis hoe met een BIM aan de slag gegaan kan worden. Daarnaast is deze publicatie bedoeld als ingang voor implementatie van een BIM in een organisatie. Ook is er aandacht voor onderhoud en beheer en LEAN-systematieken in relatie tot een BIM. Verder vormt de ontwikkeling van een BIM-begrippenkader voor de installatiesector een bijkomend doel van deze publicatie. De publicatie is niet bedoeld als onderlegger voor contracten.

1.3 DOELGROEPEN Deze publicatie is gericht op de volgende partijen werkzaam in de installatiesector:  Installatieadviseurs;  Installateurs;  Organisaties werkzaam in beheer en onderhoud met betrekking tot installaties in gebouwen (facilitymanagement);  Partijen die voor het eerst in aanraking komen met het werken met een BIM.

ISSO-publicatie 109

25

Starten met een BIM

Afb. 1.2 De doelgroepen van de publicatie: adviseur, installateur, facilitair managers en partijen die voor het eerst in aanraking komen met BIM De publicatie is echter opgezet vanuit een branchebreed perspectief en vormt daarom ook een prima instrument ter oriëntatie voor alle overige betrokkenen werkzaam in de gehele bouwkolom.

1.4 VERWACHTING OPDRACHTGEVER De opdrachtgever kan voor de installateur en de installatieadviseur per project steeds wisselen in verband met een rol als bijvoorbeeld onderaannemer. De verwachtingen van de opdrachtgever ten aanzien van de output van gegevens kunnen hierdoor per project verschillend zijn: a. Een opdrachtgever met een sterk technische toezichthoudende afdeling wil tijdens het ontwerp- en realisatieproces technisch inhoudelijk meer van het ontwerp en de realisatie zien dan een opdrachtgever zonder deze afdeling; b. Een opdrachtgever met een onderhoudsafdeling wil het BIM gebruiken voor het beheer en onderhoud van het gebouw; c. Een combinatie van 'a' en 'b' is ook mogelijk.

Let op: De verwachtingen van de gebruiker zijn uiteraard leidend. Deze is immers de uiteindelijke opdrachtgever.

Het is mogelijk dat (bijvoorbeeld bij onderaanneming) de opdrachtgever een bouwbedrijf is met eigen wensen ten aanzien van de output van gegevens uit een BIM. Het is van belang dat installateurs en installatieadviseurs zich continu realiseren wat de verwachtingen van opdrachtgevers zijn van de output van de gegenereerde gegevens en hierover met hen overleggen. Daarnaast kiezen opdrachtgevers vaak zelf voor het werken met een BIM. De opdrachtgever moet zich dan goed realiseren wat hij/zij met een BIM wil bereiken. Verwachtingen van het werken met een BIM zijn vaak erg hoog. De markt voedt deze (te) hoge verwachtingen en overschat de mogelijkheden en resultaten van een BIM. Afstemming van de verwachtingen vóór de start van een project is daarom essentieel.

ISSO-publicatie 109

26

Starten met een BIM