Jason magazine (1990), jaargang 15 nummer 2 by Stichting Jason

Jason Magazine is een tweemaandelijkse uit gave van de Stichti ng Jason

N HOU

SOP

REDACTIONEEL

Redactie Hoofdredacteur: Hans van der Lee Eindredactie: René Dentener Frank Kleibrink ~I ans- Paul Andriessen Anhur Crcmcrs Gerard Krcijen Nienke Kwak Chiel de Leeuw Jacqueline Louwe Onno Maliepaard Jaap Reerink Teun Struycken

Dagelijks Bestuur Voorz.:Îller: Hendrik Jan Laseur Vice-voorz.:iller: Frans Princen Secretaris: Erwin Aipse Penningmeester: Theo Dcrsigni Public Rclations: Rebccca Meijlink JCP-Coördinatie: Marianne van Leeuwen Act.-Coördinatie: Birgill3 Luiten

Algemeen Bestuur Mr. FC.M . Caris Mr.drs. P.H. Goed hart Mr. FA.M. van den Heuvel Drs. R. Hillebrand Drs. A. M. Knaapen F l. Marcus R.H. van der Meer E.C.H.M. van de Pas Drs. R. W. Zaagman Drs. D.l1. Zandee

EEN NIEUWE EUROPESE ORDE I: ZIN EN ONZIN IN HET EUROPESE ONTWAPENINGSPROCES René Dentener. redacteur van Jason Magazine, over de veranderende mi litaire verhoudingen.

2 EEN NIEUWE EUROPESE ORDE 11 : DE DUITSE EENWORDING, DE EG EN OOST-EUROPA Hans van der Lee, redacteur van Jason Magazine. over een veranderend Europa.

6 EG : VERBREDING OF VERDIEPING ? Inlerview mel dr. E.P. Wellenstein, oud -Directeur-Generaal Buitenlandse Betrekkingen van de Europese Commissie.

10 DUITSLAND: DE LOCOMOTIEF VAN EUROPA Intervie w met W.L. Brugsma: " Europa voor de Europeanen."

14 " IF EUROPE CAN DO IT, THE WHOlE WORLD CAN DO IT"

Raad van Advies Prof.dr. W. Dekker. voorziller Prof.dr. J.ThJ. van den Berg Drs. GJ.J .M. Hayen c.c. van den Heuvel H.A. M. Hoefnagels Mr. l.G.N. de Hoop Scheffer R. D. Praaning Drs. W. K.N. Schmclzer Prof.dr. A. van Staden Prof.d r. H.W. Tromp Drs. L. Wecke

Redactie/ Secretariaat Jason laan van Meerdervoort 96 IS 17 AR Den Haag telefoon: 070-3605658 Overname van in Jason Magazine verschenen artikelen kan slechts geschieden in overleg met de redactie. Druk: Haagse Drukkerij! Sijthoff Pers.

ISSN 0 165-8336

Jason ter Plekke over de AEGEE-conferentie: ' Culture Clash '??

19 DE NIEUWE GRENZEN VAN DE EG : GRIEKENLAND, PORTUGAL EN SPANJE V.F.M. Wesseli ng, Universitair Docent Internationale Economisc he Betrekkingen, over een Europese identiteit.

21 EUROPESE MIlIEUSAMENWERKING Interview met Mr. Laurens-Jan Brinkhorst, Directeur-Generaal Mi lieu, Nucleaire Energie en Bescherming Bevo lking.

G A V E

RED

ACT

ION

Waar liggen de grenzen van Europa?

Dil Magazine staat geheel in het teken van het Jason-voorjaarscongres van 19 april aanstaande. Dat congres is net als dit nummer gewijd aan Europa. Tot voor kort lag Europa er verlamd bij. Dwars door het continent, van Noord tot Zuid, lag een diepe wond. Aan weerszijden hiervan lagen de troepen van de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. Het politieke lot van Europa lag in hun handen. De Europeanen verwachtten dat deze deling tot in de eeuwigheid zou bestaan. In politieke commentaren sprak men over Europa als een oude man die niet meer met de lijd mee kon, bijziend was en steeds dover werd. Europa sukkelde achteruit. West-Europa keerde zijn rug naar het Oosten en ging zich richten op een gemeenschappelijke markt. "Europa '92" werd de leus.

Hierbij de helft van Europa verontachtzamend. In 1989 viel de Muur en werd het prikkeldraad opgerold. Het oude continent kreeg zijn vrijheid terug; Russische en Amerikaanse troepen trokken zich geleidelijk aan terug; Duitsland wordt verenigd en in Oost-Europa wint de democratie. Er is momenteel sprake van een ware "Euroeuforie. " Het oude continent bruist van nieuwe vitaliteit. De bevrijding van Oost-Europa betekent het begin van een nieuwe toekomst. De kaarten worden opnieuw geschud en Europa moet zijn eigen weg zoeken. De Europese volken hebben een gemeenschappelijk verleden en een gemeenschappelijke toekomst. Hans-Paul Andriessen

Een Nieuwe Europese Orde I: Zin en onzin in het Europese ontwapeningsproces door René Dentener Niet alleen op de politieke landkaart van Europa is er het één en ander veranderd, ook op het gebied van de veiligheidsproblematiek vonden in de afgelopen drie maanden stormachtige ontwikkelingen plaats. Vanuit Praag werd hardop richting Moskou geroepen dat alle op Tsjechoslowaaks grondgebied gelegerde Sovjet-troepen binnen een jaar vertrokken moesten zijn, want "als ze in een nacht (21 augustus 1968) kunnen binnenvallen, dan zijn tien maanden voor terugtrekking ruim voldoende". Aldus de Tsjechoslowaakse minister van buitenlandse zaken Dienstbier. De op handen zijnde eenwording van de beide Duitslanden heeft voor nieuwe complicaties gezorgd in het wapenbeheersingsproces. En de twee bondgenootschappen NAVO en Warschaupact -voorheen beschouwd als heilige huisjes- zijn openlijk ter discussie gesteld. Hieronder zuIlen enige politiek-militaire ontwikkelingen de revue passeren.

René Demener

is redacteur van lason Magazine.

Ophet terrein van de conventionele bewapening liggen hoopvolle resultaten binnen bereik. Het forum hiervoor wordt vooralsnog gevormd door de in maart 1989 van start gegane CFE-onderhandeHngen ('Conventional Forces in

Europe' ) te Wenen, waaraan de 23 landen van NAVO en Warschau-

pact deelnemen. Het onderhandelingsgebied omhelst het zogenaamde ATIU-gebied dat loopt van de •Atlantic To The Urals ' . Aanvankelijk zouden de onderhandelaars praten over een bovengrens van 275.000 troepen in voornoemd gebied. Het doel zou zijn om de dreiging van een (conven-

tionele) verrassingsaanval van beide kanten weg te nemen, en een

stabielere verhouding aan te brengen in de relatie NAVO-Warschaupact. Gezien het conventionele overwicht van het Warschaupact

zou de Sovjet-Unie naar schatting 300.000 troepen moeten terugtrekken en de VS slechts 30.000 om tot de bovengrens van 275.000 te geraken. Dat was vóór de omwentelingen in Oost-Europa. Door het aantreden van de nieuwe regeringen aldaar zag Moskou zich geconfrontee rd met een aantal complicaties. Boedapest en Praag eisten een onvoorwaardelijke terugtrekking van alle op hun grondgebied gelegerde Sovjet-troepen. De Sovjet-Unie moest daardoor de mogelijkheid onder ogen zien van een gedwon -

gen terugtrekking van haar troepen, terwijl daar in Wenen nog over zou worden onderhandeld. Overigens, de bereidheid óm op de eisen van Havel en Nemeth in te gaan bestond wel aan Sovjet-zijde. Het probleem werd "moot" toen president Bush in zijn State of the Union-speech begin dit jaar voorstellen deed voor verdergaande reducties tOl een niveau van 195.000 aanwezige Sovjet- en Amerikaanse troepen in CentraalEuropa. De VS zouden daarnaast nog eens 30.000 troepen mogen behouden in Europa buiten deze zone (in het Verenigd Koninkrijk , Italië etc.) om de geografische ongelijkheid in de posities van de VS en de USSR ten opzichte van Centraal-Europa te compenseren. Op de conferentie in Ottawa hebben de ministers Baker en Sjevardnadze afspraken gemaakt over de nieuwe bovengrens. De vastlegging van een dergelijk laag plafond in een CFE I-overeenkomst maakt het terugtrekken op termijn uit Tsjechoslowakije en Hongarije mogelijk. Inmiddels is daarmee een aanvang gemaakt, maar of de terugtrekking nog dit jaar volledig zal zijn gerealiseerd is nog maar de vraag. Naast het logistieke probleem dat 73 .500 troepen en hun materieel niet een-twee-drie per trein uit Tsjechoslowakije kunnen worden vervoerd, voert Moskou aan dat de huisvesting van de militairen en hun gezinnen in de Sov-

jet-Unie moeilijkheden oplevert. Over de hele linie levert het thuiskomen van Sovjet-soldaten een mense lijk drama op: hoe kunnen 400.000 man. tot voor kort zeker van een baan, straks op korte termijn werk vinden in een land waar geen industriële basis is voor voldoende werkgelegenheid?

2 + 4 + 35? Ook in Polen klinken geluiden onder meer van Lech Walesa- voor terugtrekking van de circa 45.000 aldaar gelegerde Sovjet-troepen. De Poolse situatie verschilt echter van de Hongaarse en de Tsjechoslowaakse. De troepen in Polen geven logistieke steun aan het Sovjet-leger in de DDR. Een terugtrekking uit Polen valt dan ook niet los te zien van een terugtrekking uit de DDR. Het terughalen van 380.000 Sovjet-militairen uit Oost-Duitsland staat bovendien om een aantal redenen voorlopig nog niet op de agenda voor de korte tennijnplanning. Fonneel bevinden de troepen zich in de DDR op basis van de stationeringsverdragen die de vier Geallieerden aan het einde van de Tweede Wereldoorlog hebben ges loten. Vandaar ook het "2 + 4"overleg over de eenwording van de beide Duitslanden. Over welke status de DDR moet krijgen in een verenigd Duitsland bestaat nog onenigheid. Dat het grotere Duitsland (80 miljoen inwoners) lid moet zijn van de NAVO, daarover bestaat weinig twijfel. Zelfs Tsjechoslowakije en Polen zijn daar voorstander van! Of de DDR bij de eenwording ook zal worden opgenomen in het verdragsgebied van de NAVO is een tweede punt. Genscher heeft de constructie bedacht van een opname in de NAVO onder voorwaarde dat het gebied gedemilitariseerd wordt en dat de Sovjet-bezettingsmacht in een overgangsperiode nog een tijd lang op DDR-grondgebied zal ver-

blijven. Het standpunt van Moskou met betrekking tot de status van de DDR blijft onduidelijk en lijkt zijn oorsprong te vinden in de meningsverschillen in de politieke top van de Sovjet-Unie zelf. Mogelijk kan het in Ottawa afgesproken "2 + 4"-overleg met een latere goedkeuring door een CVSE-topconferentie Gorbatsjov

standige positie in de NAVO) heeft in het verleden ook wel interesse getoond in CVSE, omdat het een forum is waar ieder Europees

aan het thuisfront voldoende steun

land in feite individueel een standpunt kan innemen, hetgeen bij het lidmaatschap van een bondgenootschap in mindere mate het geval is. De VS en de andere NAVOlanden hebben zich van het begin af aan uitgesproken tége n dit idee en lijken hun standpunt te handha-

voor zijn standpunt te verwerven,

ven.

argumenten in handen geven om

wat dat standpunt op het moment ook mag zijn. De diplomaten bij de CFE-onderhandelingen wordt het er door al deze ex terne complicaties niet makkelijker op gemaakt. De hoop is gevestigd op het totstandkomen van een CFE 1overeenkomst in de herfst van dit jaar. Insiders bij het overleg hebben verklaard dat dat kort dag is. zeker als aan de westerse wens van

zo goed mogelijke verificatiemaatregelen moet worden voldaan. Men heeft lering getrokken uit de ervaringen met het ABM-verdrag (Anti-Ballistic Missile Treaty) uit 1972 en wil ook in het geval dat Gorbatsjov misschien het ve ld moet ruimen zijn opvolgers aan

eerder gemaakte afspraken kunnen houden. Eén mogel ijk verificatiemiddel is het uitvoeren van inspectievluchten boven het grondgebied van NAVO en Warsc haupact volgens het "Open Skies"-plan, dat op de conferentie van Ottawa uit de

mottenballen is gehaald. Het komt

namelijk in grote lijnen overeen

Exit Warschaupact Eén ding is zeker in de onzekere wereld waarin wij vandaag de dag leven. Wil men nog dit jaar een eFE-overeenkomst sluiten dan

moel er haast mee worden gemaakt, want het Warschaupact staat op instorten en de NAVO is ook al uitvoerig ter discussie gesteld. De opvattingen die de kleine Oosteuropese landen tegenwoordig hebben over de waarde van het Warschaupact kwamen hiervoor al aan de orde. Zelfs hervonningen in de structuur van het Pact, zoals vorig jaar in het oktobemummer van het Ru ssische opi-

ni eblad ' Novoe Vremja ' (Nie uwe Tijden) bepleit, doen aan het voornemen van sommige leden om uil te treden weinig lot niets af. Hoe-

we l het NAVO-verdrag en het Verdrag van Warschau opmerkelijke overeenkomsten vertonen (onder andere erkenning van de soevereiniteit van de lidstaten onder-

Karabach kwamen legereenheden van de republieken Armenië en Azerbaidzjan tegenover elkaar te staan. In de legerkran t ' Kraznaja

Zvezda' (Rode Ster) hebben twee vooraanstaande hoge Sovjet-mili-

tairen verklaard dat er in de USSR twijfels bestaan omtrent de noodzaak van de dienstplicht: er bestaan pacifistische tendenzen onder Sovjet-jongeren. en in Geor-

vooral voor de Westeuropese lan-

ling), heeft de Brezj nev-doctrine in de praktijk aan laatstgenoemde toc h ee n andere inhoud gegeven. Het Warschaupact was behalve

den voordelig zijn , omdat die niet zoals de VS en de USSR geld heb-

een veiligheidsinstrument eigenlijk meer nog een contro le-instrument

neemt de Sovjet-burger het nict meer zo nauw met de in artikel 62

ben voor dure verificatie-satellieten. De officiële onderhandelingen

om Oosteuropese bondgenoten

van de grondwet verankerde "heilige plicht om het socialistische Vaderland te verdedige n". Dat betekent ook dat het Sovjet-leger waarsc hijnlijk toch minder bedreigend is dan wij in het Westen altijd hebben gedacht. Van de andere kant worden Gor-

met het gelijknamige plan van Eisenhower uit 1955. Het plan zal

voor "Open Skies" gaan op 23 april a.s. in Boedapest van start. Wat er ná CFE I staat te gebeuren is nog onduidelijk. Er is een discussie gaande over het voorstel om

de CFE-onderhandelingen van de twee bondgenootschappen te verplaatsen naar het forum van de 35 CVSE-Ianden (Conferentie over Veiligheid en Samenwerking in Europa). Vooral de kleine Oosteuropese staten zijn daarv an geporteerd nu ze van het Warschaupact af willen. Frankrijk (met haar zelf-

binnen de Russische invloedss feer van het "realistisch socialisme" te houden. Dat sommigen willen uit-

treden is begrijpelijk, zeker nu dat mogelijk is geworden nadat Gorbatsjov de Brezjnev-doctrine ei nd vori g jaar openlijk heeft afgezworen. Buiten beschouwing gelaten

De Sovjet-burger Is niet meer overtuigd van de heilige plicht Ur verdediging van het socialistische Vaderland. Goson)

gië schijnen opgeroepenen gewoon niet meer op te komen

voor ee rste oefening. Kennelijk

batsjov 's hervonningen vanuit de

de vraag of Moskou zich zal neer-

militaire top tege ngewerkt. Wie

leggen bij het uiteenvallen van het Warschaupact, heeft Gorbatsjov op het moment genoeg eige n problemen aan zijn hoofd. Het nationali-

kijkt wat voor inhoud sommige generaal s geven aan het "Nieuwe

teitenvraagstuk is er slechts één van. Door de kwestie Nagomo-

die wei nig afwijkt van de ideeën

Denken", dat ook voor de veiligheidsproblematiek geldt, ziet dat uit de periode van stagnat ie (de

Het fOFA-co ncept van de vorige SACEUR Bern ord

Rogers wordt waarschijnlijk herzien. aason)

Brezjnev-tijd). Zo beweren enkele <logmatisch denkende generaals die de feiten manipuleren nog steeds dat het militaire budget van de VS jaarlijks groeit. Het defensiebudget van de VS is daarentegen met 10% gedaald in vergelijking met 5 jaar geleden. Gorbatsjov heeft noodgedwongen een aantal wijzigingen aangebracht in de samenstelling van de ' Stavka' , het Opperbevel van het Russische leger. De Chef-staf

schouw neemt. Een nieuw Europa kan geen autonome economische

politiek voeren onafhankelijk van de wereldmarkt. De "continentalisering" van de NAVO naar een (West-) Europees veiligheidssysteem zou op korte termijn niet ver-

standig zijn. De Verenigde Staten en de Sovjet-Unie blijven de twee grootste nucleaire supermachten en een West-Europa zonder de bescherming van de VS zou derhalve onvoldoende gewicht in de schaal kunnen leggen om een

generaal Akhromejev en de

Opperbevelhebber van het Warschaupact generaal Koelikov moesten begin 1989 het veld ruimen voor de hervormingsgezinde generaals Moisejev en Loeshev.

En naar de CFE-onderhandelingen worden niet meer de weinig constructieve militairen van vroeger

afgevaardigd, maar er zinen nu snelle jongens in modieus gesneden Armani-pakken aan tafel, die keer op keer de Westerse onderhandelaars verbazen met vergaande initiatieven. Het neemt niet weg dat het verzet vanuit het officiers-

corps voorlopig zal blijven bestaan, gezien de aangekondigde bezuinigingen op het defensiebudget en de terugtrekking van legereenheden uit Oosteuropese landen met alle gevolgen van dien (zie

ting) pleiten zelfs voor een geheel nieuwe veiligheidsorde in Europa. Omvorming tot een politieke all iantie is op zijn minst betwist-

baar; de NAVO is altijd al een politiek instrument geweest. Dat blijkt ook expliciet uit artikel 2 van het Noord Atlantisch Verdrag,

bewerkstelligen. De Sovjet-Unie blijft ook nĂĄ de totstandkoming van een CFE-akkoord de grootste mi litaire entiteit op het Europese continent. Oud-minister van bui-

tenlandse zaken Van der Stoel heeft daarnaast verklaard dat zolang er onzekerheid bestaat over

de Sovjet-Unie, de NAVO de rol heeft van organisatie waar je mili-

waarin vermeld staat dat partijen zullen bijdragen aan een verdere ontwikkeling van vreedzame en

tair op kunt terugvallen mochten de ontwikkelingen in de USSR erg

vriendschappelijke betrekkingen, zullen trachten tegenstellingen in

Sjevardnadze zelf verkondigde bij zijn bezoek aan het NAVO-hoofdkwartier in januari de boodschap dat we de NAVO nodig hebben als stabiliserende kracht. Er pleit dus genoeg voor om de ' Iinkage' met de VS voorlopig te handhaven in het NAVO-kader. De Amerikaanse

de internationale economische

politiek te verwijderen en tegelijkertijd economische samenwer-

king aan te moedigen. Het behoeft geen betoog dat de EG zonder de

tegenvallen. Nota bene minister

hiervoor).

veilige paraplu van het Noordat-

Nieuwe veiligheidsord e

lantisch bondgenootschap waarschijnlijk nooit had kunnen uit-

regering is daar trouwens zelf van

Niet alleen in het Oosten rommelt

groeien tot wat het nu is.

het, ook in het Westen worden er diepgaande discussies gevoerd

Zonder de veilige paraplu van het Noordatlantisch bondgenootschap had de Europese Gemeenschap nooit kunnen worden wat het nu is. over het vei ligheidspolitieke denken. Men vraagt zich af of de NAVO in haar huidige vorm nog kan voortbestaan, nu de dreiging uit het Oosten aanzienlijk is verminderd. Er zijn voorstellen naar

voren gebracht om het bondgenootschap om te vormen tot een

politieke alliantie. Voorhoeve en Scheffer (Wiardi Beekman Stich-

evenwicht met de Sovjet-Unie te

overtuigd en wijst bij herhaling op

Dan de vraag of de NAVO soms

de economische verbondenheid met de Westeuropese landen, als-

moet worden vervangen door een nieuwe veiligheidsorde. De ideeĂŤn van Voorhoeve voor een Europese

mede op de historische wortels van de VS in West-Europa. Vandaar dat president Bush blijft vast-

Veiligheidsraad -gestoeld op de

houden aan de aanwezigheid in West-Europa van een minimum aan Amerikaanse troepen. Het is voor hem tevens een manier om een stevige vinger in de pap te

idealen zoals omschreven in het Handvest van de VN, maar dit keer met gewogen stemrecht en zonder vetorecht-, waarin Oost- en

West-Europa met de VS en de USSR als grote medeleden zijn opgenomen, zijn volstrekte onzin. Bovendien zijn ze te vaag om te kunnen dienen voor een nieuwe nauwkeurig omschreven stabiliteit

op een hoger niveau. Paul Scheffer heeft in de NRC van 24 februari jl. gezegd dat de Europese politiek zich nu gaat "continentaliseren". Enigszins vreemd doet deze uit-

spraak aan als men de reeds bestaande Westeuropese en mondiale interdependentie in ogen-

houden van de politieke ontwikkelingen in Europa. Maar het Amerikaanse Congres is daar niet altijd van overtuigd en vindt dat het "vredesdividend" -de bezuinigin-

gen op de defensiebegrotingtegenvalt. Weliswaar prijzen de Congres-leden zich gelukkig met de voorstellen van Bush voor ver-

dergaande troepenreducties tot een niveau van 195.000 troepen, maar invloedrijke Congres-leden als de Democraat Les Aspin (voorzitter van het ' House Armed Services

BLOEMLEZING

Commitlee ') hebben gewaarschuwd dat het nieuwe cijfer een plafond, maar geen bodem mag zijn.

Praktische aspecten Een belangrijke reden voor het voortbestaan van de NAVO is dat deze nodig is voor ontwapenings-

besprekingen en voor de verificatie van ontwapeningsakkoorden. AI eerder in dit artikel is het uiteenvallen van het Warschaupact vermeld. Het compliceert het onderhandelingsproces al genoeg. Al s dan ook nog de NAVO-landen afzonderlijk maar een beetje gaan aanmodderen en bilateraal onderhandelen met Oosteuropese landen, is de chaos niet meer te overzien. De geplande ee nzijd ige reducties van de Belg isc he mini ster van Defensie Coëme en zijn Nederlandse ambtsgenoot Ter Beek getuigden niet bepaald van doordachte besluitvorming. Eenzijdige reducties zijn zee r moeilijk verifieerbaar. Het is zaak dat de 16 NAVO-landen in het ontwapeningsproces als één geheel blijven opereren. Met de reducties in de bewapening van Oost en West komt ook weer

de vraag naar boven van de ' reasonable sufficiency': wat is het minimum aantal troepen dat nodi g is voor handhaving van een

geloofwaardige militaire en politieke koppeling tu ssen de VS en West-Europa? In NAVO-kringen wordt algemeen aangenomen dat een reductie met 25% nog wel moge lijk is, maar dat het verdergaand beknotten van de defen siesterkte een nieuwe strategie noodzakelijk maakt. De Amerikaanse delegatieleider bij de CFE-onderhande lingen Wool sey voorziet ook geen verdere reducties onder hel aantal van 195.000. Met het oog op de SNF-besprekingen (' Shorter Nuclear Forees', nucleaire wapens voor de korte afstand, zoals de Lance-raket ) moet een bodem getal in de gaten worden gehouden. Want als er een SNF-akkoord totstandkomt, blijft er van de zichtbare 'linkage' weinig over. De NAVO-strategie van ' forward defense' in de Centrale Sector van de BRD en het daaraan verbonden " FOFA"-concept zijn niettemin

aan herziening toe. Het ' FolIowOn Forces Attack'-concept van de SACEUR ('S upreme Allied Commander Europe ') Bemard Rogers gaat uit van een verdediging door onder meer aanva llen op DDRgebied uit te voeren tegen agressoren uit het Oosten. Dat is natuurlijk uitges loten als de DDR en de BRD samengaan.

Toekomstperspectieven Ter afsluiting. Het is ni et wenselijk dat de NAVO op korte termijn wordt opgeheven, om redenen die hiervoor uitvoeri g aan de orde zijn geweest. De situatie in Oost-Europa is zich nog aan het uitkri stalli seren , in de Sovjet-Unie nemen de problemen met de dag toe. Natuurlijk , het blokdenken en het zo vertrouwde bipolaire stelsel zijn ten grave gedragen. De ideeën voor een nieuwe (Europese) veiligheidsorde zij n echter te vaag om nu al meteen de NAVO en het Warsc haupact te vervangen. Wat overigens niet betekent dat er ni et mag worden nagedacht over de toekomst. Misschien biedt de C VSE een rede lijk toekomstperspectief. De ' linkage' met de VS blijft zo behouden. omdat de VS ook meedoen in dit fo rum. Daarnaast is een verdi eping van de moge lijkheden die CVSE biedt ni et meer dan logisch. Vrijwel alle landen die nu lid zijn van de EG, zij n ook lid van de NAVO. Nu de Oosteuropese landen door de desintegratie van Comecon en Warschaupact naar het Westen toegroe ien en lid willen worden van de EG, is het log isch dat het C VSE-kader (waar de Oosteuropese landen al aan deelnemen) verder wordt uitgewerkt tot een nieuwe veiligheidsorde. Wél zal er dan o rgani satori sc h het één en ander moeten veranderen, want op dit moment mi st de CVSE zowel een parlement als een uitvoerend orgaan. Ook de strikte rege l van unanimiteit o nder de leden moet op de he lling en plaatsmaken voor ee n gewogen stemrecht. Hoe de positie van de USSR in zo'n CVSE-orde wordt geregeld is iets van later zorg. AI met al, hoopvolle ontwikkelingen in de wereld van de veiligheidsproblematiek.

In de afgelopen maanden heeft een groot aantal international e coryfeeën zich uitgelaten over de gebe uT1eni ssen in Europa. Een bloemlezing ter overdenking:

"As we risked peace to preserve freedom, we must risk instability ro seefreedom;s victory." (William Saftre. columnist lnlerllational HeraId Tribune) "Duitse erken ning van bestaande grenzen is een 'sine qua non' voor internationale erkenning van de vereniging van de beide Dllitslanden." (Zbigniew Brzezinski. adviseur voor nationale veiligheid onder presidelll Carter) "Een 'cordon sanitaire' van Finland lOf aan Joegoslavië zou de veilig heidsbelangen van zowel de Sovjet-Unie als het Weslen waarborgen. en bealllwoordt lIaar alle waarschijnlijkheid aan de wensen van deze volkeren :elf." (Sir Michael Howard, voorziuer InterllationallnslitUle for Strategie Studies) HOe angel is uit het Europese nationalisme getrokken en het is niet meer eell factor in de buitenlandse politiek: hel negellliende-eellwse model voor het gedrag van grootmachten is een anachronisme geworden." (Francis Fukuyama) "Bipolaire wereldbeelden :ijll als Maagdenburger halve bollen: onlosmakelijk verbonden in eell \'acuüm," (PalIl Scheffer, Wiardi Beckman Stichting) "Hel ware dilemma waarvoor de westerse bondgenoten staan is de vraag of zij de Duitse eenwording meer vrezen dan ze de Europese integratie en Atlantische saamhorigheid waarderen," (Henry Kissingel') "A ls we de NAVO omvormen \'an eenficlie tot eell bruikbaar instrument zul/en we in ieder geval eell toraal Glldere strategie moeten gaan bedenken, We moelen gewoon een heel GIlder denkkader proberellte vinden," (Profjhr.dr. F.A.M, Altillg 1'011 Geusau) "German reunification has become a kind of runaway freight train that Ilobody, East Ol' West. seems able to conrailI, Alld that does II0t bode wellfOl' theflllure ." (Richard Helms. oud-directeur van de CIA en oud- VSambassadeur in de BRD ) "Als de Oosteuropese landen het kapitalisme als maatschappelijke orde zouden kiezel!, dan ZO It hel een overreactie op hel recente verleden zlj'n, die afgeraden moel worden," (Jan Tinbergen, ontvanger van de Nobelprijs voor de Economie) "Wie onnjpe vruchten wil eten , loopt de kans vergiftigd te worden, Zelfbeheersing. veranrwoordellj'kheid en bedachtzaamheid zijn gewenst om de internationale stabiliteit en veiligheid te waarborgelI." (Michail GOI'barsjol')

Een Nieuwe Europese Orde 11: de Duitse eenwording, de EG en Oost-Europa door Hans van der Lee op 18 maart jongstleden vonden in de Duitse Democratische Republiek (DDR) voor het eerst, en hoogstwaarschijnlijk meteen ook voor het laatst, vrije, eerlijke verkiezingen plaats. Waar de Oostduitsers vroeger slechts met de voeten tegen het systeem konden stemmen, stemden zij nu met een overweldigende meerderheid voor de Allianz Für Deutschland (tegenhanger van de Westduitse CDU/ CSU) en voor eenwording met de Bondsrepubliek Duitsland (BRD). Wat zijn de economische gevolgen van de 'Wiedervereinigung' voor de BRD, de DDR en de EG? Wordt de rest van Oost-Europa vergeten? Een analyse. Ham van der Lee

is redacteur van Joson Magozine.

H etgeen nu in het internationale onderhandelingscircuit plaatsvindt, wordt betiteld als het meest ingewikkelde en allesomvanende diplomatieke proces sinds het Congres van Wenen in 1815. Alle

wereldleiders zijn het erover eens: een nieuwe Europese orde is onvermijdelijk. Dat is dan ook meleen het enige punt waarover overeenstemm ing bestaat ! De antwoorden op de vraag welke vonn en inhoud zo'n nieuwe orde zou moeten krijgen, lopen sterk ui teen. Dit is een gevolg van het feit dat de belangen van de verschillende spelers op het internationale politieke toneel niet dezelfde zijn. De

Wint Kohl in december ook

de verkiezingen in eigen land?

(8<?rt Verhoeff)

Europese Gemeensc hap wi l haar econom ische (en politieke) eenheid beho uden en verstevigen. De Oosteuropese landen wi llen meedelen in de welvaart van WestEuropa. De Verenigde Staten willen hun invloed in het Europa van morgen vei lig stellen en de Sovjet-

Unie eist garanties tegen een agressie vanuit het Westen. En de Duitsers? De Duitsers willen een herenigi ng.

Duits revanchisme Dé drogreden die tot voor kort gehanteerd werd om de Duitse eenword ing tegen te ho uden, of op zijn minst te bemoe ilijken, is de

vrees voor het Duitse revanchisme. Dit argument is een totale ontkenning van het fundamenteel andere karakter van de naoorlogse Europese ordening en de ontwikkeling van de BRD na 1945. Het is teven s een grove belediging. Als zich over enkele jaren een nieuwe Europese statenordening aan de horizon aftekent, kan Duitsland zowel naar binnen toe als naar buiten toe- defi niti ef afrekenen met het verleden, hetgeen door de Duitse deling en de al 40 jaar niet meer ge lijklopende geschiedenis van beide delen haast onmogelijk was.

Währungsreform Een logisch begin van de economi sc he reconstructie van de DDR is een geldhervortn ing: zonder betrouwbare rekeneenheid kun je immers niet rekenen. Bezwaren tegen de monetaire unie van BRD en DDR, die op korte termijn kan leiden tot een groeiende inflatie en een stijgende rentestand en die daarom de (hoog-)conjunctuur zou

Bonn steevast weggewuifd met het argument: " De 'Währungsrefonn' van 1948 was toch een schitterend

De centrale vraag: NWat krijg Ik straks voor miJn Ostmarken?"

succes?"

(Sllthoft Pers)

kunnen afremmen, worden in

Destijds had de invoering van de D-Mark in de westelijke bezettingszones grote politieke gevolgen. De Sovjets protesteerden onmiddellijk. Opperbevelhebber Sokolovsk i schreef aan zijn collega 's in de westelijke zones: "Door Uw eenzijdige optreden, zonder voorkennis en goedkeuring van de Geallieerde Controleraad, hebt U de eenheid van valuta afgeschaft en de deling van Duitsland voltooid ......

Toen daarop in de Sovjet-zone eveneens een geldhervonning doorgevoerd werd, verklaarden Frankrijk, Groot-Brittannië en de Verenigde Staten dat de nieuwe oostelijke valuta in het westen niet

geldig zou zijn. Dit was het startschot voor de blokkade van Berlijn.

Monet air Wat is de waarde van een Ost-

mark? Een wisselkoers van één op één is absurd. Dan is het Oostduitse bedrijfsleven niet rendabel meer en gaat het collectief fail liet. Als we op de koopkracht afgaan, komen we op één op vijf of één op zes. Dat is politiek ondenkbaar, want dan verdient een gemiddelde arbeider in de DDR nog maar 2.000 á 2.500 D-Mark. De oplossing ligt in een compromis tussen

koopkracht en politieke haalbaarheid. Een verhouding van één op twee of één op drie lijkt daarom het meest reëel. De hele zaak hangt af van de vraag of de geldhervonning een zweepslageffect zal hebben op de Oostduitse economie: zal zich een 'Winschaftswunder ' herhalen?

de DDR-burge", in totaal 170 miljard Ostmark gespaard. Bij een wisselkoers van één op drie komt dat neer op 60 miljard D-Mark. Ter vergelijking: de Westduitse burgers sparen jaarlijks meer dan 170 miljard D-Mark! Eén manier om de geldvoorraad te verkleinen is het verkopen van kleine ondernemingen, land en woningen aan

de burgers. Dat geld moet dan niet opnieuw in omloop gebracht wor-

werklozen in de DDR. en om te

Budgettair

Het argument van het Duits revanchisme is een totale ontkenning van de naoorlogse ontwikkeling van de BRD ,

Het verenigde Duitsland zal op budgettair terrein in de problemen blijven: de infrastructuur van het oostelijke deel moet verbeterd worden, de sociale voorzieningen moeten in de richting van het

lute voorwaarde voor investerin-

zen zullen een uitkering moeten

gen is wél, dat álle staatsbedrijven tegen een aantrekkelijke prijs in de verkoop gedaan worde n.

gen, maar het financieringstekort

inflatie als de Oostduitsers massaal hun spaargeld gaan uitgeven? Dit lijkt vooralsnog mee te vallen. Volgens ruwe schattingen hebben

nancieren c.q. garanderen van investeringen. Ook in de sociale sector is steun nodig. uit solidariteit met de gepensioneerden en de voorkomen dat nog veel meer

belangrijke bijdrage leveren aan het economisch herstel. Een abso-

Bestaat er een groot gevaar voor

De vereiste investeringen worden

geschat op 30 miljard D-Mark per jaar, oplopend tot ongeveer 90 miljard D-Mark per jaar in het jaar 2000. De hulp aan de DDR kan niet beperkt blijven tot het medefi-

den, maar vernietigd worden.

Westduitse peil opgetrokken worden, en de herstructurering van het Oostduitse bedrijfsleven zal tot ontslagen leiden. Ook die werklo-

Private investeringen kunnen een

Prijskaartje

krijgen. Het gaat om grote bedravan de BRD is relatief laag: als het tijdelijk wat hoger is, kan dat geen kwaad. Als het nieuwe economi-

sche wonder op gang komt, hoeft

actieve Oostduitsers de wijk

nemen naar de Bondsrepubliek Duitsland. Als we bij een AOWuitkering van 840 D-Mark per maand het aantal gepensioneerden op 3 miljoen stellen, komen we op een totaal bedrag van 25 á 30 miljard D-Mark per jaar. Dit getal zal op kone tennijn nauwelijks dalen. Met een WW-uitkering gelijk aan

de overgangsfase niel langer te

die in de BRD en een cijfer van I miljoen werklozen, komt dit

duren dan 5 jaar.

bedrag in totaal op 9 miljard 0 -

Mark per jaar. Door een economisch wonder kan dit getal snel

niet kunnen stellen zonder over-

heidssteun. Dit zal op het gebied

dalen: economische groei creëert

van de concurrentie- en steunpoli-

immers werkgelegenheid. Loonsubsidies zullen noodzakelijk blijven om (het tempo van) de

tiek van de EG tot spanningen leiden . Ook voor het Gemeensc happelijk landbouwbeleid is deze vraag verreweg de belangrijkste: slechts nadat de Oostduitse landbouw

migratie af te remmen. Een aan-

vulling van het loon, die gelijk is

Simpel gezegd: 'Monsieur Europe' heeft gekozen voor verdieping en niet voor verbreding .

drasti sch hervonnd is -in concreto

gaat het vooral om afschaffing van de (hoge) subsidies van staatswege- kan het stelsel van markten prij sregulerende verordeningen in

aan 2/3 van de werkloosheidsuitkering, leidt bij 5 miljoen werknemers tot een totaal bedrog van 30 miljard D-Mark per jaar. Ook dit getal kan om dezelfde reden snel dalen: economische groei zorgt

betering van de infrastructuur van

overeenkomsten met landen in

In Brussel vertrouwt men blindelings op een tweede ' Wirtschaftswunder'. Dat kan ook moeilijk

de DDR zal grotendeels voor reke-

Azië en Latijns-Amerika, en het

ning van de BRD moeten komen.

Verdrag van Lomé- twee soorten

stelsel van Europese verordeningen en wetten kan pas volledig toegepast worden als de DDR een markteconomie heeft. De grote vraag is: hoe snel moel deze tot stand gebracht worden? Het Oostduitse bedrijfsleven zal het zeker in de nabije toekomst

UITSLAG VERKIEZINGEN DDR

AANm,r~~f~~gff'JJJJ ~ I 64

;li ll Hm [+[+IJI+II11[ 34 21

POS ANDEREN US.

VERDEliNG IN PROCENTEN:

DSU

162

CDU

Een klein gedeelte kan uit de structuurfondsen van de Europese Gemeensc hap betaald worden. In het licht van de dingen die komen gaan, lijken contributieverhogingen voor de lidstaten van de EG onvermijdelijk.

Wachtkam er Behalve de DDR, di e toetreedt na de hereniging met de BRD. zal Oost-Europa moeten wachten. De voorzitter van de Europese Commiss ie, Jacques Delors, is van mening dat eerst de interne markt,

de (Europese) monetaire unie en een grotere mate van politieke

Nauwe associat ie Tot nog toe kende de EG -naast de

banden met derde landen: samenwerking en associatie.

Bij samenwerking gaat het om overeenkomsten onder welke de

Gemeenschap hulp en tariefvoordelen verstrekt, en private investe-

ringen vanuit de EG probeert te stimuleren. Deze handelsakkoorden van onbeperkte duur bevatten bepalingen over wederzijdse handel, financiële steun door de EG, industriële samenwerking en private investeringen. Zij houden onder meer in de toekenning van de statuS van meest begunstigde

handelspartner aan de EG. Momenteel bestaan er dergelijke

integratie verwezenlijkt moeten zijn, voordat er sprake kan zijn

overeenkomsten met Algerije,

van de toel ating van nieuwe leden.

nië, Libanon, Marokko en Tunesië.

Simpel gezegd: ' Monsieur Europe' heeft gekozen voor verdieping en niet voor verbreding. Toch hoe-

Bij associatie gaat het om akkoorden die strekken tot de vestiging van een gehele of gedeeltelijke vrijhandelszone (douane-unie), al

ven de andere Oosteuropese lan-

den niet te wanhopen. Volgens het vorig jaar gepresen-

Egypte, Israël , Joegoslavië, Jorda-

dan niet in combinatie met ontwik-

kelingshulp van de EG. Dergelijke

teerde plan-Delors -niet te verwar-

verdragen zijn gesloten met

ren met het meer uitgebreide

Cyprus, Malta en Turkije. In deze laatste categorie wordt nu een tweedeling aangebracht:

Marshall-plan voor Oost-Europahebben de Oosteuropese landen per jaar een bedrag van 22,5 miljard US $ nodig om het niveau van de levensstandaard gelijk te trekken met dat van de armste regio's van de EG. Gesteld dat de

POS t6%

naar de markteconomie kan deze financiële injectie de economische

Gevolgen voor de EG

wonder in de DDR is een noodzakelijke voorwaarde voor volledige integratie in de Gemeenschap. Het

taal tussen de ontvangende landen van 2,5 tot 4% van het BBP. Voor hen is het plan dus van grotere betekenis. Bij de omschakeling

groei stimuleren. Natuurlijk moet de bovenstaande berekening gecorrigeerd worden, omdat ook de DDR erin is meegenomen.

anders,want zo'n economisch

SPD

ter, varieert de instroom van kapi-

sche produktie van de DDR, ligt een vergroting van de middelen van het Landbouwgarantiefonds in de lijn der verwachting. Daarnaast zullen ook de middelen van het Regionaal en het Sociaal Fonds vergroot moeten worden. De ver-

voor hogere lonen.

f-t+i+H

werking treden. Gezien de agrari-

krijgen, komt dit neer op een jaarlijkse bijdrage van 0.5% van het Bruto Binnenlands Produkt van de Twaalf. (het BBP van de EG bedraagt 4.400 miljard US $). Voor de Gemeenschap is dit een onbeduidend bedragje. Afhankelijk van de berekeningswijze ech-

"losse associatie", met min of

meer dezelfde inhoud als de oude associatie. en "nauwe associatie",

met een verdergaande (maar deels nog nader te bepalen) inhoud.

financiële steun over een periode

Overigens is deze laatste notie, als

van 5 tot 10 jaar zijn beslag zal

alternatief voor het volwaardig Iid-

In de Relehstag in Berlijn staan de stoeIen voor het nieuwe Duitse parlement ol klaar. (INP)

maatsc hap van de EG, al begin 1989 -du s vóór de omwenteling in

het de financi ën opleveren die

Delors gaat uit van een model van

Oost-Europa nodi g heeft om de achterstand op West-Europa wezenlijk te verkleinen, laat slaan in te halen? Sluit dit plan op enigerlei wijze aan bij de historische politieke uitdaging van de defini -

concentrische ringen. De kern

tieve ineenstorting van het Sovjet-

wordt gevormd door de twaa lf lidstaten van de EG. De binnenste ring is de EVA (E uropese Vrijhandeis-Associatie). De lidstaten -Finland. IJsland. Noorwegen, Oostenrijk, Zweden en ZwitserlandzuIlen waarsc hijnlijk nog vóór de

rijk? Terwijl alle Europese leiders in principe instemmen met de aanpak van Delors, is het ec hte enthou-

Oost-Europa- door Jacq ues Delors

ontwikkeld.

Eurocentrisme

siasme ve r te zoeken. Premier

Thatcher had altijd al zo haar twijfels over een verdieping van de

Conclusie De Duitse deling begon meI de munt en het heeft een zekere logi-

ca dat de here niging van de beide Duitslanden eveneens met de munt

begint. Zal de invoering van de DMark inderdaad leiden tot een economisch wonder? Zal de D-Mark de exod us uit de DDR stoppen?

De economische reconstructie van Oost-Europa presenteert zich aan de Brusselse eurocraten als een nieuwe, verfrissende uitdaging.

totstandkoming van de interne

EG, di e ten koste zou gaan van de

markt op I januari 1993 de

nationale soevereiniteit van Grool-

"nauwe associatie" aanvaard hebben. De buitenste ring zou bestaan uit de "'os geassocieerden": de

voor een neutraal West-E uropa.

Het grote verschil in we lvaart tus-

President Millerand, die zijn bezorgdheid over een grote r Duits-

se n de BRD en de DDR -de voor-

Oosteuropese landen. en Cyprus, Malta en Turkije. Als belangrijke voordelen van deze constructi e worden aangegeven een grotere

samenhang tussen de leden van de EG, in combinatie met werkelijke voordelen voor zowel de rijke EVA-landen als de arme periferielanden . De theorie is altijd moeilijk om te zeilen in de praktijk. Het concept roept de nodige vragen op. Zal dit plan de BRD afleiden van excl usieve aandacht voor de DDR? Zal

Brittannië. Nu waarschuwt zjj

land niet onder stoelen of banken

steekt, heeft een verlekeringspo lis afgesloten in de vorm van een ver-

stevigi ng van de band met de Sov-

naamste oorzaak van de uittochtwordt door het invoeren van de 0-

Mark niet opgeheven. Toch lijkt het niet uitgesloten dat in de DDR van de D-Mark dezelfde stimule-

jet-Uni e. De kleinere, annere

rende werking zal uitgaan als ruim

leden van de EG maken zich zorge n dat hun subsidies uit Brussel

40 jaar geleden in de BRD.

omgeleid kunnen worden naar de economische reconstructi e van

Oost-Europa, die zich aan de Brusselse eurocraten presenteen als een nieuwe, ve rfri ssende uitda-

ging.

EG: Verbreding of verdieping? Interview Dr. E.P. Wellenstein behoorde jarenlang tot de topambtenaren van de Europese Gemeenschap. Van 1953 tot 1967 was hij werkzaam bij de EG KS, de laatste zeven jaar als Secretaris-Generaal der Hoge Autoriteit. Tussen 1967 en 1976 onderhield hij namens de EG de contacten met landen buiten de EG . Vanaf 1973 als Directeur-Generaal Buitenlandse Betrekkingen van de Europese Commissie. Door zijn ruime ervaring heeft hij een duidelijk beeld van de gang van zaken bij toetreding tot de Europese Gemeenschap en van de wenselijkheid en de mogelijkheden om de Gemeenschap uit te breiden. Het interview met dr. WellenSfe;n is gemaokt door Jocqueline Louwe en Teun 5truycken, redacteuren van fason Magazine.

W ellenstein: "De procedure voor toetreding tot de EG wordt duidelijk uiteengezet in het EEG- Verdrag. Artikel 237 stelt dat iedere Europese staat kan verzoeken lid te worden van de EG. De staat richt het verzoek tot de Raad van Ministers, die met eenparigheid van stemmen beslist na advies van de Europese Commissie te hebben

ingewonnen en na instemming van het Europees Parlement, dat zich uitspreekt met meerderheid van stemmen. Hoewel fonneel in het Verdrag geen rol voor de Commissie is weggelegd. speelt zij in de praktijk een centrale rol. De criteria voor toetreding zijn deels formeel: het moet gaan om een Europese staat die wi l toetreden en die daarbij aanvaardt wat in het Verdrag staat en wat op grond van het Verdrag tot stand is gebracht aan secundaire wetgeving, intentieverklaringen en politieke uitspraken. Daarnaast ligt inmiddels volkomen vast dat de EG alleen openstaat voor democratische staten die in staat zijn een marktgerichte ontwikke ling tot het gemeenschapsniveau te volbrengen." Wellenstein is tussen 1970 en 1972 belast geweest met de ambtelijke leiding van de onderhandelingen inzake de toetreding van het Vereni gd Koninkrijk, Ierland en Denemarken. "Bij de toetreding van het Verenigd Koninkrijk bestonden op drie gebieden complicaties. Het grootste probleem was de Commonwealth, waarop de onderhandeli ngen in 1961 stukliepen. Engeland wi lde zijn 'imperial preferences system' niet gelijk

stellen met de EG-douanetarieven. Als gevolg van de Lomé-conferentie kregen de Commonwealth-landen een gepriv ilegeerde toegang tot de EG-markt voor bepaalde producten, zoals suiker. De douanetarieven werden in 1973 na de ge lukte toetreding gelijkgeschake ld. Zo werd op dit punt overeenstemming bereikt. De tweede complicatie waren de betalingen aan de EG door Engeland. Deze zouden volgens Engeland veel te hoog zij n. Overeengekomen werd dat Engeland over een periode van zeven jaar langzamer dan gebruikelijk in het systeem zou groeien. Daarna zou verder worden gepraat indien zou blijken dat het onbill ijke situaties zou opleveren. Het derde probleem was de kustvisserij. Dat is inmiddels geen probleem meer, althans het is een gemeenschappelijk probleem geworden. Ierland is een heel ander verhaal. Dat land had een specifiek armoede-probleem. De leren stonden op een aanzienlijk lager welvaartsniveau dan de rest van de EG. Voor de regionale problemen waarmee ze te kampen hadden, is na toetreding het Regionaal Fonds opgericht. Ierland was absoluut niet beducht voor verdere politieke ontwikkeling van de EG, anders dan Engeland dat erg voorzichti g was en nog steeds is. Toetreding was voor de leren voornamelijk een emancipatieproces. Ze konden zich onttrekken aan de Britse invloed waaronder ze eeuwen hadden geleefd. Toetreding was voor Ierland een kans uit duizenden om

zelfstandig een rol te gaan spelen in het "Concert van Europese Staten." Politiek gezien waren de leren voorvechters van de EG. Het was in die tijd geen enkel probleem dat Ierland geen deel uitmaakte van de NAVO, het militaire bondgenootschap. Ten eerste, omdat de EG nog erg ver af stond van enige bemoeienis met veiligheidsproblematiek en militaire zaken. We l bestond er een voorloper van de Europese Politieke Samenwerking (EPS), maar daarover was ni ets in het Verdrag vastgelegd: het was een vrijblijvend arrangement waar regeringen over buitenlandse politiek spraken. Militaire zaken kwamen niet aan de orde. Ten tweede was en is de neutraliteit van Ierland een bijzondere. Ze was meer ingegeven door onwil om met Engeland in één bondgenootschap te zitten dan door een diepgeworteld verlangen naar echte neutraliteit, zoals bijvoorbee ld Zwitserland dat kent. Denemarken was vooral geïnteresseerd in de commerciële voordelen. Hun wens om zo snel mogelijk deel uit te maken van de EG kwam voort uit een commerciële benadering, met name op het voor Denemarken ZO buitengewoon belangrijke gebied van de landbouw."

Wat waren de redenen om Spanje. Portugal en Griekenland toe te laten? " Hier komen we bij de niet in het Verdrag opgenomen, maar toch zeer vanze lfsprekende en intussen zeer prominent geworden politieke conditie van democratie en mensenrechten. In het licht van de relatief achtergebleven economische ontwikkeling is de snelle toetreding van deze landen alleen te verklaren een politiek proces. Griekenland en Turkije wi lden al bij het begin van de EG een relatie aangaan met de Gemeenschap. In de jaren '60 werd met beide landen als voorbereiding op het lid-

maatschap een associatieverdrag gesloten. Daaroverheen kwam voor Griekenland de periode van het kolonels-regime. Grieken land is het schoolvoorbeeld van een situatie waar politieke overwegingen de overhand kregen over economische. Zolang de kolonels aan het regime waren, werden de associatie-overeenkomsten in de ijskast gezet wegens het gebrek aan democratie. Ech ter, toen de kolonels eenmaal weg waren, ontstond de situatie waarin men vond dat gezien de intieme re latie tussen de EG en Griekenland vóór de dictatuur- er toch meer moest gebeuren dan in eerste instantie was overeengekomen. Griekenland moest versneld een plaats aan de tafel krijgen uit appreciatie voor en ter consolidatie van de teruggekeerde democratie. Daarbij kwam dat Karamanlis. de man die veel had gedaan voor de Griekse toenadering tot de EG, na de val van het kolonels-regime uit ballingschap terugkwam: de EG had weer met dezelfde man te doen. De toetreding was dus allereerst een politiek geval. Spanje heeft een vergelijkbare geschiedenis. Franco werd in zijn nadagen omspeeld door een aantal meer verlichte mensen uit zijn omgeving, dat Spanje uit het isolement wi lde halen. Franco liet dat toe. AI onder zijn bewind werd de economische liberalisatie op gang gebracht. Door dit alles versoepelden de relaties van Spanje met het buitenland. Het was duide lijk dat men aF wi lde van de dictatuur. Op dat moment was dat niet mogelijk, maar de weg we rd wel vrijgemaakt. Een associatie-akkoord werd door de EG afgewezen. Wel werden als aanmoediging handelsakkoorden gesloten ter voorbereiding op de latere liberalisatie en eventuele toetreding. Na de dood van Franco ( 1975) werd dankzij het bewonderenswaardige optreden van koning Juan Carlos de overgang naar de democratie mogelijk gemaakt. De situatie van Portugal lijkt op die van Spanje. Het land was een dictatuur, maar heeft zich nooit zoals Franco geïdentificeerd met Hilier en Mussolini. Bovendien was Portugal van het begin af aan

Tegenwoordig bestaat er echter een volledige industriële vrijhandel szone tussen de EG- en EFT'Alanden. De EFT'A neemt geen deel in de beleidsvorming ten aanzien van de handelspolitiek van de EG. Op initiatief van Delors zijn wel besprekingen gaande over het dichter bij elkaar brengen van beide organisaties.

lid van de OESO (Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling) en werd vanaf de oprichting lid van de EFT'A (European Free Trade Association). Na toetreding van de Britten en de Denen in 1973 -ook lid van de EFT'A-, werd een speciaal regime ingesteld voor de leden van de EFT'A die geen lid van de EG waren geworden zoals Oostenrijk. Zwitserland, Zweden, Finland, Ijsland en ook Portugal zelF." Was het lidmaatschap l'oor de economisch beter ontwikkelde Scandinavische landen niet meer I'oor de halld liggelId geweest dali dat van de agrarische en minder ontwikkelde Zuideuropese landen? " In beginsel kunnen álle landen een verzoek tot toet.reding indienen. De Scandinavische landen hebben dat met uitzondering van Noorwegen nooit gedaan. De aanvraag van Noorwegen liep stuk op een landelijk reFerendum , waaruit bleek dat vooral om politieke en culturele redenen toetreding niet gewenst werd door een meerderheid. Zweden en Finland zijn beiden neut.raal. Voor Finland kwam daar zijn speciale positie ten opzichte van de Sovjet-Unie bij."

Wat is de EFTA precies en wat is de verhouding met de EG? " De EFT'A is sinds 1973 zeer sterk geliëerd aan de EG. Aanvankelijk was deze Europese vrijhandelsassociatie voor industriële producten opgericht door Engeland als een soort tegenhanger van de Gemeenschap.

Dr. E.P. Wellensteln

Ooson)

Oostenrijk is een bijzonder geval, ondanks zijn neutrale status. Begin augustus 1989 heeft dit land een officieel verzoek tot toetreding ingediend. Gerasimov (woordvoerder van Gorbatsjov, red. ) achtte destijds toetreding onmogelijk, omdat het gevaar zou bestaan dat Oostenrijk via een achterdeur lid van de NAVO zou worden. Denkt U dat toetreding mogelijk en wenselijk is? " Ik denk dat toetreding mogelijk is. Ten aanzien van de uitspraak va n Gerasimov geloof ik dat de si tuatie inmiddels st.erk veranderd is. Het neutraliteitsbegrip werd volledig bepaald door de antagonistische Oost- West-relatie. In die zin begint het begrip zijn inhoud steeds meer te verliezen. Maar de toetreding van Oostenrijk zou mijns inziens niet wenselijk zijn , indien dit land erbij zou blijven a priori niet aan bepaalde ontwikkelingen mee te willen doen ." Ook Turkije en Marokko wensen lid te worden van de Gemeenschap. Er wordt gesproken over een magneetwerking die uitgaat van de EG en die geassocieerde landen om lidmaatschap doet verzoeken. "Ten aanzien van Turkije bestaan er twee obstakels: het enonne verschil in economische ontwikkeling en daaruit voortvloeiend een ernstige migratieproblematiek en anderzijds de poli tieke constellatie. In het associatieverdrag met Turkije zijn al voorzieningen opgenomen voor het migratieprobleem. Voor wat betreft de politieke situatie: Turkije is nog geen democrati sche natie en de mensenrechtensituatie is er vooralsnog onbevredigend. Over Marokko kan ik kort zijn. Marokko is geen Europees land en

alleen daarom al kan van toetre-

ding geen sprake zijn. Dat is hen dan ook beleefd uitgelegd. Dat neemt niet weg dat de EG op andere wijzen Marokko en ook andere Middellandse Zeelanden de nodige economische openingen dient te geven."

De DDR is een bijzonder geval. Officieus is het het dertiende lid van de EG.

Gorbatsjov erkent nu dat de VS een legitiem belang hebben bij de toekomst van Europa. "In sommige opzichten is dat inderdaad zo. De ' Duits-Duitse'

handel is geheel vrij. Oostduitse burgers zijn tevens Westduitse onderdanen. In geval van hereni-

ging van de beide Duitslanden komt er extra druk op de gesloten akkoorden en bereikte resultaten ,

maar dat is het geval bij ieder land dat toetreedt. Het grootste probleem is de integratie van een land waarvan de economie zal moeten

worden gereorganiseerd op het systeem van markteconomie." In de huidige situatie bestaan mogelijkheden voor contacten met Oosteuropese landen. Denkt U dat de Comecon een ra/ kan

Hoe groot wordt de fC? (fP)

spelen of is het heter -zoals EGCommissaris Andriessen suggereerde- middels hilaterale tweede generatie-overeenkomsten banden aan te gaan? "De Comecon heeft geen substantiële betekenis meer. Alleen in de onderlinge relaties binnen het 'Oostblok ' speelt de Comecon een rol. Overigens zijn die handelsrelaties vaak onderschat. De SovjetUnie was en blijft waarschijnlijk voor de Oosteuropese landen de belangrijkste leverancier van grondstoffen en afzetgebied voor hun industrieproducten . Alleen als de Comecon zou worden opgewaardeerd en een marktgerichte functie zou gaan vervullen, zou zo' n organisatie voor de contacten met het Westen een nuttige rol kunnen spelen. Op het ogenblik bestaan er wel tal van handelsverdragen tussen de EG en alle voormalige Oostbloklanden. Op basis daarvan kunnen de banden geïntensiveerd worden: dat bedoelt Andriessen met tweede generatieovereenkomsten. " De EG staat nu voor een ingnjpende keuze: verbreding van de Gemeenschap of een verdieping en versteviging van de band tussen de Twaalf. Wat heeft prioriteit?

" De EG stelt zich open voor verdieping van de banden met OostEuropa. Maar het zou allebei moeten gebeuren: je kunt het een doen en het ander niet laten. Je kunt

absoluut niet zeggen: ' We gaan de integratie nu verdiepen en de rest moet wachten.' Dat is uitgesloten.

We moeten alles doen om de Oosteuropeanen een plaats in het

geheel te geven. Dat zal veel tijd en middelen vergen. Parallel aan de Westeuropese verdieping zou de Oosteuropese markt verdiept moeten worden. Dat kan onder

andere door maximale mogelijkheden te bieden om producten af te zetten op de EG-markt. Die producten moeten dan wel kunnen concurreren met de kwalitatief

hoogstaande producten van de lidstaten. Steun daarvoor kost veel

geld. maar we moeten op alle mogelijke manieren stabili seren

wat gaande is in Oost-Europa. We moeten het dus per sé doen, maar het mag nooit ten koste gaan van

de banden tussen de Twaalf onderling. Integendeel." Is het idee van een 'Europees Huis' van de Atlantische Oceaan tot de Oeral een goed toekomstperspectief? "In de Gemeenschap moet voor eLk land plaats zijn als dat land het

wil en als het in de gelegenheid is om het ook waar te maken. Maar een organisatie als de EG is moeilijk denkbaar met een partner die vele malen groter is dan de andere deelnemers en die in de wereld een heel andere positie inneemt."

"Een dergelijk groot land zou 6f de rest overvleugelen 6f tot onoplosbare problemen aanleiding geven als ze niet tot economische

bloei komt. Een Sovjet-U nie als EG-lid lijkt dan ook ondenkbaar. Dat neemt niet weg dat de EG naar constructieve en nauwe economi路

sche relaties met de Sovjet-Unie moet blijven streven. Een ander belangrijk aspect van dit toekomstperspectief is de relatie met de VS . De EG moet nooit de band met de VS verbreken, integendeel. De Sovjets blijken in te zien dal de

EG dit niet zal doen. Gorbatsjov wilde in zijn boek nog niets weten van de Verenigde Staten in een Europees Huis. maar zijn zienswijze is sinds een jaar totaal veran-

derd. Hij erkent dat de VS een legitiem belang hebben bij de toekom st van Europa. Bovendien wijst hij de CVSE (Conferentie over Veiligheid en Samenwerking in Europa) aan als de voornaamste plaats waar over de toekomst van ons continent gesproken moel worden. Zoals U weet zitten aan

die tafel ook de VS en Canada. De verhouding tussen de CVSE en de EG is een merkwaardige. De vertegenwoordiger van de

Gemeenschap neemt plaats in de delegatie van hel land dat op dat moment voorzitter van de Raad

figuur bij uitstek niet alleen \'oor economisch beleid. maar ook \'oor politiek ell defensie ? Verwacht U een samensmelting van de EG ell de NAVO ? Wal kali de rol Zijll vall de WEU ( West-El/ropese Uil ie)?

"Zonder twijfel zal de Europese Gemeenschap zich in de toekomst

bezighouden met vei ligheidsbeleid. Ik verwacht echter niet dal de EG een specifiek militaire functie zal krijgen. Over de uileindelijke vonn van de NAVO als militaire organisatie en als bondgenootschap va lt nog we inig te zeggen. In het kader van de herenigi ng van de Duitslanden zijn verschillende modellen mogelijk. Wat echter wel te zeggen is, is dat het niet zal komen tot een samensmelting van

EG en NAVO, simpelweg omdat vee l NAVO-leden geen lid zij n van de EG. De rol van de WEU in

van Ministers van de Gemeenschap is. Op de economische CVSE-conferentie in maart 1990

de toekom sti ge veiligheidsarrangemenlen is nog niet te overzien.

in Bonn zal de huidige voorLitter -

Vast staat dat alles anders zal wor-

lerland- dan ook plaatsnemen achter het bordje ' IrelandlEC' . Indertijd wilden de Sovjets niets weten

den dan het nu is!"

van een vertegenwoordiger van de

EG bij de CVSE. Deze plaats is ondanks hun tegenstrubbelingen bij de ondertekening van de Slotakte van Helsinki ( 1975) afgedwongen. Aldo Moro -later vermoord door de Rode Brigadesheeft zowel namens Itali毛 als de Raad van Ministers van de EG getekend. " Ziel U de EG als de loekomslige

In hoeverre leven we straks ;11 eell 'Verenigde Statelll'an Europa' ?

"Een soort VS van Europa naar Amerikaans model zie ik niet snel ontstaan, maar er is wel sprake van

een geleidelijke groei naar een meer federale structuur. Het Europees Parlement bevindt zich in een vreemde situatie : het heeft meer bevoegdheden verworven, als

Akte (1987) geven haar de facto

D~ Euro~s~ Commlss/~:

grote invloed. Op het moment dat

ult~rlt

het Witboek is uitgevoe rd, is het afgelopen met die ex tra bevoegdheden. Na de realisatie van de

Andr/~ss~n,

ris

IInlu Frans

Commissa-

EJtt~rn~ 8dr~lck;ng~n

~n Hond~/spalltl~1c.

interne markt zal de invloed van het Parlement opnieuw moelen worden vergroot en daarbij zal ook de positie van de Europese Commissie anders moeten worden gestructureerd . Met name moet hel

EP (Europees Parlement) meer zeggensc hap krij gen in de benoemingsprocedure van de Commissie. De politieke legitimatie van de

EG, die op dit moment zo vee l op zijn bord krijgt, heeft versterking nodig en het Parlement derhalve meer invloed." Kan de Raad \'an Europa "ag een rol van betekenis vervullen ?

"Zeker. Mei name op het gebied van de culturele betrekkingen en in het bijzonder van de mensen-

rechten. De Raad van Europa kan het kristallisatiepunt zijn van de democratisering en vennenselijking van de systemen in OOSt-

Europa. Wellicht was de redevoering van Gorbatsjov in de Raad van Europa een teken van toenadering tot westerse politieke en cul-

turele waarden. Zo gezien kan de Raad van Europa een brug helpen te slaan tussen het voonnalige

Oostblok en West-Europa waarvan de EG de kemorganisatie is."

gevolg van hel Wilboek ter realisatie van de interne markt. De speciale bepalingen van de Europese

(EP)

Duitsland: de locomotief van Europa Interview "De supermachten zullen zich terugtrekken uit Europa. Het vacuüm dat vervolgens ontstaat zal door Duitsland worden opgevuld", volgens W.l.Brugsma. "Uitgerekend Helmut Kohllukt het om zonder een schot te lossen te bereiken wat Napoleon en Hitler tevergeefs hebben geprobeerd." Hans-Paul Andriessen sprak met Brugsma in zijn huis in De Bilt nabij de Amerikaanse vliegbasis Soesterberg. Van een gedeeld continent naar een pan-Europa.

Andriessen, redacteur

D e journalist W.L. Brugsma pleit al jarenlang voor een zogenaamd Europees Europa. Kort samengevat was de boodschap van zijn

van Jason Magazine.

boek "Europa, Europa", dat in

Het interview met WL Brugsmo is gemaakt door Hons·Pout

1983 verscheen: " Heren supermachten, U wordt vriendelijk bedankt voor Uw besc herming. Wat ons betreft kunnen uw troepen

nu naar huis, dan is Europa voor de Europeanen. Wij zull en dan wel zien hoe we met die oude boedel Uil de voeten kunnen. " De onnatuurlijke scheidslijn tussen Westen Oost-Europa zou dan vervallen . Europa en ook Duitsland zou vererenigd worden. Brugsma was

lange tijd een roepende in de woestijn. In Nederland heerste een

sterke atlan tische stroming, die ge loofde dat Europa voor eeuwig verdeeld was en dat de Amerikaanse troepen noodzakelijk waren. Vori g jaar vie l onverwacht de Muur en stortte het Ijzeren Gordijn naar beneden. Europa wordt weer voor de Europeanen. Hoe een droom werkelijkheid werd.

die Amerikanen hier dan nog doen? Behalve de dakpannen van het huis scheren. Soesterberg is

erger dan ooit!" " Er onstaat een vacuüm dat door Duitsland wordt opgevuld. En dan worden de buren ineens ontzettend

zenuwachtig .... (Brugsma beg int te lachen). Allerl ei instinctieve angsten komen naar boven: "ooh mijn buurman is veelte groot!." Ja, dat kan allemaal wel wezen, maar iemand moel ergens de stabi liteit handhaven. En er is absoluut niemand anders te bedenken, behalve in de achterhoofden van idea listen , dan Duitsland. Het is het enige land dat Polen, Hongarije, Tsjechoslowakije kan helpen uit het moeras te komen .

Dan zou je kunnen zeggen dat Duitsland het nict alleen moet doen, maar dat de Europese gemeenschap het moet doen. Ach, die E uropese Gemeenschap zal

wel blijven bestaan, maar ze heeft weinig macht. De werke lijke macht ligt in het kasreg ister van de Duitse bank. Duitsland was en is nummer I in de Europese Gemeenschap. De Duitsers zu llen hun monetaire politiek en de economi sche soevereniteit echt niet in handen leggen van een of andere bankier in Athene of Lissabon of zelfs in Parijs. De sterkste is de sterkste. Dus, de Duitsers houden de markt van 320 miljoen in het Westen en er ligt een markt aan de oostkant van tussen de 150 en de 300 miljoen, het is maar hoever je het uit wi l strekken. Kohl sprak al van een ' gross-europäi sches Winsschaftsraurn ' . Zo lukt het uitgerekend Helrnut Kohl om zonder een schot te lossen te bereiken wat Napoleon en Hitier tevergeefs hebben geprobeerd."

Waardoor zijn deze spectaculaire gebeurtenissen veroorzaakt? "Er is iets gebeurd wat niemand verwacht had. Kijk eens, die Gorby die dacht: " Mijn firma gaat failliet , du s we gaan verbouwen. Laten we er eens een binnenmuurtje uitbreken." En hij had er nog niets uit getikt of hij kreeg het hele gebouw o p zijn hersens. Het leuke ervan is dat hij daar een gezicht bijtrekt al sof het nu precies was wat hij altijd gewi ld had , hahaha-

ha .... Dat is een groot p.r.nummer!

WoL Brugsmo. (G. Dijkstro bv)

Wat is er veranderd sinds "Europa, Europa" ? Brugsma: "De situatie is nu in zoverre veranderd omdat de Sovjet-Unie zic h eenzijdig terugtrekt uit Midden-Europa. Natuurlijk, er staan nog wel een paar honderdduizend man, maar het proces is begonnen en het Sovjet-imperium is uit elkaar gevallen. Een tweezijdige terugtrekking komt er zonder enige twijfel ook. Als er echt niets te verdedigingen is, wat moeten

In werkelijkheid is dit proces begonnen na de opstanden in Berlijn' 53, Boedapest' 56 en in Praag. Daarna is het proces voortgezet in Polen door Solidarnosc. Toen in 1985 Gorbatsjov kwam hebben we gezien dat het gaatje in de dijk steeds groter werd. Op het moment dat Gorbatsjov liet weten dat de Sovjet-Unie niet van plan was militair in te grijpen. was het gebeurd met het imperium. Nou ja, dan kalft de dijk steeds

"'loltn Wt tr ttns ttn muurtjt ultbrtktn. '" Ooson)

verder af. Dan krijg je die Oost-

Duitsers die naar Hongarije gaan. en dan zegt Bonn tegen Boeda-

pest: " Vooruit hier is 600 miljoe n krediet als je de grens openmaak!." Vervo lgens maakten ook de Tsjechen de gren s open en toen was

het gebeurd. En dan blijkt het dus een kaartenhui s te zijn geweest: er hoeven maar wal intellectuelen over een plein te marcheren en een paar avonden achter elkaar met

spandoeken te zwaaien en het regime zegt: "Ooh neen, het was allemaal zo kwaad niet bedoeld."

Welke invloed zal de vereniging van Duitslalld hebben op het Europese integratieproces? "Ik denk dat de Duitsers nu wat anders aan hun hoofd hebben dan het bespoedigen van de verdere integratie van de EG. Hoewel ze braaf zullen blijven roepen dat ze loyaal zijn. In wezen was al enige tijd de keuze tussen: verdieping of uitbreiding van de EG. Dat probleem is als zo oud als de EG zelf. We hebben ooit een echte Europese Gemeenschap gehad: Europa van de Zes. Frankrijk, ItaliĂŤ, Duitsland en de Benelux. Dat clubje had best de Verenigde Staten van Europa kunnen worden.

En De GaulIe wilde Engeland er niet bij hebben, .waar hij groot gelijk in had. Met de uitbreiding met Engeland, Spanje, Portugal en Griekenland is een werkelijk in de diepte integrerende Europese Gemeenschap niet mogelijk. Verder zal Oost- en Midden-Europa zich op de een of andere manier

bij de Europese Gemeenschap aansluiten. Kijk, de DDR die komt er gewoon bij, die lost als een bruistablet op in de Bondsrepubliek. De Polen, de Hongaren en de Tsjechen zijn nu nog niet in staat om zich bij de EG aan te sluiten. maar dal gaat dan via associatie of iets dergelijks. Er komt dus een pan-Europa en dat kan een

confederale vonn krijgen. En wie heeft dat 30 jaar geleden zo gezien? De GaulIe." Hoe gaal dat confederale Europa eruit zien? " Behalve een gemeenschappelijke markt komt er ook een Europees veiligheidssysteem. Die landen besluiten dat ze zich te weer zullen

stellen tegen aanvallen van buiten. Ik denk dat vooral de interne veiligheid daarvan van groot belang is. Om te beginnen moet men niet meer aan grenze n morrelen , want

dan is de ellende niet meer te overzien . In een aantal aspecten zullen we veel sterker terugvallen op nationale identiteiten. We gaan niet op in een Europa waarvan we zeggen:

" Ik ben Europeaan en toevallig ook nog Nederlander." "Neen, de volgorde blijft: " lk ben Nederlander en vervolgens ook nog Europeaan."

De DDR lost op als een bruistablet in de Bondsrepubliek. Het zal een systeem zijn dat berust op zowel competitie als coĂśperati e. Niet ongelijk aan de Europese voetbalkampioenschappen, om maar eens wat te noemen . Er zijn

een paar gezamelijke belangen die een kwestie van leven en dood zijn. En dat is niet meer de Sovjet-

Unie, maar de chemische burge roorl og waarin we met ons zelf zijn

verwikkeld. Dat is de allergrootste fysieke bedreiging waar we ooit aan zijn blootgesteld. De milieuvergiftiging."

Tot \'oor enkele jaren was Europa het ondergesclJO\'en kindje in de relatie fO t de beide supermachten. Dal is /lil afgelopen. Ellropa heefl

een nieuw ze/jbewustzijn gevondel/." Europa '92" Hoe valt dit/e verklaren ? "Eurosclerose heette die oude toestand. We dachten: "Europa is verdeeld, we zitten gelukkig aan de goede kant en we hebben een oom, die beschermt ons (niet dat die echt van plan was voor ons zelfmoord te plegen, de grondfout van de Atlantische alliantie) en we hebben een vijand die ons bedreigt met SS-20's etc ... ". Dat was de militaire situatie. Het idee "Europa '92" is uit de economische situatie voort gekomen. Dat is een idee van het gezelschapje 'The Round Table of European Industrialists ' met o.a.

NReagan had de diepgang van een platbodem. " (UPI)

Agnelli, de koning van Italië, Wisse Dekker, de koning van Nederland, en enkele andere 'captains of industry'. Die zagen de toekomstige wereld heel anders. Ze zeiden: "Er is maar één markt, en dat is de wereldmarkt. Om je op die wereldmarkt overeind te houden tegen je twee doodsvijanden Amerika en Japan, moet je een thuismarkt hebben die groot genoeg is om een vuist te maken." En dat idee hebben ze, omdat ze toch over niet geringe politieke

macht beschikken, door de strotten van de politici geramd. Duitsland wordt de locomotief van de Europese trein. Niemand zal er meer van profiteren dan wij. Een blik op de kaart en je ziet hoe goed we liggen. We worden de transport-draaischijf van die grote economische macht." Op welke termijn zullen de Amerikanen zich uit Europa terugtrekken ? "Ik hoop Soesterberg morgen, .... (Iacht) Nou kijk, laten we niet overdrijven. Want dat hangt af van een paar dingen: hoelang duurt de Duitse vereniging? Ik denk ongeveer twee-en-een-half jaar. Wat kan er allemaal misgaan in de Sovjet-Unie de komende twee jaar? Een burgeroorlog is waarschijnlijk. Ik kan me goed voorstellen dat zolang de situatie aldaar niet gestabiliseerd is een aantal Amerikaanse troepen hier blijven. Maar met de huidige opeenstapeling van nucleaire en chemische wapens in de Bondsrepubliek kom je binnenkort op het psychologische punt waarop de Duitsers zich bezet gaan voelen. Dat ze het idee krijgen dat de Amerikanen er niet zitten om de Russen in toom te houden, maar om de Duitsers eronder te houden. Dat is een van de gevaarlijkste psychologische punten aan de Westkant. Dus,ik denk dat eerst de helft weg gaat en dat er daarna geleidelijk aan gereduceerd wordt tot dat er een soon symbolische aanwezigheid over blijft." Is het terecht de huidige ontspanning aan Gorbatsjov toe te sçhrijven. Is dit niet vooral te danken aan Reagan, die de Russen in een geweldige wapenrace economisch op de knieën heeft gekregen ? "Ja hoor, het is vervelend die cowboy lof toe te zingen, maar de werkelijke zwakte van de Sovjet-Unie lag er in dat het systeem niet werkte. Die inherente zwakte bleek, toen die cowboy deed wat hij altijd op het witte doek deed: ' High Noon, ik maak SDI', waarvan iedereen zei: "Je bent gek, dat kan

helemaal niet." Wel waar" zei Reagan, "wij kunnen alles." Reagan zond voortdurend signalen

van grote vastbeslotenheid uit. Daardoor heeft Gorbatsjov bakzeil gehaald. Ja, of hij zou een atoomoorlog hebben moeten beginnen voordat SDI geïnstalleerd was, maar dat was pure zelfmoord geweest." Maar SDI, daar geloofde toch niemand in ? "Niemand geloofde daarin, behalve de Russen. Die denken dat de

Amerikanen alles kunnen. Nou een andere signaal van vastbeslotenheid is het doorgaan van de stationering van middellange kernwapens geweest. Ik heb al verklaard dat ik ongelijk had door te zeggen: "Niet stationeren." Dat standpunt was niet zozeer gebaseerd op pacifistische grondslagen, maar eerder op gaullistische grondslagen; je moet je verdediging niet uit handen geven. Ik heb niets tegen atoomwapens, als ik ze maar zelf af mag schieten. Maar niet in mijn achtertuin een vreemde die zegt: "We gaan met die atoomwapens op uw buren schieten." Maar goed, niettemin , dat was een verkeerd standpunt. Ik denk dat de stationering zeer heeft bijgedragen om de Russen te brengen tot het inzicht dat we toch niet chantabel bleken .... " Men zegt dat Reagan ell Gorbatsjov zo goed met elkaar konden opschieten op de diverse topconferenties.ln hoeverre speelt het persoonlijke een rol in de politiek? "Ja, ik denk dat dat invloed heeft,

alleen die invloed is nauwelijks te meten. Nou kon iedereen goed opschieten met die Reagan , want dat was het enige wat Hij goed kon: goed opschieten. Ja, die man had de diepgang van een platbodem. En die Gorby schijnt inderdaad een fascinerende persoonlijkheid te zijn. Hij is natuurlijk een geboren leidersfiguur. Ik ben een groot bewonderaar van De.Gaulle, zijn persoonlijke invloed is enorm geweest. Hij heeft Frankrijk drie keer gered: Van de eeuwige schande in de Tweede Wereldoorlog door met zijn eigenwijze kop en ander halve man en een paardekop en een microfoon in Londen Frankrijk overeind te houden.

Anders zou Frankrijk na die oorlog bezel gebied zijn geworden. Toen heef! hij hel gered van Algerije, wal geen enkele andere politicus gekund zou hebben zonder vennoord te worden. Er is wel een

aanslag op hem gedaan maar di e overleefde hij ook nog. En de derde keer heef! hij Frankrijk gered van de studenten-revolutie

in 1968. Zijn meesterwerk , al is dat na hem

in de versukkeling gebrachl, is toch het Frans-Duitse vrie nd-

schapsverdrag. Hij nodigde de loenmalige bondskanselier Adenauer uil. En lerwij l De GaulIe iedereen ontving in Versailles en

andere giganlische paleizen, lraklee rde hij Adenauer op een avondelenlje bij lanle Vvonne in de huiselijke kring. Daar heef! De GaulIe meI absoluul meesIerse hap Duitsland vergeven. Niet omdat hij nou zo edelmoedig van aard

niet En ook di e grappenmaker die

ken en min of meer bij toeval zij n

er nu zit is De GaulIe niel, ook al probeert Mitterand er net zo uil te zien. Maar dat is allemaal van

men en zeiden: "Weet je wat, dan

kl ein posluur. Maar dal is de hislorische kant Nu, loen in de herfsl van ' 89 hel pUnlje bij paa llje kwam. loen heefl Millerand iels gedaan wal de Duil-

de les van Versailles( weer een

Franse foul): Duilsland vers lagen en... dal hadden ze bij C1a usewilz

row, wel een aardi ge man, maar hij wordt bij de verk iezingen natuur-

kunnen nalezen; een oorl og is niet de vijand vern ieti gen, een oorl og is de vijand verslaan, want daarna moet je met die vijand verder

lij k weggevaagd. Daarna is Minerand ook nog als een scheet naar

bou wd door Duitse generaals en zij bouwden tevens de 'Wehr-

machl op'. Een les die je daaruil kan trekken,maar dal is eigenlijk

Kiev gegaan om daar meI Gorby

leven. Dus, zoals trouwens hel

te praten. Dat is een catastrofale

Groot-Duitsland in wezen een creatie is van Napoleon. die mafioso uil Corsica, is Hitier een creatuur

Ie doen. Hij heef! Adenauer ervan

aan on s en we gaan maar op eigen

overtuigd. en Adenauer was zo

kracht"

pantserdiv isies. En daar stonden di e Iwee oude kn arren. Vervolgens heefl De GaulIe een builengewoon

was een bondgenootschap tussen

de Iwee paria 's uil de Eersle Wereldoorl og. Daar zijn andere dinge n uil voort gevloeid. In wezen is hel Rode Leger opge-

een gebrek aan hislorisch besef, iedereen kon loen welen: die Mod-

was, maar dat leek hem verstandi g

organiseren van Franse en Duitse

sluilen wij een akkoordje." Dal

sers hem niet zullen vergeten; toen wist Mitlerand, achter de rug van Bonn om, niet hoe vlug die in Oost-Berlijn moest komen om met Modrow te praten. Dat is ook al

vergissing. Nu heef! bij de Duilse rs de indruk poslgeval: "Jull ie zijn allemaal onze bondgenoten, j ullie hebben allemaal een hekel

allantisch als de peSl, dal die Iwee landen samen moeslen. Dal heef! hij ook mooi krac hl bij gezel door op de slagve lden van de Champagne, waar lijdens de Eersle Wereldoorlog de bodem is doordrenkl van hel bloed (niel dal daar de rosé champagne van koml, maar loc h) een gemeensc happelij k defilé Ie

ze loen in pyjam a bij elkaar geko-

Wordt Duits/allt:! zo de kam van Moskou opgedreven? Dreig t er nu een-tweetje tussen 80nn en Moskou, zoals dar ook lIa de Eer-

sle Wereldoorlog gebeurde? Eell nieuw Rapallo ? "Rapallo is een soort slogan geworden: "Pas op, daar gaan de Duilsers !" In Rapallo zelf is nauwelijks wal gebeurd. De Duilsers en de Russen werden door de ander landen met de nek aangeke-

van Frankrijk . Duilsland kreeg na de Eersle Wereldoorl og ei nde lijk een democratie, Weimar, en kreeg zoveel molenstenen om zij n nek

dal hel niel kon... Ja als je iemand zo in de hoek drijf! dan koml er een bruin monsIer uil di e hoek. De Franse kafferachti gheid ... Ze maken allijd weer de7.elfde stomme fouten, dat komt omdat ze

bang zijn. Ja iederee n is bang, je moel alleen nooit lalen merken dal je bang bent De enige as waarom een verenigd Europa draaien kan

en dal is de as Bonn-Parijs. beslaaI nict meer,"

succes voll e toernee door Duitsland

gemaakl, waar hij duilS sprak ( wal Millerand niel kan en De GaulIe kende Goelhe en Hölderlin uil zijn hoofd). De Gaull es biograaf Delacoulure zegl dal Duilsland voor De

"Ot Caullt Is dt tnlgt politicus gt wt t st dit Duitsland huft begrt· ptn . " (Sljthaff PtrS)

GaulIe was ,wat Mo lière is voor een acteur van de 'Comedie

Française' . en wat de Himalaya is voor een bergbeklimmer. Hel was zijn 'raison ct 'être', In de eerste

oorlog gevochle n, en in de Iweede nog eens een keer. De Gaulle is

eigenlijk de enige Europese politicus ge weesl, di e Duilsland heef! begrepen . Na De GaulIe is de as Bonn-Parijs in de versukkeling gebracht Helrnul Schmidl heef! meI Giscard nog geprobeerd de samenwerking nieuw leven in te

blazen. Maar Giscard is De GaulIe

Zal het huidige machtige Duitsland territoriale eisen gaan stel· fen? "Ach, die kwestie van de Oder-

Neisse grens, ik weet het niet hoor.. .Ik denk dat dat nieuwe Duitse imperialisme. als we het zo noemen, sterk zal lijken op het Amerikaanse imperialisme. Op de manier waarop de Amerikanen

Latijns-Amerika gekoloniseerd hebben. Die hadden helemaal geen gebiedsaanspraken, ze stuurden er dan ook geen troepen heen, maar ze huurden daar een paar serge-

ants. Daar maakten ze dictators van en die zorgden ervoor dat de

bananen goedkoop geplukt werden. Nou dat klinkt dan heel cru. Maar ik denk dat de Duitse rs er veel belang bij hebben om in een hele redelijke reuk te komen te staan bij de buren. Want anders kopen die buren geen Duitse producten meer, hè. Dat heb je hier ook na de oorlog gehad.

Men wilde niet in Duitse auto's rijden.

Wat de Poolse regering nu gedaan heeft, is de broekriem aanhalen, totdat je bijna door midden gesneden wordt.

die failliet zijn. Tsjechoslowakije redt zich nog wel. Maar de Polen met hun 36 miljoen? Hoewel, wat deze regering nu gedaan heeft is een operatie zonder narcose. Dat is niet de broekriem een gaatje aanhalen, neen, dat is de broekriem aanhalen, totdat je bijna door midden gesneden wordt. En dat dat gelukt is zonder stakingen( tot nu toe) dat is een groot wonder. Het probleem van democratie is, dat je die niet op je kan brood smeren. Dus wanneer de Poolse levensstandaard niet verbetert, wanneer er niet een beetje licht aan het einde van de tunnel komt, zou het best kunnen zijn dat mensen onder die omstandigheden heel wanhopig worden. En dan vallen ze terug op andere onderdelen van de nationale identiteit. Dan krijg je grenskwesties, xenofobie, en anti-semitisme (al zijn er bijna geen joden meer). Dat kan. Ja en dan moet je een nieuw woord voor fascisme bedenken. Want dat zal niemand meer gebruiken. Maar dan noem je het Centrumpartij of Republikeinen of Nationaal Front. De sterke man. Dan vul je de lege maag maar met gevoelens. Dat kan in Hongarije ook, en in Roemenië zeker." EJl i" de Sovjet-Unie ?

De Duitsers zijn eigenlijk heel goed gevaccineerd ~oor het nationaal-socialisme. Dat weten ze allemaal: "Dat doen we niet nog een

keer". Dus een hevig nationalisme, een 'Grossstaatlichkeit', dat soort dingen, neen daar geloof ik niet in. " Verwacht U dat er in de Doste,,ropese staten IIU een democratie komt? "Ja daar komt nu een democratie. Waaruit blijkt hoe ouderwets ze nog zijn. Kijk wij, zeggen die

democratie ja. ach, ach, ach ... wat is dat? Het gaat bij ons om de vraag: mag het een onsje meer zijn? Dat komt omdat we rijk genoeg zijn, we hoeven de verdeling van de welvaart niet op straat uit te vechten. Maar, ... die Oosteuropese landen staan voor iets wat heel moeilijk is. Namelijk een parlementaire democratie in te voeren in landen

"Ja, ik hou wel mijn hart vast in zo'n situatie. Tot nu toe gaat het goed met Gorby, maar ja dat riep die man ook die uit de vijftiende verdieping was gesprongen en bij de zevende verdieping stond er een vriend achter het raam en die zei hoe gaat het?" "Tot nu toe goed." In "Europa, Europa" noemt U Europa een 'bridge over rroubled water' . Zou U deze metafoor nu

nog gebruiken' "Neen, als ik nu weer zo'n metafoor zou moeten bedenken, dan zou het eerder in de trant zijn van een soort 'survival bastion '. Wat op ons afkomt is iets waar, de ideologieën nog niet een begin van een antwoord op hebben. We hebben nu 5,3 miljard mensen op de wereld en over veertig jaar zijn het er 10 miljard en nog weer veertig jaar later zijn het er 20 miljard, en dat kan dus niet. We zijn bezig de

biotoop te verwoesten, want al die mensen willen vuur stoken en 's avonds een lichtje aan hebben en in een auto rijden. AI in de komende tien jaar komt er 1,2 miljard mensen bij. En overal op de verkeerde plaatsen. In Noord-Afrika komen er de komende vijftien jaar 200 miljoen voor de hongersnood geboren moslims bij. In MiddenAfrika gaat het nog harder, maar die gaan dood aan aids en andere ziektes. Deze mensen steken met een roeibootje de Middellandse Zee over en komen hierheen om te werken, met de Koran in de achterzak. De Spanjaarden en de Italianen denken er voortdurend over om hen van de stranden af te schieten. Daar hoor je van de Fransen en de Engelsen niets over, van de Duitsers al wel. Ik moet binnenkort een lezing houden voor de BVD. Ja, die zijn panisch: vijand weg!, baan weg! Dus ik zal ze troosten, we krijgen nog zoveel nieuwe vijanden en daar krijg je het nog zo druk mee. Alleen is het een diffuser probleem, en dat kan je niet zo makkelijk in kaart brengen. De BVD vroeg me wat mijn honorarium was. "Geen", zei ik , "althans niet iets wat geld kost. Ik wil mijn dossier zien." Ja dat konden ze niet toezeggen. Daar waren ze niet hoog genoeg voor. Maar ze zouden het aan de baas vragen. En toen zeiden ze: "Bovendien, misschien is er wel helemaal geen dossier van U." Ik antwoordde: "Nou ik heb de BVD nooit als een efficiënte dienst leren kennen, maar zo inefficiënt dat je over mij geen dossier zou hebben, dat kan niet! Getrouwd met een Poolse vrouw, tegen de krui sraketten, struint wat rond in het Oostblok. Haha! .... Ja al die Oost-Europa instituten wat moeten die in godsnaam nog? Ja de deuren sluiten! Want die zijn allemaal gespecialiseerd op het communisme en dat is er. al niet meer. En Jason, die club van Jonge Atlantici, kan natuurlijk ook opgeheven wordenl"

JASON TER PLEKKE

"If Europe can do it, the whole world can do it" Verslag Culture Clash?? Onder deze noemer vond op 7 en 8 maart een congres plaats in Leiden, georganiseerd door de 'Association des Etats Généraux des Etudiants de l'Europe'(AEGEE)_ "Wat is de invloed van cultuurverschillen op de eenwording van Europa?" luidde de vraag die als rode draad door de twee dagen liep. Niet zozeer de EG alswel Oost-Europa (of zal ik zeggen Midden-Europa?) speelde een belangrijke rol in de antwoorden rond deze vraag. jason Magazine was aanwezig. Cultuur en cu ltuurverschil len, waar gaat het eigenlijk over? De meeste sprekers lichtten toe wat cultuur voor hen inhield. Zo is er c ultuur met een grote C: alle normen en waarden die een land kenmerken. Cultuur met een kleine c behelst de gemeenschappelijke kenmerken die het ene land van het andere onderscheiden. Ook tekende ik op: "Culture is si mply what makes life worth living." Of is cultuur een manier om de problemen der men sheid op te lossen? De diversiteit der definities impli ceert een grote variëteit aan sprekers, wat inderdaad het geval was. De eerste dag, met als voorzitter Dr. Wellenstein, waren er vier sprekers. Prof.Jhr.Dr. Alting van Geusau mocht het spits afbijten. Zijn verhaal belichtte de cultuur van Europa als geheel. Twee Europese schrijvers/fi losofen bij uitstek. Enzensberger en Kundera, brachten hem bij Oost-Europa. "De werkelijke macht die het volk heeft, is de belangrijkste verandering die in de Europese cu ltuur heeft plaatsgevonden." Zoals de schrijver Konrád al zei: "Everything grows from below." Hierna greep Alting van Geusau weer terug op Kundera, die twee tegenpolen ondersc heidde die in e lke cultuur voorkomen: creativiteit en destructie. De oorspronkelijke cultuur in de voonnalige communistisc he landen wordt recht gedaan, nu de mensen zic h weer creatief

kunnen uiten. Tot slot nog een goed advies: "Be open minded, curious and accept variousity."

Vrouwelijkheid en individualisme Hierna kwam Professor Hofstede op. Zijn uiterlijk en zijn energieke indruk grepen direct de anentie van het publiek. Bij IBM-Europe, waar hij in 1965 de personeelsonderzoek afdeling oprichtte, werd hij geconfronteerd met mensen uit versch illende cu lturen die hij optimaal samen moest laten werken. Voor de verschillende bedrijfscul turen onderscheidde hij vier aspecten en gaf daarbij hun verschi ll ende waarden: - Hiërarchie: stijl en vlak - Vennijden van onzekerheid: rigide en fle xibel - Individualisme: alleen en collectief - Mannelijkheid: hard en teder Deze kenmerken maken het mogelijk om de verschi llende culturen te categoriseren. Hij liet hierbij zien hoe men in verschill ende landen tegenover de eigen onderneming aankijkt. Fransen zien hun bedrijftals een pyramide (hiërarchisch) en in Duitsland ziet men een organisatie het liefst a ls een goed geo liede machine. Engelsen zien het als een dorpsmarkt en in Azië gelijkt de bed rij fsstructuur op de familiestructuur. En Nederland? Twee kenmerken zijn bepalend

voor de vaderlandse attitude: vrouwelijkheid en individualisme en beiden extreem. Dit leidt tot het typi sche beeld dat men van Nederland heeft: het geheven vingertje. Professor Hofstede noemde dit: "Talking Iike a dutch uncle. " Hiermee impliceerde hij dat wat voor de bedrijfsstructuur ge ldt, een

Het verslag van deze conferentie is gemaakt door Arthur Cremers, redacteur van lason Magazine.

"Culture is simply what makes life worth living." goede afspiegeling is van de he le cultuur in een land. Hij tipte nog even het belang van interc ulturele contacten aan, om te besluiten met de verstrekkende woorden: " If Europe can do it, the whole world can do il." De heer Torres. Filippijn. toonde zich, enthousiast gebarend en heen en weer lopend, een creatief verteller. Hij haakte direct in op Hofstede. door dieper in te gaan op de "Dutch uncle." Al s Shell-man belichtte hij de problemen die hij als ' management trainer' tegenkwam bij een internationaal bedrijf. Hij kwam tot de interessante these om "altijd vast te hou den aan de eigen culturele achter-

Prof. Hofstede: NTalking like a

Dutch uncle ".

(AfGff)

JASON TER PLEKKE

1978 met de verkiezing van de Aansbisschop van Krakow tot paus Johnannes Paules 11 ." Dr. Magala, Pool van geboorte,

neutrale en geagiteerde menselijke contacten. Maar er zijn ook andere

begon met een relativerende noot:

ding van de mens tegenover de

" Don 't take me too serious when I talk about culture." Hiermee gaf hij aan hoe moeilijk het is om over

natuurlijke leefomgeving en het begrip tijd completeert het beeld

verschillende culturen te praten zonder te generaliseren. Regionale

presentatie en de talrijke treffende voorbeelden, slaagde Dr. Alfons Trompenaars (i n de VS: ' Hey Fons!') er goed in duidelijk te maken hoe belangrijk verschillende culturele achtergronden zijn in

cultuurverschillen zijn zeker zo belangrijk als nationale. Professor Vladimir Burenin, Director Moscow Business

Management School, hield vervolgens een verhandeling over economische samenwerking tussen Oost

en West in praktijk. Na een muzikaal intennezzo met prachtige Hongaarse muziek,

pakte Dr. Trompenaars. Director Centre for International Business

Studies, de draad weer op. Hij bracht het eigenlijke onderwerp grond, de enige constante, ook al

verschi llende culturele achter-

Can Europe do it?

grond functioneren bij een multinationale onderneming. Hierbij

Donderdag was de tweede dag van het congres. Een heerlijke lentedag diende zich aan. Wandelend van hei station naar de Stadsgehoorzaal filosofeerde ik nog wat over de uitspraak van Professor Hofstede: " If Europe can do it, the whole world can do it." Deze bewering kan op verschillenöe wijzen geïnterpreteerd worden, maar is vast

bedoeld als aansporing tot interna-

komen, gaf hij drie begrippen: tijd,

tionale culturele interactie. Mis-

ruimte en de relatie tot de mede-

schien is het beter om eerst antwoord te krijgen.op de vraag: "Can Europe do it?" Is het Europees huis van president Gorbatsjov

mens. Dit laatste is het belangrijk-

regionaal-chauvinistische stromingen in opkomst zijn? Is de symboliek van het logo van het congres (culturE Clash) louter een woordspeling, of een daadwerkelijke verwijzing naar een onzekere toe-

Prof. Burenin,

Business Management School. (AEGEE)

putte hij rijkelijk uit zijn Shellervaringen. "De diepere kenmerken van een cultuur, de nonnen en waarden, zijn af te leiden van expliciete cultuur-uitingen, zoals taal, eten, architectuur, muziek, kleding. etc .. Een cultuur is in balans wanneer de nonnen de waarden dekken." Om tot een veelomvattend cultuurbegrip te

reëel , nu in het oosten van Europa

Director Moscow

weer onder de aandacht, door te ve rtellen hoe werknemers met een

is een cultuur levend en altijd in beweging."

komst? Oost-Europa bepaalde het beeld van de tweede dag. Onder voorzitterschap van Mr. RUllen opende Professor Feldbrugge de rij sprekers. De achtergrond, opkomst en stagnatie van de hervormingen in de Sovjet-Unie vormden zijn onderwerp. Een interessante stel-

ling hieruit: " Perestrojka begon in

ste om een cultuur te kunnen type-

ren. Als tegenpolen stelde hij

belangrijke tegenstellingen zoals individu versus collectief. De hou-

van een cultuur. Door de vlotte

het grensoverschrijdende contact tu ssen mensen.

Lionel Godfrey, marketing specialist, sloot goed aan bij zijn voorganger door talrijke voorbeelden van verschillende culturen te laten zien, waar men in de Europese

reclamewereld rekening mee heeft te houden. Na de versc hillende sprekers vond er een pannel-discussie plaats, die

echter weinig geïnspireerd verliep. De dag was lang geweest, eigenlijk iets te lang, zodat niet lang hierna het congres werd besloten

door Adolfo Dominguez, voorzitter van AEGEE-Europa. Zo eindigde het uitstekend georganiseerde congres. dat mij toch enigszins onbevredigd achterliet. Bestaat er één Europese cultuur? Of volstaat het, zoals een cynicus eens zei, om hierbij te denken aan

de hamburger-wereld van de VS? Ik denk dat het ni et zo voor de hand liggend is.

De nieuwe grenzen van de EG: Griekenland, Portugal en Spanje door V.F. M. Wesseling Op 1 januari 1981 werd Griekenland lid van de EG en op 1 januari 1986 traden ook Portugal en Spanje toe. Hierdoor bereikte de Gemeenschap in het zuidoosten en het zuidwesten de grenzen van het Europese continent. In dit artikel wordt ingegaan op de betekenis van deze uitbreiding voor de economie van de betrokken landen en voor de integratie in Europa. Hierbij wordt aandacht besteed aan de recente economische ontwikkelingen in de nieuwe lidstaten. Wie zoekt naar de grenzen van Europa en naar een Europese identiteit, kan wellicht enige lessen trekken Uil de recente geschiedenis van de uitbre iding van de Europese Gemeenschappen. Deze "Europese statenbond" is met zijn ge meensc happelijke markt in de eerste plaats gericht op het verhogen van de materiĂŤle

welvaart in de aanges lo ten landen. Bij de vormin g en de uitbreiding ervan hebben politieke overwegingen een doorslaggevende rol gespee ld. Tot deze politieke overwegingen hoort de overtui ging dat de Europese integratie gebaseerd moet zijn op de beginselen van de rechtsstaat, de parlementaire democratie en een meer of minder

geregu leerde vrijheid in het economisch verkeer. In de preambule van het Verdrag lOt oprichting van de EEG van 25 maart 1957 (Verdrag van Rome. 1958 in werking getreden. red.) worden de overige Europese volkeren, die het ideaal de len om "door deze bundeling van krachten de waarborgen voor vrede en vrijheid te versterken", opgeroepen zich bij dit streven aan te sluiten. Toe n in 1973 het Europa van de oorspronkelijke Zes ( I) door toetreding van Denemarken, Ierland en het Vereni gd Koninkrijk werd uitgebreid tot het Europa van de Negen voldeden Griekenland. Portugal noc h Spanje aan de politieke voorwaarden voor aanslui ting. In die dri e landen heerste toen een dictatuur. De aanvraag

voor ee n voll edig lidmaatschap en de acceptatie daarvan werd door de EG verbonden aan het herstel van de democ ratie.

Motieven en uitgangssituatie Uit de mededelingen en de adviezen van de Commissie aan de Raad (2) over de uitbreiding blijkt dat het hierboven ge noemde ideaal uitgangspunt was voor een positieve beoordeling van de aanvragen voor het lidmaatschap. In 1962 was de Gemeenschap om diezelfde reden ni et ingegaan op het verzoek van Spanje om ee n assoc iatieovereenkom st en de uitvoering van de associatieovereenkomst met Griekenland uit 1962 werd tijdens de militaire dictatuur van 1967-1974 bevroren. Bij de toelating van de Zuideuropese staten speelden politieke. economisc he en militaire belangen in onderlinge samenhang een rol. De toelating diende door het bevorderen van de economi sche ontwikkeling een democratische, marktgerichte ordening in de betrokken landen te versterken. Hierdoor zouden de drie landen stevig worden verankerd in de weste lijke invloedssfeer waardoor de zuidnank van de NAVO in het Middellandse-Zeegebied beter zou worden besc hermd (3). De VS waren daarom voorstander van de toetreding en bereid daarvoor de prijs te betalen van rel atieve discriminatie op de markten van de vergrote Gemeenschap (4). De drie aspi-

rant-Ieden waren, zij het op versc hillende wijze, al met de Gemeenschap verbonden. Het associatieverdrag met Griekenland uit 1962 was er ze lfs uitdrukke lijk o p gericht de weg te banen voor een eventueel volledig lidmaatschap. Gemodelleerd naar het Verdrag van Rome voorzag het niet alleen in ee n volledige douane unie, maar ook in hanno ni satie van het landbouwbe leid en verschillende andere e lementen van een gemeenschappelijke markt. Toen de regering Karamanli s in juni 1975 het volledige lidmaatschap aanvroeg, moest echter door de reeds genoemde bevriezing met de uit voering van de meeste bepalin gen nog worden begonnen. Portugal was sinds de o prichting in 1960 lid van de Europese Vrijhandeis Associatie (EVA). Na de toetreding van Engeland to t de EG sloot de Gemeenschap met de overgebleven leden van de EVA vrijhandelsverdragen af. De overeenkomst met Portugal voorzag in een gefaseerde volledige albraak van tarieven op industrieproducten. Met Spanje. dat geen lid van de EVA was, had de Gemeensc hap in 1970 een handelsakkoord gesloten over een geleidelijke verlaging van de onderlinge tari even (5). Twee jaar na Griekenland vroeg Portugal in maart 1977 het lidmaatschap aan. Vier maanden later volgde het Spaanse verzoek om toetreding.

Drs. V.F.M. Wesseling is Universitair Docent Internationale Economische Betrekkingen aan de Faculteit der Economische Wetenschappen en Econometrie van de Universiteit van Amsterdam.

Problemen bij de toetreding De structuur en het ontwikkelingsniveau van de economie in de drie landen verschilden sterk van di e in de overige lidstaten . Het grote aandeel in de produktie en de werkgelegenheid van de landbouw, met een lage produktie per hoofd. kenmerkt het lagere ontwikkelingsniveau (z ie tabel I). Door toe te treden tot de Gemeenschap werd

gekozen voor een naar buiten gerichte economische ontwikkeling. Het afschaffen van de onderlinge tarieven en de verlaging van de tarieven met derde landen tot het Gemeenschappelijk Douane Tarief betekende een sterke toename van de internationale concurrentie. Dit vergde een ingrijpende structurele aanpassing: zowel in de industrie, waar verouderde en traditionele sectoren sterk vertegenwoordigd waren, als in de landbouw, die werd gekenmerkt door veel kleine versnipperde bedrijfjes met een zeer lage produktiviteit. In de landbouwsector namen de structurele en regionale problemen door de toetreding sterk toe, omdat de aard en de samenstelling van de produktie niet veel verschilden van die in de mediterrane streken van de overige lidstaten. De toetreding van Griekenland en Portugal had, wegens de relatief geringe omvang van produktie en verbruik, minder gevolgen voor de Gemeenschap dan de toetreding van Spanje. Vooral door de Spaanse toetreding zou de zelfvoorzieningsgraad voor produkten waarvoor reeds een overschotsituatie dreigde, zoals wijn olijfolie en bepaalde soorten groenten en fruit, sterk toenemen. Een extra complicatie hierbij vormden de preferentiële handelsafspraken die eerder waren gemaakt met andere Middellandse-Zeelanden. Het Gemeenschappelijk landbouwbeleid met zijn prijsgaranties en steun voor herstructurering uit het landbouwfonds, zou de nieuwe leden een voordelig saldo opleveren maar voor de Gemeenschap de begrotingsproblemen sterk doen toenemen. In de industrie moest de door toetreding noodzakelijke herstructurering plaatsvinden tegelijk met het proces van aanpassing aan de nieuwe internationale arbeidsverdeling waarmee de Gemeenschap al worstelde. Modernisering van de landbouw en de industrie zou een sterke uitstoot van arbeid en concentratie van bedrijvigheid in bepaalde regio 's veroorzaken, met een verdere accentuering van regionale verschillen binnen de Gemeenschap. De hieruit volgende aanspraken op steun uit het Sociaal Fonds en het Regionaal

Tabel 1 De slrucluur van de economie Bijdrage in het Bruto Binnenlands Product in procenten, 1978.

Griekenland

Portugal

Spanje

17.1

14.5

9.9

3.8

Industrie(incl. bouwnijverheid)

31.0

42.9

28.6

41.2

Diensten en overheid

51.9

42.6

61.5

55.0

Landbouw, bosbouw en visserij

EG-9

Bron: Eurostat, Basisstatistieken van de Gemeenschap 1981/1982 Fonds zouden moeten wedijveren met die uit eerder toegetreden landen als Italië, Ierland en het Verenigd Koninkrijk. Bij al deze problemen verliep de toetreding van Griekenland voorspoediger dan die van Portugal en Spanje. Hierbij speelde een rol dat de onderhandelingen met Portugal en Spanje twee jaar later begonnen en ernstig werden vertraagd door de verscherping van de landbouw-en begrotingsproblematiek en het langdurig verzet van Frankrijk, dat de Griekse aanvraag juist had gesteund (6).

De economische ontwikkeling in de nieuwe lidstaten Een structurele omschakeling van de economie vergt herallocatie van arbeid en kapitaal tussen en binnen de verschillende sectoren. Dit aanpassingsproces verloopt makkelijker als de groei in de betrokken landen hoger ligt. Tabel 2 geeft hierover cijfers. Terwijl de groei van de produktie in de westelijke wereld na de oliecrisis in 1973 ernstig stagneerde, lag deze op jaarbasis in alle drie de landen in de jaren zeventig gemiddeld veel hoger dan in de Europese Gemeenschap. Maar tijdens de economische crisis in het begin van de jaren tachtig, viel de reële groei terug tot onder het gemiddelde van de Gemeenschap. In de eerste helft van de jaren tachtig begon de inflatie, die vrijwel overal in de dubbele cijfers was geraakt, met de daling van de groei in de produktie en de daarmee verbonden scherpe stijging van de werkloos-

heid in Europa te dalen. In Portugal en Griekenland nam de innatie in 1981-84 echter juist verder toe. Voor een succesvolle integratie is behalve economische groei ook een convergentie van de economische ontwikkeling met de rest van de Gemeenschap gewenst. De iniLiatieven om de samenwerking in Europa te intensiveren en te verdiepen verhoogden die noodzaak. In 1979 kwam het Europese Monetaire Stelsel tot stand en in 1985 begon het proces om de interne markt in 1992 te voltooien. Vanaf 1985 loopt de ontwikkeling tussen Griekenland en de nieuwe leden Portugal en Spanje sterk uiteen. De Griekse economie wordt in de tweede helft van de jaren tachtig gekenmerkt door stagnatie. De reële groei van de produktie ligt lager dan- en de innatie driemaal zo hoog als gemiddeld in de EG. Hierbij bleef de werkloosheid hoog en steeg het tekort van de overheid tot 20% van het Bruto Binnenlands Produkt (zie tabel 3). Volgens de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) ligt de oorzaak van de stagnerende groei zowel in de publieke sector als in het slecht functioneren van de marktsector. De sterke toeneming van het overheidstekort, dat de middelen voor nieuwe investeringen absorbeerde, is het gevolg van een inefficiënt belastingstelsel en een sterke stijging van de uitgaven. Een belangrijke reden hiervoor is de veel te grote personeelsfonnatie bij de overheidsdiensten en bedrijven die erg inefficient werken. De markten

met een voortdurende depreciatie

Tabel 2 De ontwikkeling van de economie '71-80

'81-84

van de Portugese munt, die dan

'85-88

'89-90

Groei van de Productie' Europa van de 12

2.9

1.2

2.9

3.3

Griekenland Portugal Spanje

4.7 4.9 3.5

0.9 0.5 1.1

2.0 4.0 4.0

2.4 4.6 4.4

ook net als de Griekse drachme nog geen deel uitmaakt van het vaste wisselkoersmechanisme bin-

Inflatie" Europa van de 12

11.0

9.2

5.0

4.7

Griekenland Portugal Spanje

13.7 16.0 15.2

21.0 2 1.8 12.1

16.7 16.3 7.8

15.1 12.2 7.0

, Gemiddelde jaarlijkse toename in procenten van het Bruto Binnenlands Product tegen constante prijzen. " Gemiddelde jaarlijkse prijsstij gi ng van het Bruto Binnenlands Product

voor goederen en productiefacto-

gen zijn tijdens de transformatie die de Griekse volkshuishouding gedurende twee decennia van hoge

groei onderging onvoldoende aangepast. Ook is er in Griekenland

een lange traditie van overheidsinterventie die bepaald wordt door partijpolitieke belangen (7). Anders dan in Griekenland wordt in Portugal en Spanje sinds de toe-

seerd door zoveel kapitaalinvoer

dat de peseta apprecieerde en het afgelopen jaar wel in dit systeem van vaste wisselkoersen kon worden verankerd. Het succes van de

ontwikkeling op het Iberisch schiereiland blijkt ook uit de sterke daling van het overheidstekort. Deze daling staat in scherp contrast tot de dramatische stijging van het tekort in Griekenland. Ze is het gecombineerde gevolg van een herziening en modernisering

van het belastingstelsel (in Spanje in 1977 en 1986, in Portugal in 1986 en 1989), de stijging van de overheidsinkomsten door hogere

Bron: Europese Economie nr. 42, November 1989, Statistische Bijlage

ren functioneren slecht. Dit komt onder andere omdat veel wetten en rege lingen nog dateren uil de tijd van een overwegend agrarische economie. Instellingen en regelin-

nen het Europese Monetaire Stelsel. In Spanje, waar de prijsstijging dichter bij het Europese gemiddelde ligt, werd het tekort op de lopende rekening gecompen-

fondsen, die voor Portugal in 1988-89 zelfs opliepen tot 2,5% van het BBP op jaarbasis (8). Door

groei en een daling in de toename van de overheidsuitgaven. In Por-

de sterke groei daalde de werk-

bereikt door een omvangrijke ver-

loosheid en sloeg de lopende rekening van de betalingsbalans om

laging van de subsidies aan de bedrijfssector (veel bedrijven, bijvoorbeeld het banken verzeke-

van een overschot naar een stevig

tekort (zie tabel 3). De inflatie daalde wel maar bleef hoger dan in de rest van de Gemeenschap. Dat geldt vooral voor Portugal waar de prijsstij ging nog steeds drie maal zo hoog is als het EG-gemiddelde. Deze prijsstijging gaat gepaard

tugal werd dit laatste vooral

ringswezen, werden na de Anjerre-

volutie in 1974 genationaliseerd). De hervormingen in het institutionele en administratieve kader ver-

klaren gedeeltelijk het verschil in ontwikkeling met Griekenland. Achter de cijfers die dit verschil in

Tabel 3 Enige indicatoren voor de recente ontwikkeling

treding een sterke groei gereali-

seerd. Beide landen profiteerden bij het openstellen van hun econo-

Griekenland

mie van de gunstige internationale economische ontwikkeling in de

1985

1990

1985

1990

1985

1990

Werkloosheid 8.7 (%lberoepsbev.)

8.5

5.2

21.9

16.5

Lopende Rek. -8.2 Betalings balans (%/B BP)

-3.5

0.4

-3.4

1.6

-4.0

13.8

20.0

10. 1

6. 1

7.0

2.4

tweede helft van de jaren tachtig. Institutionele en administratieve

Portuga l

Spanje

hervormingen droegen bij tot een grotere efficiĂŤntie bij de overheid en een beter functioneren van de marktsector. De groei wordt in

belangrijke mate gedragen door

nieuwe investeringen. die mede worden gefinancierd door het bui-

tenlandse kapitaal dat na de aansluiting bij de EG in grote omvang binnenstroomde. Bovendien ont-

vingen de landen omvangrijke

Tekort Overheid (%/BBP)

Bron: Europese Economie nr. 42, November 1989, Statistische Bijlage

transfers uit de Europese structuur-

ontwikkeling bij de toetreding tot "Europa" reg istreren schuilt echter naar alle waarschijnlijkheid ook een verschil in politieke en sociale cultuur. Vooral voor de twee kleine landen, die op het eerste gezicht en ook qua in komen per hoofd niet zoveel verschillen, is di t opmerkelijk.

Gevolgen verdere integratie De Eurppese integratie is een proces dat zich in het kader van de raam verdragen tot oprichting van de Gemeenschappen (EEG, EG KS en EURATOM) en op de peri odiek terugkerende topconferenties van staatshoofden en regeringsleiders steeds verder ontwikkelt. Daarbij tekent zich een spanning af tussen de verdere uitbreiding door toetreding van nieuwe leden en een verdieping van de samenwerking tot een volwaardi ge economisc he en monetaire unie. Door de toetreding van drie nieuwe lidstaten nam de druk tot herziening van de besluitvormingsprocedure toe. De besluitvorming vindt plaats in de Raad van Ministers, op voordracht van de Europese Commissie en na vrijblijvend adv ies van het Euro-

Premier Soares van Portugal en de voorzitter van de Europese Commissie bij ondertekening van het toetredingsverdrag in 1985. ljasan)

pese Parl ement. Voor verd ieping van de samenwerk ing is een un animiteit vereist di e bij uitbreiding van het aantal lidstaten, di e ook nog in een uiteenl opende fase van ont wikkeling ve rkeren, steeds moeilijker valt te bereiken. Tegelijk maakt dit vetorecht het voor andere landen belangrijk om tot de Gemeensc hap toe te treden en zo mee te beslissen over een verdi eping van de samenwerk ing die voor ni et aangesloten landen bedreigend kan zij n. Tijdens het overleg dat moest leiden tot uitbreiding van de besluitvorm ing met gekwalificeerde meerderheid, met het oog op de voltooiing van de gemeenschappelijke markt, trad bove ngenoemde spanning duidelijk aan het licht. Bij de onderhandelingen die resulteerden in de Europese Akte droegen de later toegetreden leden Denemarken en Griekenl and sterk bij tot een marginalise rin g van de oorspronkelijke voorstellen. Inmiddels wordt in Brussel en de Europese hoofdsteden hard gewerkt aan de uitvoering van de besluiten die moeten leiden tot de voltooiing van de gemeenschappelijke markt. De

Commissie heeft laten weten voor 1992 geen nieuwe aanvragen voor het lidmaatschap in behandeling te wi llen nemen. De lopende aanvraag van Turkije is voorl opig terzijde gelegd. Het afgelopen jaar is er echter een politieke aardverschui ving in Europa opgetreden als gevolg waarvan zes kleine en middelgrote Oosteuropese staten waarschijnlijk spoedig kunnen voldoen aan de politieke criteria voor toelating die in het begin van dit artikel zijn benadrukt. De vraag of ook aan economische criteri a voor inlegratie kan worden voldaan blijft hier onbeant woord, maar te verwac hten valt dat de Gemeenschap toc h spoedi g met enkele van deze landen assoc iati everdragen zal sluiten die de weg voor toetreding kunnen effenen. De overgang in deze landen van een planeconomie naar een mark teconomie wordt gezien als een un iek proces, dat geen precedent kent. Dit laatste geldt in elk geval ni et voor een verdere geografi sche uitbreiding van de Europese Gemeenschap.

Noten: ( I) België. de BRD. Frankrijk. Italië. Luxemburg en Nederland. (2) Overeenkomstig de procedure van art .237 EEG -verdnlg (art.98 EG KS en 205 EGA) adviseen de Comm issie de Raad over toetreding. welke laatste over de toelating beslist bij unani miteit en met instemmi ng van het Europese Parlement (dat zich uitspreekt bij absolute meerderheid van de Leden). Zie voor deze adviezen de publicaties in het Bul letin van de EG. Supplement 2n6. 5n8 en 9n S alsmede de medede li ngen van de Commissie aan de Raad in de Supplementen 1f2/3n8. (3) Hans von der Groeben. 'Die Erweiterung der Europäischen Gemeinschan durch Bejtriu der Länder Grie<:henland. Span ien und Portugal.' (1979), Baden-Baden, Nomos Verlag. p. 19. (4) G.N.Yannopoulos, 'Customs Unions and Trade Conflicis, The Enlargement of [he European Community. '( 1988). London and New Vork. Routledge. p. ll l. (5) Na afwijzing van de in 1962 door Span je voorgestelde associatie sloot de Gemeenschap deze handelsovereenkomst als onderdeel van een samenhangende benadering van haar handelsbetrekkingen met de M iddellandse-Zee landen. (6) Dennis Swann. 'The Economics of the Common Market.' (1 988), Hannondsworth . Penguin, pAO. (7) Zie voor deze gegevens de OECD Economic Surveys. Greece 1989/1990 p.37 e.v. (8) OECD Economie Surveys. Portugal 1988/89 p.56 en Spain 1988/89.

Europese milieusamenwerking Interview Aan de Guimardstraat in Brussel ligt het gebouw van het Directoraat-Generaal voor Milieu, Nucleaire Energie en Bescherming Bevolking. De hoogste baas is een Nederlander: Mr. Laurens-Jan Brinkhorst, voor 0'66 Staatssecretaris van Buitenlandse Zaken in het kabinet Den Uyl en voorganger van oud-premier Van Agt als Europees vertegenwoordiger in Japan . Een gesprek over grensoverschrijdende milieusamenwerking . S ustainable Development In voorgaande decennia bestond er een duide lijke po larisatie tussen de begrippen economi sche groei en milieubescherming. Je was óf een voorstander van economische

groei. óf een voorstander van milieubesc herming. Tegenwoordig heeft de mening postgevat, dat deze twee verschijn selen we l

samengaan. Economische groei zou samen met een verant woord milieubeleid te verwezenlijken zijn. De visie van Laurens-Jan Brinkhorstlijkt zich hierbij aan te sluiten: "Om te beginnen moet worden opgemerkt dat de aantasting van het milieu vroeger niet in beschouwing werd genomen. Men

had de factor milieu als het ware buiten haakjes geplaatst en er werd alleen gekeken naar de factoren arbeid en kapitaa l. De aantasting van de natuurlijke hulpbronnen , de

vervuiling van lucht en bodem, waren factoren die de industrie niet aangingen en daardoor ook niet werden meegenomen in de

kostenberekening van projecten. Daar is nu verandering in gekomen, dat zie je mi sschien het beste aan de situatie in Oost-Europa. De kwaliteit van het leven wordt wezenlijk bepaald door de vraag of je in een schoon, of redelijk schoon, milieu kunt leven. Ik geloof dat we in zekere zin met een cultuur-omslag bezig zijn, waarin inderdaad een verdere economi sche ontwikkeling mogelijk is en ook moet zijn. Dat is een essentieel punt voor onze samenleving, maar misschien nog wel meer voor de Derde Wereldlanden ,

me anoers uoernaupt geen Kans mee r krijgen om zich te ontplooien. Tegelijkertijd wordt de factor milieu ec hter binnen de haakjes gebracht. dat wi l zeggen betrokken bij de factoren arbeid en kapitaal. Zo krijg je een totaalbeeld waarbij economische groe i all een onder bepaalde randvoorwaarden kan plaatsv inden. Dat noemt hel rapport Brundtland (genoemd naar de Noorse premier, die een aantal jaren geleden een wereldwijde commi ssie aangaande dit feit heeft voorgezeten ) ' sustainable devel opment '. ofwel duurzame ontwikkeling. De economie heeft als randvoorwaarde het niet aantasten van het milieu, dat is volgens mij het beeld van de toekomst."

Noordzee-conferentie Wat is zijn indruk van de recent gehouden Noordzee-conferentie, ... een gemiste kans? " Dat hangt al tijd van je standpunt af. Natuurlijk is hetteleursteUend dat het Vereni gd Koninkrijk een aantal toezegg ingen pas over een aantal jaren za l verwezen lij ken. Met name de bekende problemen aangaande afvalslib (nakoming in 1998).industrieel afval ( 1995) en de verbranding van chemisch afval op zee (1992/1993) kunnen hier worden aangestipt. Toch denk ik niet dat de conferentie tevergeefs geweest is, want vergeleken met tweeëneenhalf jaar geleden is er sprake van een wezenlijke verandering in de houding van verschi ll ende staten , waaronder ook het Verenigd Koninkrijk. Met betrekking tot de drie punten die ik U zojuist noem-

de, was het Vereni gd Koninkrijk in 1987 niet bereid enige beleidswijziging door te voeren. Nu is het probleem de snelheid waarmee de wijzi gingen zullen worden doorgevoerd. Je kunt dus niet zeggen dat de Noordzee-conferentie maar niet gehouden had hoeven te worden. Waar ik bepaald wel over teleurgesteld ben. dat is over het punt van de nitraat verontreiniging, met een mooi woord de eutrofiëring van ons water. Daarover zijn géén maatregelen genome n. De Nederlandse en ook de Duitse regering staan voor een beleid dat in 1995 moet zorgen voor een reductie van 50% ten opzichte van 1987. Met het huidige landbouwbeleid is het abso luut onmogelijk om dit percentage te halen. Tenslotte, een positief punt is dat op aandringen van eigenlijk aUe Noordzee-staten gevraagd is, om de afspraken die zijn gemaakt in 'hard law ' . dat wil zeggen in hard beleid om te zellen. De afspraken die op de conferentie zijn gemaakt, zijn natuurlijk politieke afspraken. dat is ' soft law'. Dergelijke afsprake n moeten worden waargemaakt door ze in wetgeving om te zette n."

Her interview mer dhr. Brinkhorst is gemaokt door Gerard Kreijen, redacteur van Jason Magazine.

Sensibilisering Het creëren van een leetbaar mili eu is niet alleen de taak en verantwoorde lijkheid van rege ringen en het bedrijfsleven, maar uiteindelijk voora l een taak van de burger ze lf. Hij staat immers aan het eind van de ' vervuilingsketen ' en hij kan door zijn manier van leven de problemen verergeren of verzachten. Wie dagelijks de krant leest zal echter snel de indruk krij gen, dat het g rote publiek zich we inig bewust is van de cruciale rol, die het speelt in de mili eu-problematiek. Hoe zilten de infannatiecampagnes van het Directoraat in elkaar en tracht men misschien een collectief milieu-bewustzijn te kweken? "Om met dat laatste te begin-

Mr. I..J. Brinkhorst. (EG)

nen, het antwoord daarop is ja.

Commissie de klacht heeft ontvangen, heeft zij de zaak in feite over-

Met de nog altijd bescheiden middelen waarover wij beschikken, wordt er op het gebied van de 'sensibilisering' -de bevordering van het bewustwordingsprocesdoor middel van training, opvoe-

genomen van de burger en is zij

het die uiteindelijk bepaalt of de zaak aanhangig wordt gemaakt bij het Hof. Volgens ingewijden zou artikel 169 EEG-Verdrag hét artikel zijn om een gemeenschappelij k milieubewustzijn te kweken bij de burgers. Is het geen illusie te

ding en informatieverschaffing veel meer gedaan dan in het verle-

den het geval was. Het is zonder meer waar dat hieraan nog veel meer moet gebeuren, hoewel hel accent op de verwezenlijking van

denken dat de gewone man notie

neemt van dergelijke procedures? "Kijk, natuurlijk vormen juridische acties voor het Hof een mogelijkheid om de publieke opi-

de bewustwording in de eerste plaats zo dicht mogelijk bij de burger moet liggen, dat is op lokaal, regionaal en nationaal niveau. Wij zijn immers pas de vierde

vroegere hoogleraren, professor Van Asbeck, sprak altijd over de mobilisatie van de schande. Aan dit publieke aspect moet je wel

Verder is het zo dat wij binnen de

uitoefenen. Zo zit het niet helemaal in elkaar. Wij vormen als het ware het raamwerk van de Europe-

Gemeenschap een bijdrage hebben te leveren door een grotere openbaarheid van informatie te bewerkstelligen. De toegang tot de infor-

se milieuwetgeving, die voor een

gewicht toekennen, maar het is

deel gedelegeerd en gedecentraliseerd moet worden toegepast door de lidstaten. Voor een deel zijn wij

naleving van het Europees recht te

matie dient vergroot te worden.

ook de vormgevers aan het denken

Daarmee heeft de burger ook een recht verkregen om de overheid

over milieubeleid, waardoor lidstaten worden geïnspireerd. Als ik de agenda krijg van de Europese Milieuraad dan is dat voor vele lidstaten eigenlijk de agenda voor

bestuurslaag.

aan te spreken op het niet nako-

men van verplichtingen, of om überhaupt een inzicht te krijgen in wat cr allemaal aan rotzooi wordt gestort in deze wereld. Daarom

hoop ik dat het spoedig mogelijk is, om de richllijn over toegang lOt infonnatie, binnen de Gemeenschap aanvaard te krijgen.

In de derde plaats:· wij zijn bezig met de oprichting van een Euro-

pees Milieu-Agentschap met vertakkingen in alle lidstaten. Ik denk dat het publiceren van rapporten daar, over de staat van het milieu

in Europa -iets dat op het moment slechts incidenteel plaats vindtook een belangrijke bijdrage zal leveren aan de bewustwording van

de burger." Vormt Uw relatief geringe budget geen handicap bij de informatieverschaffing? ( Het budget van D-G XI voor 1990 wordt geraamd op een kleine 100 miljoen gulden, het Directoraat heeft ongeveer 300 medewerkers, red.) "Het is inderdaad zo dat in relatieve termen de financiële

mogelijkheden niet vreselijk groot zijn, wel zit er een sterke stijging in, ieder jaar komen er zo'n 10 tot 12 miljoen ECU bij. Toch verzet ik mij tegen de neiging om te zeggen dat wanneer je maar meer gul-

dens hebt, je ook meer macht kunt

nie te mobiliseren. Een van mijn

het nationale milieubeleid. Die voorbeeldfunctie van ons wordt nog wel eens vergeten."

Inbreukprocedure "Indien de Commissie van oordeel

is dat een Lid-Staat een van de krachtens dit Verdrag op hen rustende verplichtingen niet is nage-

komen, brengt zij dienaangaande een met redenen omkleed advies

uit, na deze Staat in de gelegenheid te hebben gesteld zijn opmerkingen te maken. Indien de betrokken Staat dit advies niet binnen de door de Commissie vastgestelde termijn opvolgt, kan de Commissie de zaak aanhangig maken bij het Hof van Justitie." Aldus artikel 169 EEG-Verdrag. Op grond van dit artikel kan een zogenaamde 'inbreukprocedure' tegen een lidstaat worden opge-

niet de belangrijkste manier om verwezenlij ken. Heel belangrijk is dat meteen na de aanvaarding van een richtlijn de ambtenaren van de lidstaten met de Commissie om de tafel gaan zi tten, om concreet te

zien hoe je die richtlijn in de praktijk omzet. Verder is het belangrijk dat je, voor er zo'n procedure bij

het Hof aanhangig wordt gemaakt, probeert tot een regeling te komen, gewoonweg omdat een uitspraak

van het Hof wel zo' n drie tot vier jaar op zich kan laten wachten.

Men is daarom gebaat bij een veel innigere samenwerking tussen de Europese ambtenarij en de nationale ambtenarij. Maar als laatste

redmiddel is de publiciteit, omdat er geen Europese milieulobby is, naast de industrie- en landbouwlobby, zeker geschikt. De Europese milieulobby, dat bent U en ik, dat is de publieke opinie. Daarom hebben wij de afgelopen jaren de aanzet gegeven om het verval op een groot aantal centrale gebieden

van het milieu te belichten."

Artikel l00A lid 4

ste twee manieren is echter dat de

Waarschijnlijk de meest omstreden bepaling van de Europese Akte is artikel 100A lid 4 EEG-Verdrag. Deze zal in de toekomst leiden tot een aantal geschillen dat wel voor het Hof van Justitie zal komen. De bepaling vormt een regelrechte inbreuk op het concept van de

burger zich niet rechtstreeks kan wenden tot het Hof. Wanneer de

interne markt, voorzover zij de lidstaten toestaat nationale maatrege-

Slan wegens het niet nakomen van

zijn verplichtingen. Dat kan gebeuren door de Commissie (art. 169), door een lidstaat (art. 170), maar ook door de burger zelf. Het verschil tussen de derde en de eer-

len in plaats van communautaire hannonisatiemaatregelen toe te

passen, indien dit gerechtvamdigd wordt door de in artikel 36 EEGVerdrag [IJ genoemde redenen, dan wel uit hoofde van de bescherming van het arbeidsmilieu of het milieu_ Omdat de bescherming van het milieu uitdrukkelijk als een van de rechtvaardigingsgronden wordt genoemd, is het artikel hiervoor dan ook in het bijzonder van belang. Als eerste van de materiĂŤle voorwaarden voor haar toepassing

bepaalt lid 4 van artikel IOOA, dat de Raad met gekwalificeerde meerderheid van stemmen een

harmonisatiemaatregel heeft genomen. Dit is een uitzondering op de

hoofdregel van artikel 148 lid I EEG- Verdrag, dat bepaalt dat Raadsbesluiten op basis van unanimiteit genomen worden.

De tekst van artikel lOOA lid 4 EEG-Verdrag luidt: "Wanneer een Lid-Staat, nadat de Raad met gekwalificeerde meerderheid van stemmen een hannonisatiemaatre-

kei ijk gebleven, maar het heeft een zekere signaalwerking gehad. Namelijk, dat we niet straffeloos kunnen komen tot een interne

plaatsvindt. Bij mijn Directoraat heb ik een juridische afdeling die

markt zonder aandacht te besteden

de honderden klachten die binnen-

aan gezondheids- en milieuvragen,

komen behandelt. Zij kijkt of ze gegrond zijn en vraagt de betrok-

die uiteindelijk toch juist de waar-

gel heeft genomen, het noodzakelijk acht nationale bepalingen toe te passen die hun rechtvaardiging

den van die interne markt vonnen.

vinden in gewichtige eisen als

zichzelf een goede zaak is, zonder

bedoeld in artikel 36 of verband houdend met de bescherming van het arbeidsmilieu of het milieu,

dat je die inbedt in de bredere

geeft hij daarvan kennis aan de Commissie. De Commissie beves-

deze, dat artikel lOOA lid 4 een artikel is dat geen negatieve gevolgen heeft gehad voor de interne markt, maar dat het een artikel is met een zekere signaal waarde en dat het, als alles goed is, nooit wordt toegepast."

tigt de betrokken bepalingen nadat zij heeft nagegaan dat zij geen middel tot willekeurige discriminatie noch een verkapte beperking van de handel tussen de Lid-Staten

drag wordt toegepast. Dat betekent dat de controle vanuit Brussel

Ik heb mij altijd verlet tegen de gedachte dat de interne markt op

waarden die wij als samenleving nastreven. Mijn conclusie is dus

ken lidstaten om commentaar, volgens het beginsel van 'audi alte-

rem pars' (hoor en wederhoor, red.). Zodoende denk ik, dat wij de belangrijkste luis zijn in de pels van de lidstaten, waar het de nako-

ming van de richtlijnen betreft. Het zou ook te gek zijn als dat niet zo was.

Een heel andere vraag is, of het voldoende effect heeft en of we die structuur niet kunnen verbete-

ren. In het Europees Parlement is het voorstel gedaan, dat er een Europees inspectie-orgaan moet

vonnen. In afwijking van de pro-

cedure van de artikelen 169 en 170 kan de Commissie of een LidStaat zich rechtstreeks tot het Hof

Controle richtlijnen

van Justitie wenden indien zij/hij

Milieubeleid te Nijmegen, stelde

de tafel gaan zitten en zich afvra-

meent dat een andere Lid-Staat

in 1987 dat een van de voornaam-

gen waar het fout gegaan is met de

Dr. Graham Bennett, medewerker

komen, dat je dus als het ware milieu-inspecteurs krijgt die met

van het Instituut voor Europees

de nationale milieu-inspectie om

misbruik maakt van de in dit arti-

ste oorzaken van de gebrekkige

toepassing van de richtlijnen. In

kel bedoelde bevoegdheden." Begrijpelijkerwijs heerste er bij de

uitvoering van milieurichllijnen

inwerkingtreding van de Europese

toepassing van die richtlijnen in

een nog verder verwijderd stadium zou je dan komen te spreken over een milieu-politie, waarover in

Akte in 1987 (waarbij artikel IOOA lid 4 werd ingevoerd), nogal

overgelaten. Wat is de mening van

wat commotie. Wanneer hij nu

over de afgelopen drie jaar terugkijkt, heeft dit artikel dan zijn verwachte, belangrijke rol waargemaakt 6f is het een stille dood gestorven? "Artikel lOOA lid 4 is eigenlijk nooit serieus uitgetest, in

die zin is de betekenis dus betrek-

Zal de toekomst ons dit brengen? (Jason)

van de EG is dat de controle op de hoofdzaak aan de lidstaten zelf is

Nederland zelf trouwens al problemen zijn. Ik denk dan ook niet dat

de heer Brinkhorst over het feit dat zowel de controle op als de uitvoe-

die op korte tennijn te verwezen-

ring van milieurichtlijnen van de

de controle op de richtlijnen aan

EG bij de lidstaten zelf berusten? "Het is niet zo, dat de controle op de richtlijnen aan de lidstaten zelf is overgelaten. U hebt zelf al gezegd, dat artikel 169 EEG-Ver-

de lidstaten zelf is overgelaten. het

lijken valt. Het is dus niĂŠt zo, dat

is wĂŠl zo dat de effectiviteit van de handhaving een onderwerp is van voortdurende zorg, dat we haar moeten versterken en dat we daar

ook daadwerkelijk mee bezig zij n. Het is overigens zo dat de lidstaten elkaar steeds meer beloeren op de nakoming van de richtlijnen, van-

wege het gemeenschappelijk belang dat ze erbij hebben."

organisatiestructuur is die er

regelingen over grensoverschrij-

bestaat. Ik geloof dat de EFTA een

dend afval bestaan en ze moeten worden toegepast. Die regels zuI-

secretariaat heeft van zo'n 80 man, waarvan er 2 milieu-ambtenaar

zijn. Goed, met mijn 300 milieu-

EFTA en 'Oostblok'

ambtenaren kan ik ook niet de wereld veroveren, maar dat is toch een andere dimensie. De steun van

Er ligt een nieuwe economische

ee n parlement, de democratische

constellalie tussen de EG, de EFTA-landen en de voormalige oostbloklanden in het verschiet. In

controle, dat functioneert in Brus-

hoeverre is er de noodzaak tot een gren soverschrijdem.le milieusamenwerking te komen en hoe zou

die er volgens U uitzien, welke

sel, niet in de EFTA. Ik zie die samenwerking dus zeker groeien in de toekomst. In hel kader van de samenwerking

met Oost-Europa hebben wij vorig jaar als Commissie een coördine-

len ook voor een verenigd Duits-

land gelden. Vooral voor de D.D. R. is de aanwezigheid van grote hoeveelheden chemisch afval uil de westerse landen, inclu-

sief West-Duitsland, een groot probleem. Verder is daar de technologische samenwerking. We hebben een aantal projecten over schone technologieën die we kunnen financieren, om zo geleidelijk aan te komen tot een Europees netwerk van milieu-vriendelijke

instanties zouden hier eventueel

rende rol gekregen, die we ten

bij betrokken kunnen zijn? Gaat het Europees Milieu-Agentschap hier een rol spelen? Brinkhorst: "Allereerst wat het Europees Milieu-Agentschap betreft. Als het Milieu-Agentschap, dat een com-

aanzien van Polen en Hongarije ook uitoefenen en die in de komende tijd ook aanzienlijk versterkt 7..a1worden ten aanzien van

de D.D.R., Tsjechoslowakije en Bulgarije. Met andere woorden

binnen de Commissie aan de orde is. Binnenkort zal er dan ook een stuk over verschijnen."

munautair orgaan is, is opgericht,

ziet de Commissie de mogelijk-

ook hier een intensievere samenwerking."

Groot ste wens

heid voor derde landen om toe te treden. Daarover zal eerst onder-

Afva ldum p ing

geld, meer personeel, meer politie-

Een van de grootste gevaren waar wordt, is het dumpen van gevaar-

ke wil...? ';Mijn grootste wens is het omzetten van het unanimiteitsvereiste in de Raad van Ministers

lijk chemisch afval van Westeuropese bedrijven in Oost-Europa. Ook de toekomst zal ons nog vaak met dit probleem confronteren. Hoe denkt D-G XI hiertegen te

(EEG- Verdrag artikel 148 lid I, red.), ni et alleen in artikel 100A lid 4, maar ook in de titel over het milieu (EEG-Verdrag artikelen I30R-130T, red.), in een gekwali-

kunnen optreden en/of een coördi-

ficeerde meerderheid. Het is abso-

handeld moeten worden. Daarbij gaat het om zaken als financiën, lokatie, materiële bijdragen van het betrokken land en aansluiting op het netwerk van infonnatievoorziening.

Het milieubeleid van de EG zie ik als de kern van het richting geven aan dat beleid. Niet omdat alles wat wij hier doen het mooiste en hel beste is, maar omdat het de enige effectieve intémationale

afvalverwe rking. Het is overigens zo dat juist deze maand de strategie die moet worden ingenomen

met betrekking tot dit probleem,

Wat is uw grootste wens: meer

ook steeds meer over bekend

nerende rol te spelen? " In de eerste

luut noodzakelijk om de besluit-

plaats door de naleving van de

vonning in de Raad van Ministers

Europese wetgeving op dat gebied,

te versnellen. Op een aantal gebieden komen de Europese maatregelen gewoon te langzaam tot stand , niet omdat de Commissie niks

doet, maar omdat de lidstaten het nooit met elkaar eens kunnen wor-

den. Ook neemt de druk op de lidstaten toe wanneer je een gekwali -

ficeerde mee rderheid toelaat. Dat is nou mijn grote wens, verder komen we er wel.. ...

Prins Clous op de Noordzee-conferentie. (G DIjkstro bv)

(11 An ikei 36 EEG-Verdrag: ·'De bepalingen van de anike len 30 tol en mei 34 vormen geen beletsel voor verboden of beperkingen van invoer, uitvoer of doorvoer, welke gerechtvaard igd tijn uit hoofde van beschenni ng van de openbare zedelijkheid. de openbare orde. de openbare veiligheid. de gezondheid en het leven van personen. dieren of planten. het nationaal anisliek histori sch en archeologisch bezit of uit hoofde van beschenning van de industriële en commerciële eigendom. Deze verboden of beperkingen mogen echter geen middel tol willekeurige discriminatie noch een verkaple beperki ng van de handel lussen de Lid-Staten vonnen."

WAT

JASON?

De Stichting Jason is in 1975 door een aantal jongeren opgericht om te voorzien in een duidelijke behoefte van jongeren aan evenwichtige informatie over internationale vraagstukken. Jason is niet gebonden aan enige politieke partij en heeft geen levensbeschouwelijke grondslag. Jason informeert op twee manieren. Ten eerste door het uitgeven van dit blad, dat iedere twee maanden verschijnt. Recente thema's waren: ' Zuidelijk Afrika in Beweging', 'Scheuren in het IJzeren Gordijn' en 'Amerikaans Buitenlands Beleid'. Ten tweede informeert Jason door het organiseren van tal van activiteiten, zoals 'buitenland-borrels ', congressen, debatten , lezingen, rollenspelen en uitwisselingen. Verder organiseert Jason jaarlijks een scholierenproject voor middelbare scholen. Informatie hierover is verkrijgbaar op het secretariaat.

Voor nadere informatie kun je ook de volgende contactpersonen bellen: Nijmegen Peter Loukes v. Diemerbrouckstr. 89 65 12 BA 080-602638 Utrecht Petra van Hilst Antoniushof 97 3583 GM 030-5 11373 Tilburg Hakky Raymakers & Mark Beersmans Wilhelminapark 27 5 141 EB 0 13-433200 Enschede Maarten Wijnheimer Emmastraat 143 7513 BB 053-308280 Rotterdam Jeroen Boot & Jon Meijer HT. Gi llisstraat 26 306 1 NK 010-4525484

Amaud du Pont St. Jacobstraat 215 3011 DK 010-4117812 Nijenrode Jan Hein Alfrink p/a Nijenrode kmT. 79 Straatweg 25 3621 ME Breukelen 03462-62480 Breda Ton Lutter Wilhelminapark 58b 4818 SN 076-22869 1 Amsterdam R. Bierens de Haan Weteringschans 271 1017 XJ 020-25 1539 Marona v.d. Heuvel Wannoesstraat 64 111 1012JH 020-243659 Delft:

Vacature

Den Helder: Vacature Eindhoven : Erik Jansen L.Napoleonlaan 40a 5616 BB 040-515324

Groningen: 1.0. van Beusekom Lopende Diep 14 97 12NW 050- 128509 Leiden: Milly de Bruyn v. Zuytbrouckhof 37 231 1 WD 071 - 120754 M. Ravensbergen Oude Vest lil a 23 12 XV 07 1- 125328 Den Haag: Vacature

JASON VOORJAARSCONGRES Waar Liggen de Grenzen van Europa? Economische en politieke concepten voor het Europa van morgen. Voorlopig Programma Ochtendgedeelte:

Werkgroepen:

9.30u

Ontvangst

10.00u

Opening

1. ' De toekomst van NAVO en Warschaupact', mr. J.G.N. de Hoop Scheffer, oud-PV NAVO 2. 'Een Marshall-plan voor Oost-Europa?', drs. L. Colijn, Rabo Bank 3. 'Het Duits-Duitse vraagstuk', dr. S. Rozemond, NIIB Clingendael 4. 'De situatie in Oost-Europa', ir. P. Bratinka, Burger Forum (Tsj.) 5. 'Joint ventures tussen 0 .- en W.-Europa', drs. H.G. van Buren, Peja Holding Cy. 6. 'Grensoverschrijdende milieusamenwerking " prof.dr. E. Tellegen, Milieukunde, UvA 7. 'Converteerbaarheid Oosteuropese munteenhe. den ' , dr. E. Dirksen, Universiteit van Amsterdam 8. ' Hoe groot wordt Europa?', drs. C. Wittebrood, Europese Commissie

10.05-10.30u "De rol van het bedrijfsleven in de ontwikkeling van Oost-Europa", door prof.dr. W. Dekker, voorzitter Raad van Toezicht N.Y. Philips Gloei lampenfabrieken 10.30-11.00u "De gebeurtenissen in Oost-Europa van binnenuit", door ir. P. Bratinka, Burger Forum, Tsjechoslowakije 11.00-11.15u Pauze 11.15-11.45u "Politiek-militaire verhoudingen in het Europa van de jaren '90", door dr. W.F. van Eekelen, SecretarisGeneraal van de West-Europese Unie 11.45-12.15u " De rol van de EG in de ontwikkeling van Oost-Europa", door drs. C. Wittebrood, lid kabinet EG-Commissaris Andriessen

Datum: 19 april 1990 Plaats: World Trade Center, Beursplein 37, Rotterdam Kosten: Abonnees t1.15,-, niet-abonnees n. 17,50 (inclusief lunch, koffie, thee)

12.15-13.30u Lunch

Middaggedeelte: 13.30-16.oou Werkgroepen (3 x 45 min.) 16.oo-17.00u Forum (evaluatie) 17.oou

Borrel

Opgave: door middel van de antwoordkaart in dit Jason Magazine (gaarne ook voorkeur werkgroepen invullen)