Publicatie 30-2020 ISSUU by Stichting ISSO

ISSO-publicatie 30

Leidingwaterinstallaties in woningen Ontwerpen, realiseren en beheren van veilige leidingwaterinstallaties

ISBN: 978-90-5044-334-0

INHOUDSOPGAVE Samenvatting

Afkortingen

Symbolenlijst

Begrippenlijst

Inleiding

1.1

Doel en reikwijdte

1.2

Wijzigingen ten opzichte van de versie 2003

1.3

Leeswijzer

2.1

Leeswijzer

2.2

Voor wie is de woning bestemd?

2.2.1

Samenstelling huishouden

2.2.2

Zorg- en seniorenwoningen

Bouwkundige indeling van de woning

2.3.1

Beperken wachttijd, energie- en waterverlies

2.3.2

Modeloplossingen ter voorkoming van ongewenste opwarming

2.4

Energieprestatie en energiegebruik

2.5

Duurzaamheid en gezondheid

2.5.1

Toegankelijkheid en ergonomie

2.5.2

Waterbesparing

2.5.3

Materiaalgebruik

2.5.4

Legionellaveiligheid

2.5.5

Beveiliging tegen verbranding

2.5.6

Hemelwaterbenutting

2.6

Kwaliteitsniveau sanitaire voorzieningen

2.7

Brandbestrijding

2.8

Geluid

Programma van Eisen leidingwaterinstallatie (fase Ib)

3.1

Leeswijzer

3.2

Leveringsdruk

3.3

Warmtapwaterbehoefte en comfort

3.3.1

Gelijktijdigheidsklasse

3.3.2

Bepalen van de warmtapwatervraag

3.4

Voorlopige selectie warmtapwaterbereider

3.4.1

Selectiehulp programmafase

3.4.2

Randvoorwaarden warmtapwaterbereider

3.5

Relatie met warmteafgifte ruimteverwarming

3.6

Voorlopig leidingtracĂŠ bepalen

3.6.1

3.7

ISSO-publicatie 30

Programma van Eisen woning (fase Ia)

2.3

Eisen aan leidingloop

3.6.2

Uitgangspunten installatieontwerp

3.6.3

Werkwijze indeling van warme en koude zones

Bouwkundige voorzieningen nieuwbouw

3.7.1

Meterkastruimte en centrale schachten

3.7.2

Opstelruimte warmtapwatertoestel

3.7.3

Opstelplaats douchewater warmteterugwinning

Leidingwaterinstallaties in woningen

Selecteren van de warmtapwaterbereider (fase II)

4.1

Leeswijzer

4.2

Selecteren warmtapwatertoestel

4.2.1

Keuze doorstroom, voorraad of combinatie

4.2.2

Selecteren van het vermogen van een doorstroomtoestel

4.2.3

Selecteren van inhoud en vermogen van een voorraadtoestel

4.2.4

Selectietabel voorraadvat voor dagverbruik

4.2.5

Rekenmethode voorraadvat voor overige situaties

4.2.6

Selecteren van een combinatie van doorstroom- en voorraadtoestel

4.3

4.3.1

Tapdrempel

4.3.2

Controle van drukverlies

4.3.3

Thermische desinfectie

Installatieontwerp (fase II)

5.1

Leeswijzer

5.2

Ontwerp leidingtracé

5.2.1

Vastleggen sanitaire toestellen, kranen en warmtapwaterbereider(s)

5.2.2

Uitwerking ontwerpregels NEN 1006

5.2.3

Controleer wachttijd warmtapwater en hotspots

Werkvoorbereiding installatie (fase III)

6.1

Leeswijzer

6.2

Selectie leidingmateriaal

6.3

6.2.1

Voorschriften en normen

6.2.2

Materialen

6.2.3

Koudwaterleidingen

6.2.4

Koud- en warmtapwaterleidingen

6.2.5

Opschriften

Selectie van appendages en beveiligingen

6.3.1

Beveiliging bij het wegvallen van de druk

6.3.2

Watermeteropstelling

6.3.3

Volumestroombegrenzing

6.3.4

Inlaatcombinatie

6.3.5

Terugstroombeveiligingen

6.3.6

Drukvermindering

6.4

Ontharding

6.5

Dimensioneren leidingnet

6.5.1

Bepaling aantal tapeenheden

6.5.2

Berekenen van de MMV koud en warm

6.5.3

Principe drukverliesberekening en bepalen ongunstigste tappunt

6.5.4

Berekenen van beschikbare druk Δpleidingnet

6.5.5

Berekenen maximaal toelaatbaar drukverlies Rmax

6.5.6

Berekenen leidingmiddellijn

6.5.7

Beperking onderlinge beïnvloeding van tappunten

6.5.8

Controleren van de kans op geluidhinder

6.5.9

Berekenen en controleren van de wachttijd

6.6

ISSO-publicatie 30

Controle van gemaakte selectie

Coördinatietekening water- en verwarmingsleidingen

6.7

Vastleggen te isoleren leidingdelen

6.8

Digitale hulpmiddelen

Leidingwaterinstallaties in woningen

Realisatie, beproeving en oplevering (fase IV)

7.1

Leeswijzer

7.2

Verbindingen

7.2.1

Afkorten

7.2.2

Verbindingen in koper

7.2.3

Verbindingen in kunststof

7.3

Montage warmtapwaterbereider

7.4

Beugeling

7.5

Expansievoorzieningen

7.6

Veiligheidsaarding

ISSO-publicatie 30

Nieuwe installaties

7.6.2

Bestaande installaties

7.7

HygiĂŤnisch werken

7.8

Beproeven en spoelen

7.8.1

Beproeving op dichtheid

7.8.2

Beproeving op functioneren

7.8.3

Doorspoelen

7.8.4

Reinigen

7.9

7.6.1

Oplevering en ingebruikname

7.9.1

Oplevering

7.9.2

Ingebruikname

Onderhoud en beheer (fase V)

8.1

Leeswijzer

8.2

Gebruikersinstructie

8.3

Jaarlijkse maatregelen

8.3.1

Jaarlijkse reiniging

8.3.2

Controle van keerkleppen

8.3.3

Controle van warmtapwaterbereiders

8.3.4

Overige controle

MKK-structuur

9.1

Opzet MKK

9.1.1

Fases

9.1.2

Kwaliteitbeheeraspecten

9.1.3

Matrix

9.2

Overzicht ingevulde cellen

100

9.3

Celinhoud en specificatiebladen

100

9.4

Opbouw specificatiebladen

102

Leidingwaterinstallaties in woningen

Specificatiebladen

103

Programmafase

103

I.0-1

Stappenplannen Programma t/m Beheerfase

103

I.2-1

Communicatie in het project

113

I.3-1

Bouwkundige indeling van de woning

115

I.3-2

Energie-ambitie

116

I.3-3

Energievoorziening

119

I.3-4

Waterbesparing

121

I.3-5

Legionellaveiligheid

122

I.3-6

Materialen en duurzaamheid

123

I.3-7

Kwaliteitsniveau sanitaire voorzieningen

125

I.3-8

Geluid

126

I.3-9

Ontwerp-ruimtetemperaturen

128

I.3-10

Temperaturen koud- en warmtapwater

129

I.3-11

Leveringsdruk en gebruiksdruk

131

I.3-12

Volumestromen

133

I.3-13

TemperatuurgradiĂŤnten ruimteverwarming

136

I.8-1

Checklist PVE algemeen

138

I.8-2

Checklist afspraken installatiegebonden dossier

141

I.8-3

Inventarisatielijst tappunten

142

I.8-4

Checklist PVE installatie

143

II.

Ontwerpfase

145

II.4-1

Berekening doorstroomtoestel

145

II.4-2

Berekening voorraadtoestel

147

II.4-3

Berekening combinatie doorstroom- en voorraadtoestel

150

II.4-4

Berekening maximum moment volumestroom MMV

151

II.4-5

Berekening tapeenheden en spoelkraaneenheden

152

II.4-6

Berekening koudwaterleiding naar

155

II.4-7

Drukverliesberekening rechte leidingen

157

II.4-8

Drukverliesberekening in appendages

159

II.4-9

Drukverliesberekening in hulpstukken

160

II.4-10

Berekening wachttijden

162

II.4-11

Berekening water- en energieverliezen

165

II.4-12

Inpassing douche-WTW in het ontwerp

168

II.4-13

Inpassing waterleidingsprinkler in het ontwerp

169

III.

Uitwerkingsfase

172

III.3-1

Aansluiten van een douche-WTW

172

IV.

Realisatiefase

178

IV.8-1

Beproevingsrapport dichtheid en rapportage

178

IV.8-2

Protocol ingebruikname leidingwaterinstallatie

180

Beheerfase

181

V.8-1

Model gebruiksinstructie

181

ISSO-publicatie 30

Leidingwaterinstallaties in woningen

Bijlage A

Wetgeving, normen en richtlijnen

183

Bijlage B

Waterverbruik

186

Bijlage C

EU-tapprofielen en gaskeur CW-klassen

188

Bijlage D

Kenmerken warmtapwaterbereiders

191

Bijlage E

Waterslag

203

Bijlage F

Checklist hotspots Legionellapreventie

210

Bijlage G

Drukverliestabellen

226

Bijlage H

Formules

234

Bijlage I

Rekenvoorbeelden warmtapwaterbereider

240

Bijlage J

Rekenvoorbeeld dimensioneren leidingwaterinstallatie

244

Bijlage K

Rekenvoorbeelden wachttijd, energie en waterverlies

255

Bijlage L

Rekenvoorbeeld dimensioneren koudwaterleiding naar warmtapwaterbereider

257

Literatuurlijst

ISSO-publicatie 30

259

Leidingwaterinstallaties in woningen

SAMENVATTING ISSO-publicatie 30 gaat in op het ontwerpen, aanleggen, onderhouden en beheren van leidingwaterinstallaties in woningen. Hierbij gaat het specifiek om dat gedeelte van de installatie dat zich achter de watermeter of - bij aansluiting op een collectieve installatie - achter het leveringspunt bevindt. Voor het collectieve gedeelte van de installatie in woongebouwen is ISSO-publicatie 55 van toepassing. Deze geheel herziene versie is de tweede grootschalige herziening sinds de eerste uitgave verscheen in 1994. De publicatie is gericht op adviseurs, ontwerpers, projectleiders en werkvoorbereiders. Voor gedetailleerde montagetechnische informatie verwijzen we naar het ISSO-instructieboek kunststof leidingsystemen sanitair [29]. Om te beginnen is in deze herziening rekening gehouden met de meest recente voorschriften van NEN 1006 met aanvullingsblad A1:2018 [3], de energieprestatienorm NEN 7120 [7], actuele Waterwerkbladen [2], eisen uit het Bouwbesluit [1] en richtlijnen voor Legionellaveilige installaties. Daarnaast is de huidige stand der techniek opgenomen, waarin meer dan voorheen gebruik wordt gemaakt van duurzame warmtapwaterbereiding. De energetische prestatie en het comfort van de warmtapwaterinstallatie staan in sterke belangstelling door de huidige ontwikkelingen naar aardgasloze concepten. Naast bovengenoemde actualisatie zijn de volgende ISSO-publicaties geïntegreerd:  ISSO-publicatie 30.4 Warmteterugwinning uit douchewater;  ISSO-publicatie 30.5 LegionellaCode woninginstallaties;  De systematiek van ISSO/SBR-publicatie 811 Integraal ontwerpen van legionellaveilige woningen;  (Delen van) Kleintje Water. Een andere belangrijke wijziging is dat betere aansluiting is gezocht met de bouwpraktijk in Nederland. Kenmerkend voor nieuwbouw is dat het ontwerpproces van de woning buiten de invloedssfeer van de installateur plaatsvindt, terwijl dit ontwerp wel van grote invloed is om de installatie te kunnen laten voldoen aan de voorschriften en richtlijnen. De fasen Programma en Ontwerp worden in de praktijk door opdrachtgever, adviseur en architect doorlopen. We hopen daarom dat de inhoud van deze ISSO-publicatie een weg zal vinden naar deze doelgroep en dat voor betrokken partijen in het bouwproces duidelijk is waar de verschillende verantwoordelijkheden liggen. Dit laat overigens onverlet dat de werkwijze zoals voorgesteld in deze ISSO-publicatie ook prima inzetbaar is voor renovatieprojecten. Tot slot zijn voor de dimensionering van de installatie vereenvoudigde hulpmiddelen zoals selectietabellen opgenomen. De daaraan ten grondslag liggende berekeningen waren in de vorige versie nog prominent aanwezig en zijn nu verplaatst naar specificatiebladen. Ook hierdoor is geprobeerd een betere aansluiting te vinden tussen de theorie en de praktijk van alledag om de installateur snelle hulpmiddelen te bieden.

ISSO-publicatie 30

Leidingwaterinstallaties in woningen

AFKORTINGEN atm.

Atmosferisch

DH-factor Factor voor het bepalen van wachttijd en energieverlies van warmtapwater uittapleidingen. EPC

EnergieprestatiecoĂŤfficiĂŤnt volgens NEN 7120.

LegionellaCode.

MMV

Maximum moment volumestroom,

Specificatieblad.

Spoelkraaneenheid.

Tapeenheid.

Waterwerkblad, te raadplegen via www.infodwi.nl.

ISSO-publicatie 30

Leidingwaterinstallaties in woningen

SYMBOLENLIJST α

lineaire uitzettingscoëfficiënt

[mm/m]

wandruwheid

[m]

rendement

[-]

temperatuur

[°C]

θm

temperatuur mengwater

[°C]

θk

temperatuur drinkwater (koud)

[°C]

θw

temperatuur warmtapwater

[°C]

Δθ

temperatuurverschil

[K]

massadichtheid

[kg/m3]

sommatieteken

[-]

kinematische viscositeit

[m2/s]

oppervlakte

[m2]

soortelijke warmte

[J/kg·K]

COP

coëfficiënt of performance (warmtepomp)

[-]

DH-factor

[-]

uitwendige leidingmiddellijn

[m]

inwendige leidingmiddellijn

[m]

EPC

energieprestatiecoëfficiënt

[-]

toeslagfactor leidinglengte i.v.m. weerstand hulpstukken

[-]

zwaartekracht 9,81

[m/s2]

stookwaarde of calorische onderwaarde

[MJ/mn3]

verbrandingswaarde of calorische bovenwaarde

[MJ/mn3]

hoogte

[m]

karakteristieke volumestroom appendage bij Δp = 100 kPa

[m3/h]

lengte

[m]

leq

equivalente leidinglengte

[m]

MMV

maximum moment volumestroom

[l/s]

aantal

[-]

vermogen

[W]

(over)druk

[Pa]

plev

door het drinkwaterbedrijf gegarandeerde leveringsdruk

[Pa]

pst

statische druk

[Pa]

pdyn,tap

gebruiksdruk aan het (geopende) tappunt

[Pa]

Δp

drukverlies (drukverschil)

[Pa]

Δph

drukverlies t.g.v. hoogteverschil

[Pa]

ppomp

opvoerdruk van de pomp

[Pa]

Δpleidingnet

drukverlies t.g.v. stroming in leidingen, hulpstukken en appendages

[Pa]

hoeveelheid warmte

[J]

massastroom

[l/s]

volumestroom

[l/s]

qv,k

volumestroom koud drinkwater

[l/s]

qv,m

volumestroom mengwater

[l/s]

ISSO-publicatie 30

Leidingwaterinstallaties in woningen

qv,w

volumestroom warmtapwater

[l/s]

stromingsweerstand (drukverlies) per meter rechte leiding

[Pa/m]

warmtedoorgangsweerstand van bouwkundig constructie

[m2ÂˇK/W]

aantal spoelkraaneenheden (1 SE = 0,417 l/s)

[-]

aantal tapeenheden (1 TE = 0,083 l/s)

[-]

ÎŁTE

som van aantal tapeenheden van verschillende tappunten

[-]

tijdsduur

[s]

hersteltijd (opwarmtijd) van een warmtapwatervoorraadtoestel

[s]

twl

leidingwachttijd

[s]

Inhoud (om reden van praktische bruikbaarheid in liter i.p.v. m3)

[l]

leidinginhoud per meter buislengte

[l/m]

Vleiding

leidinginhoud

[l]

stroomsnelheid

[m/s]

ISSO-publicatie 30

Leidingwaterinstallaties in woningen

BEGRIPPENLIJST Onderstaande begrippen zijn overeenkomstig NEN 1006 [3] zoals geldig op datum verschijnen van deze ISSO-publicatie. Daar waar wordt afgeweken is dit in de tekst aangegeven. AĂŤrosol Uiterst fijne nevel van waterdeeltjes in de atmosfeer met een diameter van 0-10 Îźm. Appendage Apparaat of toestel, onderdeel uitmakend van het leidingsysteem, dat de volumestroom in de leiding regelt of stopt, dat terugstroming voorkomt of dat beveiligt tegen te hoge drukken door middel van smoren. Voorbeelden zijn een regelafsluiter, stopkraan, keerklep, veiligheidsklep. Atmosferische onderbreking Een zichtbare vrije uitloop in de aansluiting van een toestel (dat is aangesloten op de leidingwaterinstallatie) op de gebouwriolering. De onderbreking bedraagt minimaal 20 mm. Beheer (onderhoud) Alle bestuurlijke activiteiten die nodig zijn om de kwaliteit van de leidingwaterinstallatie in stand te houden. Biofilm Een slijmlaagje van micro-organismen aan de binnenkant van een leiding. Circulatieleiding De leiding in een circulatiesysteem vanaf de aftakking van de laatste (warm tapwater) uittapleiding of vanaf het laatste warm tapwater tappunt tot aan het warmtapwatertoestel. Opmerking: In NEN 1006 is hiervoor de definitie Retourleiding vastgelegd. Circulatiesysteem Een leidingsysteem waarin water in een leidingwaterinstallatie in circulatie kan worden gehouden. Toelichting: Een leidingsysteem met aftakkingen naar tappunten waarin warmtapwater in circulatie wordt gehouden. Het circuleren van (koud) drinkwater komt in woningen niet voor. Collectief leidingnet Een samenstel van leidingen, fittingen en toestellen, dat tijdelijk dan wel permanent is aangesloten op het distributienet van een drinkwaterbedrijf of collectieve watervoorziening, en door middel waarvan drinkwater of warmtapwater ter beschikking wordt gesteld aan consumenten of andere afnemers. Bijvoorbeeld een leidingnet in een appartementengebouw vanaf de hoofdaansluiting tot de individuele woninginstallaties. De installatie in de woning valt hier niet onder. Collectieve watervoorziening Landgebonden voorziening, niet zijnde een drinkwaterbedrijf, voor de productie of distributie van water, dat met behulp van een leiding of distributienet aan consumenten of andere afnemers als leidingwater ter beschikking wordt gesteld. DHw,70-factor Het getal waarmee de leidinginhoud moet worden vermenigvuldigd om de hoeveelheid water te berekenen die doorgespoeld moet worden om na het openen van een tappunt de gebruikstemperatuur te bereiken. De DHw,70-factor wordt gebruikt om de wachttijd te berekenen. DHe-factor Het getal waarmee de leidinginhoud moet worden vermenigvuldigd om de hoeveelheid energie te berekenen die per tapping verloren gaat ten gevolge van de wachttijd. Dode leiding/dood eind Leidinggedeelte waarin geen doorstroming met leidingwater plaatsvindt doordat bijvoorbeeld op het uiteinde van dit leidinggedeelte geen tappunten zijn aangesloten (die gebruikt worden).

ISSO-publicatie 30

Leidingwaterinstallaties in woningen

Drinkwater Water bestemd of mede bestemd om te drinken, te koken of voedsel te bereiden, dan wel voor andere huishoudelijke doeleinden, met uitzondering van warmtapwater en huishoudwater. Drinkwater is geschikt voor menselijke consumptie. Drinkwaterinstallatie Leidingwaterinstallatie voor de afname van drinkwater. Drinkwaterreservoir In de drinkwaterinstallatie opgenomen en daaruit gevoede voorraadbak voor drinkwater onder atmosferische druk, waarin de kwaliteit van het drinkwater ongewijzigd blijft. Dynamisch drukverlies Drukverlies ten gevolge van stroming. Eenvoudige drinkwaterinstallatie Samenstel van leidingen, fittingen en toestellen na de watermeter, aangesloten op het leidingnet van een drinkwaterbedrijf of een collectieve watervoorziening dan wel op een collectief leidingnet, dat in omvang en complexiteit overeenkomt met dat van een eengezinswoning. (Definitie overeenkomstig de wettelijke Regeling Legionellapreventie in drinkwater en warmtapwater). EPG Energieprestatienormering volgens NEN 7120. Deze norm stelt eisen aan energiezuinigheid van nieuwbouw. EPC EnergieprestatiecoĂŤfficiĂŤnt. Een maat voor de energetische eigenschappen van een gebouw inclusief gebouwinstallaties bij een bepaald gebruikersgedrag, met uitzondering van huishoudelijk gebruik. Frontbeveiliging Door of namens het drinkwaterbedrijf in het (centrale) leveringspunt aangebrachte terugstroombeveiliging. Fittingen Onderdeel van het leidingsysteem, gebruikt om andere delen van het leidingsysteem te verbinden, zoals bijvoorbeeld een T-stuk, verloop, bocht, sok etc. Gebruiksdruk pdyn,tap De druk direct voor het aansluitpunt van een tappunt dat in gebruik is. Grijswater Afvalwater van wasmachine, douche, bad en wastafel. Geiser Toestel of toestelonderdeel uitsluitend bedoeld voor de opwekking van warmtapwater, waarbij de energietoevoer, direct verwarmd, uitsluitend tijdens stroming van tapwater kan plaatsvinden. Gevaarlijk toestel Toestel dat naar zijn aard nadelige gevolgen voor de kwaliteit van het leidingwater kan opleveren. Opmerking: Met gevaarlijk worden hier alle situaties bedoeld die de kwaliteit van het leidingwater negatief beĂŻnvloeden. Hierbij kan het ook gaan om de achteruitgang van kleur, geur en smaak. Hemelwater Regenwater of smeltwater dat van daken van gebouwen, straten en andere verharde oppervlakken tot afstroming is gekomen. Huishoudwater Leidingwater dat niet voldoet aan de kwaliteitseisen van drinkwater en dat in collectieve installaties uitsluitend bestemd is voor toiletspoeling en in woninginstallaties uitsluitend bestemd is voor toiletspoeling, gebruik in de wasmachine of het besproeien van de tuin. Huishoudwaterinstallatie Leidingwaterinstallatie voor de afname van huishoudwater.

ISSO-publicatie 30

Leidingwaterinstallaties in woningen

kv-waarde Dimensieloos karakteristiek getal voor een appendage of toestel, dat de volumestroom in m3/h weergeeft bij een drukverschil over het appendage van 100 kPa (1 bar). Legionellabacterie Alle bacteriĂŤn die behoren tot het geslacht Legionella. Deze bacterie kan bij inademing een levensbedreigende longontsteking (Legionella pneumonie) veroorzaken. Leidingwachttijd De leidingwachttijd bestaat uit de som van de verdrijftijd en de aanwarmtijd uit een uittapleiding voor warmtapwater. Toelichting: de aanwarmtijd is de tijd nodig voor het opwarmen van de leiding vanuit koude toestand. De verdrijftijd is de tijd die nodig is om het koude water uit de leiding te verdrijven. Leidingwater Water, bestemd om te drinken, te koken, voedsel te bereiden of andere huishoudelijke doeleinden. Opmerking: Leidingwater kan zijn drinkwater, warmtapwater of huishoudwater. Leidingwaterinstallatie Installatie bestaande uit leidingen, fittingen, waterbehandelingstoestellen en andersoortige toestellen waarmee leidingwater wordt afgenomen dan wel ter beschikking wordt gesteld. Leveringspunt Plaats waar: ď Ž Het distributienet van een drinkwaterbedrijf, respectievelijk collectieve watervoorziening, overgaat in een collectieve watervoorziening, respectievelijk collectief leidingnet, dan wel overgaat in een woninginstallatie of andere installatie die op dat distributienet is aangesloten; ď Ž Een collectief leidingnet overgaat in een woninginstallatie of andere installatie die op dat leidingnet is aangesloten.

Opmerking: De meetinrichting en andere aangebrachte appendages, zoals: hoofdkraan, frontbeveiliging, begrenzer bevinden zich voor/bij het leveringspunt. Mengwater Warmtapwater dat met een bepaalde hoeveelheid drinkwater is vermengd om de gewenste lagere temperatuur in stand te houden. Maximum moment volumestroom MMV Grootste te verwachten volumestroom op een bepaald moment, waarbij rekening is gehouden met de te verwachten gelijktijdigheid. Maximale ontwerpdruk Maximale waterdruk waarvoor de leidingwaterinstallatie is ontworpen. Opmerking: Met druk wordt overdruk t.o.v. atmosferische druk bedoeld. Maximale werkdruk Maximale waterdruk die zich volgens de ontwerpcondities, op een bepaald moment en op een bepaald punt in de leidingwaterinstallatie, of in delen daarvan, kan voordoen, waarbij rekening gehouden wordt met drukverhogende effecten. Nuttige inhoud (van een voorraadvat) De hoeveelheid warmtapwater die geleverd kan worden zonder dat de temperatuur aan de uitgang van het voorraadvat daalt tot onder de ingestelde temperatuur. Onderhoud Uitvoering van maatregelen welke nodig zijn om de kwaliteit van de leidingwaterinstallatie in stand te houden. Ontharding Waterbehandeling met als doel het verlagen van de hardheid van het water.

ISSO-publicatie 30

Leidingwaterinstallaties in woningen

Persdruk De druk waaronder de leidingwaterinstallatie of delen daarvan tijdens een beproeving worden gebracht. Perskruisverbinding Een contactsituatie waarbij door terugpersen ongewenste stoffen in de drinkwaterinstallatie kunnen stromen, bijv. als de druk in het toestel gedurende een bepaalde tijd groter is dan de druk in de drinkwaterinstallatie. Retourleiding NEN 1006: Leidingdeel vanaf het laatste tappunt van een circulatiesysteem waarin het water terugkeert voor circulatie. Opmerking: In deze ISSO-publicatie sluiten we aan bij het gangbare begrip circulatieleiding. Zie de betreffende omschrijving. Spoelkraaneenheid (SE) De spoelkraaneenheid staat gelijk aan 0,417 l/s. De spoelkraaneenheden worden gebruikt bij het bepalen van de maximum moment volumestroom van spoelkranen. Statisch drukverlies Drukverlies ten gevolge van het overbruggen van hoogteverschil. Statische leveringsdruk plev Waterdruk, gemeten op het centrale leveringspunt op het moment dat er geen afname is. Statische druk pst Statische druk op een beschouwd punt zonder afname, bepaald door de druk op het leveringspunt min de statische druk ten gevolge van hoogteverschil. Tapeenheid (TE) Een tapeenheid staat gelijk aan 0,083 l/s. De tapeenheden worden gebruikt bij het bepalen van de maximum moment volumestroom. Tappunt Plaats waar het leidingwater (drinkwater, warmtapwater of huishoudwater) beschikbaar komt voor gebruik. Taptemperatuur De temperatuur van het water aan het tappunt. Toestelwachttijd De tijd die verloopt tussen het opendraaien van de tapkraan en het bereiken van een temperatuurverhoging van minimaal 45 K aan de uitlaat van het warmtapwatertoestel bij de nominale volumestroom. Terugstroombeveiliging Samenstel van componenten waarmee verontreiniging door terugstroming wordt voorkomen. Toestel Apparaat dat wordt geplaatst in of aangesloten op de leidingwaterinstallatie. Opmerking: Toestel kan zowel een drinkwatertoestel als een ontvangtoestel zijn. Een drinkwatertoestel is een onderdeel van de leidingwaterinstallatie waarbij zowel voor als na het toestel drinkwaterkwaliteit aanwezig is. Een ontvangtoestel is aangesloten op de leidingwaterinstallatie waarbij tot aan de aansluitbeveiliging in of aan het toestel drinkwaterkwaliteit aanwezig is. Uittapleiding Niet-circulerende leiding waaruit leidingwater direct, aan ĂŠĂŠn of meer tappunten ter beschikking wordt gesteld. Volumestroom QuotiĂŤnt van het volume water dat door een leiding, toestel of dergelijke stroomt en de doorstroomtijd van dat volume. Volumestroombegrenzer - drukafhankelijk Appendage dat de volumestroom beperkt. Hoe groter de voordruk, hoe groter de volumestroom en hoe lager de voordruk, hoe kleiner de volumestroom. Producteisen zijn vastgelegd in Kiwa BRL-K635.

ISSO-publicatie 30

Leidingwaterinstallaties in woningen

Volumestroombegrenzer - drukonafhankelijk Appendage dat de volumestroom vanaf de aanspreekdruk zowel beperkt als binnen nauwe grenzen constant houdt, bij zowel op- als neergaande werkdruk. Ook wel volumestroomregulator genoemd. Producteisen zijn vastgelegd in Kiwa BRL-K635. Voordruk De statische druk direct voor een tappunt, toestel of appendage. Wachttijd De tijd die verloopt tussen het opendraaien van het warmtapwatertappunt en het bereiken van de een temperatuurverhoging die 70% bedraagt van de maximaal bereikbare temperatuursverhoging. De wachttijd is inclusief de toestel- en leidingwachttijd. Warmtapwater Verwarmd drinkwater. Warmtapwaterinstallatie Leidingwaterinstallatie voor de afname van warmtapwater. Warmtapwatertoestel Toestel of serie van toestellen, waarmee warmtapwater wordt bereid of kan worden bereid door het opwarmen van drinkwater. Warmtewisselaar Een toestel waarin tussen het primaire (bijvoorbeeld verwarmingswater) en het secundaire medium (drinkwater) warmte uitwisseling plaatsvindt. Waterbehandeling Toevoegen of onttrekken van stoffen aan leidingwater en/of het verwarmen of koelen van leidingwater, om de samenstelling en/of eigenschappen van het leidingwater te veranderen. Opmerking: Drukverhoging geldt niet als waterbehandeling. Waterbehandelingstoestel Toestel waarmee de behandeling van het water plaatsvindt. Werkdruk Waterdruk die zich op een bepaald moment en op een bepaald punt in de leidingwaterinstallatie, of in delen daarvan, voordoet zonder druk-oplaadeffecten. Woninginstallatie Samenstel van leidingen, fittingen en toestellen, aangesloten op het distributienet van een drinkwaterbedrijf of van een collectieve watervoorziening of op een collectief leidingnet, en deel uitmakend van een woning. Zuigkruisverbinding Een contactsituatie waarbij door terughevelen ongewenste stoffen in de drinkwaterinstallatie kunnen stromen. Bijvoorbeeld als de waterleidingdruk gedurende een bepaalde tijd van overdruk in onderdruk verandert.

ISSO-publicatie 30

Leidingwaterinstallaties in woningen

INLEIDING

1.1 DOEL EN REIKWIJDTE Deze ISSO-publicatie is gericht op het ontwerpen, aanleggen, onderhouden en beheren van leidingwaterinstallaties in woningen. Hierbij gaat het specifiek om dat gedeelte van de installatie dat zich achter de watermeter of - bij aansluiting op een collectieve installatie - achter het leveringspunt bevindt. De collectieve installaties in woongebouwen worden behandeld in ISSO-publicatie 55 [14]. In dit boek wordt niet ingegaan op aspecten die vrijwel niet in woningen voorkomen, zoals drukverhoging en circulatiesystemen. Voor dergelijke bijzondere situaties verwijzen we naar ISSO-publicatie 55. Met leidingwaterinstallaties in woningen bedoelen we installaties voor koud- en warmtapwater die zich in de gebruiksfunctie woning (overeenkomstig het Bouwbesluit) bevinden, alsmede leidingwaterinstallaties in een zorgwoning of een vakantiewoning. Toelichting: zorgwoningen en vakantiewoningen moeten volgens de Regeling Legionellapreventie [34] aan strengere eisen voor Legionellapreventie voldoen, tenzij het gaat om 'Eenvoudige drinkwaterinstallaties' volgens de omschrijving in de begrippenlijst. Legionellapreventie in woningen staat sterk in de belangstelling, maar in deze ISSO-publicatie is er voor gekozen om de nadruk te leggen op de hygiënische veiligheid van de leidingwaterinstallaties, waar Legionella slechts een deel van uitmaakt. Wanneer een installatie wordt ontworpen, aangelegd, onderhouden en gebruikt volgens de voorschriften, mag er van uit worden gegaan dat de installatie veilig is voor wat betreft Legionella. De LegionellaCodes uit ISSOpublicatie 30.5 zijn inhoudelijk verwerkt in deze ISSO-publicatie en worden niet meer apart benoemd. Wel is de Checklist hotspots in waterleidingen opgenomen in de bijlagen. De in deze ISSO-publicatie gepresenteerde werkwijze en stappenplannen is vooral geschikt voor toepassing in nieuwbouwprojecten. Daarnaast is de ISSO-publicatie ook geschikt voor gebruik in renovatieprojecten en bijzondere projecten. Enkele onderdelen zoals hoofdstuk 2 over de indeling van de woning kunnen dan overgeslagen worden. 1.2 WIJZIGINGEN TEN OPZICHTE VAN DE VERSIE 2003 Om te beginnen is in deze herziening rekening gehouden met de meest recente voorschriften van NEN 1006 met aanvullingsblad A1:2018 [3], de energieprestatienorm NEN 7120 [7], actuele Waterwerkbladen [2], eisen uit het Bouwbesluit [1] en richtlijnen voor Legionellaveilige installaties. Daarnaast is de huidige stand der techniek opgenomen, waarin meer dan voorheen gebruik wordt gemaakt van duurzame warmtapwaterbereiding. De energetische prestatie en het comfort van de warmtapwaterinstallatie staan in sterke belangstelling door de huidige ontwikkelingen naar aardgasloze en zeer energiezuinige concepten. Naast bovengenoemde actualisatie zijn de volgende ISSO-publicaties geïntegreerd in ISSO-publicatie 30:  ISSO-publicatie 30.4 Warmteterugwinning uit douchewater [12];  ISSO-publicatie 30.5 LegionellaCode woninginstallaties [13];  De systematiek van ISSO/SBR-publicatie 811 Integraal ontwerpen van legionellaveilige woningen [19];  (Delen van) Kleintje Water (gericht op bestaande woningen) [28]. Voor sommige onderdelen zijn selectiehulpmiddelen opgenomen, en zijn de achterliggende berekeningen verschoven naar bijlagen. In essentie is ten aanzien van de dimensionering van installaties niets gewijzigd ten opzichte van de versie uit 2003. 1.3 LEESWIJZER Ieder hoofdstuk in dit boek behandelt een afzonderlijke fase van het totstandkomings- en instandhoudingsproces. Daarbij is ieder hoofdstuk zoveel mogelijk op zichzelf staand. Voor deze opzet is gekozen omdat verschillende partijen betrokken zijn bij het ontwerpproces. Deze fasen zijn: I.a Programma van eisen woning I.b Programma van eisen leidingwaterinstallatie II Ontwerp III Werkvoorbereiding IV Realisatie leidingwaterinstallatie V Beheer en onderhoud Ieder hoofdstuk begint met een beknopte leeswijzer:  Voor wie is het hoofdstuk geschreven;  Overzicht van Specificatiebladen (stappenplan, eisen en middelen);  Documentatie die aan het eind van de fase beschikbaar is (checklists, tekeningen en berekeningen).

ISSO-publicatie 30

Leidingwaterinstallaties in woningen

Bij ieder hoofdstuk behoort een stappenplan dat is bedoeld als handvat voor de uitwerking. Het doel hiervan is dat het ontwerpproces en de realisatie soepeler kan verlopen en vooraf duidelijk is wat de consequentie is van bepaalde keuzes. Veel hoofdstukken bevatten daarnaast checklists die gebruikt kunnen worden om met de opdrachtgever, architect, installateur of bewoner de uitgangspunten af te stemmen. In de specificatiebladen (SB) achterin dit boek zijn alle specificaties samengevat. Hierin staan per fase eisen, middelen en documentatie beschreven. De nummering van de specificatiebladen bestaat uit de fase (I t/m V), vervolgens een aanduiding voor eisen (3), middelen (4) of documentatie (8) en tot slot een volgnummer. Specificatieblad II.3-2 betreft bijvoorbeeld dus een blad met eisen (3) voor de ontwerpfase (II). Omwille van de leesbaarheid is zoveel mogelijk informatie in bijlagen opgenomen. Deze bijlagen kunnen gelezen worden wanneer behoefte is aan theoretische achtergrondkennis of verdieping. Zodoende kunnen de hoofdstukken en checklists sneller worden doorlopen. Dit vergroot de praktische bruikbaarheid van deze ISSO-publicatie. Waar mogelijk is geprobeerd om te verwijzen naar normen en voorschriften, zonder deze letterlijk over te nemen. Hierdoor worden tegenstrijdigheden bij wijzigingen voorkomen. Voor de leesbaarheid is dit echter niet geheel te vermijden. Tabel 1.1 Leeswijzer Fase

Onderwerp

Paragraaf

Programmafase Ia PVE Woning

Leeswijzer

2.1

Voor wie is de woning bestemd?

2.2

Programmafase Ib PVE leidingwaterinstallatie

Ontwerpfase II Selectie en berekening warmtapwaterbereider

Ontwerpfase II Installatieontwerp Ontwerpfase III Werkvoorbereiding

ISSO-publicatie 30

Ruimtelijke indeling en zonering?

2.3

Energieprestatie en energiegebruik

2.4

Duurzaamheid en gezondheid

2.5

Kwaliteitsniveau sanitair

2.6

Brandveiligheid

2.7

Geluid

2.8

Leeswijzer

3.1

Leveringsdruk

3.2

Comfort warmtapwater

3.3

Voorlopige selectie warmtapwaterbereider

3.4

Relatie met ruimteverwarming

3.5

Voorlopig leidingtracé

3.6

Bouwkundige voorzieningen

3.7

Leeswijzer

4.1

Selecteren warmtapwatertoestel

4.2

Controle van voorlopige keuze

4.3

Leeswijzer

5.1

Ontwerpen leidingtracé

5.2

Leeswijzer

6.1

Selectie leidingmateriaal

6.2

Appendages en beveiligingen

6.3

Ontharding

6.4

Dimensioneren leidingnet

6.5

Coördinatietekeningen

6.6

Isolatie

6.7

Digitale hulpmiddelen

6.8

Leidingwaterinstallaties in woningen

Fase

Onderwerp

Paragraaf

Realisatiefase IV

Leeswijzer

7.1

Verbindingen

7.2

Beheerfase V

ISSO-publicatie 30

Montage warmtapwaterbereider

7.3

Beugeling

7.4

Expansievoorzieningen

7.5

Aarding

7.6

HygiĂŤnisch werken

7.7

Beproeven en spoelen

7.8

Opleveren en ingebruikname

7.9

Leeswijzer

8.1

Gebruiksinstructie

8.2

Jaarlijkse maatregelen

8.3

Leidingwaterinstallaties in woningen