Jason magazine (1991), jaargang 16 nummer 3 by Stichting Jason

-Jaargang 16 Augustus 1991 Nummer 3 Losse Nummers f 4,95

INHOUDSOPGAVE

Jason Magazine is een tweemaandelijkse uitgave van de Stichting Jason

REDACTIONEEL

Redactie Hoofdredacteur: Hans van der Lee Eindredacteur: Marccl Ruiter Elena van der Hoorn Gerard Kreijen Peter Lingg

DE KGB IN OOST-EUROPA Drs. B.M. de Jong, verbonden aan het Oost-Europa Instituut van de Universiteit van Amsterdam, gaat in op de verhoud ing van de KGB met haar "zuster"-organisati es in de diverse Oostbloklande n.

2 Dagelijks Bestuur Voorzitter: Marianne van Leeuwen Vice-voorziuer: Theo Dersigni Secretaris: Anhur Cremers Permingmeester: Fred Schonewille Fondsenwerving: Servaas DUlerloo PR-coördinatie: vacature ACI.-coördinatie: David Sanders

Algemeen Bestuur JhrJwtr. A.G.F.M . Alting 'Ion Gcusau Mr. F.C. M. Caris Mr. Drs. P.H. Goedhart Mr. FA.M. van den Heuvel Drs. A.M. Knaapen FJ . Marcus Mr. R.H. van der Meer Drs. FJ.J . Princen Drs. E.J. Weterings Drs. R.W. Zaagman Drs. D.H. Zandee

PROFIEL Mees terspion Kim Philby, beschreven door Hans van der Lee, redacteur van Jason Magazine.

7 SPEELTUIN DER SPIONAGE? De organi sati e en werkzaamheden van de Nederlandse inlichtingen· en ve iligheidsdiensten, alsmede de activiteiten van vreemde in lichtingendiensten in Nederland, belicht door Hans van de r Lee en Peter du Lingg, redacteuren van Jason Magazine.

8 INLICHTINGEN IN DE JAREN '90

Raad van Advies Prof.Dr. W. Dekker. voorz.iuer F. de Bakker Prof.Dr. J.ThJ . van den Berg Prof. Dr. It de Haan Prof.Drs. V. Halberstadl Drs. GJJ .M. Hayen van den Heuvel II .A. M. Hoefnagels Mr. l G.N. de Hoop Scheffer Drs. R. W. Meines R.D. Praaning Drs. W. K.N. SchmeJzer Prof.Dr. J.G . Siccama Prof. Dr. A. van Staden Prof.Dr. H.W. Tromp Drs. L. Wecke

O.A. Ca rv er, oud-medewerker van de Central Inte ll igence Agency (CIA), inventari seert de in lichtin ge nproblematiek in de jaren ' 90.

c.c.

Stichting Jason Laan van Meerdervoort 96 2517 AR 's·Gravenhage tel. 070-3605658 De Stichting Jason is niel aansprJ.kelijk voor de meningen die in bijdragen naar voren worden gebracht. Druk : Haagse Drukkerij en Ui tgeversmaatschappij/S ijthofT Pers

ISSN 0165-8336

REGENJAS UIT, ZAKEN PAK AAN Pete r du Lingg, redacte ur van Jason Magazine, beschrijft verleden, heden en toekomst van de Cocom.

20 JASON TER PLEKKE: SLOVENIE ONAFHANKELIJK Drs. EJ . Wete rin gs, journalist. doet verslag van de gebe urt enisse n in Joegoslav ië van juni 1991.

22 BIBLIOGRAFIE Een lijst met literatuur over inlic htin gen en spionage, samengesteld door de redactie van Jason Magazi ne.

RED

ACT

ION

I nlich tingendiensten Londen, 1979: de Bulgaarse dissident Georgi Markov loopt nietsvermoedend over straat, als hij plotseling door een "voorbijganger" met een paraplu in zijn been gestoken wordt. Een ongelu~e. De volgende dag wordt hij ernstig ziek opgenomen in een ziekenhuis. Daar blijkt dat hij door een gifkogeltje geraakt is. De paraplu was tot pistool omgebouwd om zodoende de kogel ongezien te kunnen afvuren. Markov sterft drie dagen later. De dader, vermoedelijk een Bulgaarse veiligheidsagent, verdwijnt spoorloos.

teit. We kunnen er alles over lezen in de spionage-romans van John LeCarrĂŠ en Len Deighton. De spannende verhalen doen ons geloven dat het in werkelijkheid ook zo gaat. Als dat zo is, dan staat het zelden in de krant. Wij vinden de mislukte acties terug, zeIden de successen.

Een effectieve controle op inlichtingendiensten is moeilijk te verwezenlijken; vaak kunnen zij min of meer hun eigen gang gaan. De CIA omzeilde op slinkse wijze de controle, bi ijkens het Iran-contra-schandaal , en de KGB kent nog steeds bijna onbeperkHoofdkantoor CIA, Langley (Virgi- te bevoegdheden. nia), jaren '60; de Amerikanen willen de macht van Fidel Castro breken. Inlichtingendiensten worden omringd Daartoe hebben ze speciale havana's door een sluier van magie en deze met thallium ontwikkeld, die als wordt maar zelden doorbroken door gevolg van het roken het haar doet uit- ware feiten. Geheimzinnigheid doet vallen. Een kale Castro, zo redeneert speculeren, maar Jason Magazine de CIA, kan zijn macht niet meer uit- wilde weten wat er nu ĂŠcht gebeurt. oefenen en het volk zal in opstand Welke invloed hebben zij op de interkomen. Het plan werd nooit ten uit- nationale politiek? Wat is hun macht? voer gebracht. Wij gunnen u in dit nummer een bescheiden kijkje achter de schermen. Twee willekeurige verhalen over inlichtingendiensten en hun inventivi- E.A.M. van der Hoorn

De KGB in Oost-Europa Door Drs. B.M. de long Dit artikel schetst een beeld van de verhouding van de KGB met haar "zuster" -organisaties in de diverse Oostbloklanden. Achtereenvolgens komen Polen, de DDR en Tsjechoslowakije aan bod. Welke invloed heeft de KGB gehad op de diensten in deze landen toen zij opgericht werden en welke invloed heeft zij nu nog? Wat was de rol van de alom aanwezige sovjet-adviseurs en deden de diensten soms het vuile werk van de Russen? Op deze vragen wordt hier een antwoord gegeven.

Drs. B.M. de Jong

B erlijn, Nonnannenstrasse 22.

politicoloog en is ver-

Hier was tot begin 1990 het in de

bonden aan het Oost-

DDR zo gehate Ministeriumfiir Sraatssicherheit (MfS) gevestigd,

Europa-Instituut van de

Universiteit van Amsterdom .

in de wandeling Stasi genoemd, dat onder leiding stond van Honeckers Kampfgefährte Erich Mielke ( I). Het vroegere hoofd· kwartier van de Stasi is een omvangrijk kantoorcomplex met een grote binnenplaats, min of meer in het vierkant gebouwd. Het was een plek waar in de vroegere DDR door velen met angst en

eerste "boeren- en arbeidersstaat in de geschiedenis", de Sovjet-Unie, werd opgericht. Ook treft men er diverse plaquettes en andere zaken aan, die in de loop der jaren zijn geschonken aan het personeel van de Stasi door bezoekende delegati es van de KGB uit de SovjetUnie of door de vaste vertegenwoordiging van de KGB in Oost-Berlijn. De argeloze bezoeker zou bij het bezoek aan de provisorische tentoon stelling in de werkvertrekken van Erich Mielke tot de conclusie kunnen komen dat er een hechte band bestond tussen de KGB en de Oostduitse Stasi. Dat was ook inderdaad zo. De KGB heeft tradi tioneel a ltijd nauw samengewerkt met de Stasi en de andere Oosteu ropese geheime diensten, zowel op het terrein van de binnenlandse ve iligheid als op het gebied van spionage tegen het Westen. De beschikbare infonnatie daarover is uiteraard op tal van punten onvolledig, maar er zijn wel een aantal constanten aan te wijzen. Die zijn

onder andere terug te vinden in de memoires van KGB -ers en Oosteuropese leden van de geheime politie, van wie er sinds 1945 een redelijk aantal naar het Westen is overgelopen.

Geschiedenis Voor een goed begrip van de rol die de KGB in Oost·Europa heeft gespeeld tot aan de omwentelingen in 1989 is een korte terugblik op het einde van de Tweede Wereldoorlog verhelderend. Toen Stalins Rode Leger in 1944·'45 grote delen van Oost-Europa en uiteinde lijk ook Duitsland zelf op de Wehrmacht veroverde, werd een proces van "sovjetisering" in gang gezet dat na een aantal jaren zou leiden tot het vestigen van een reeks sate llietstaten aan de westgrens van de Sovjet-Unie. De vestiging van dergelijke regimes in Oost·Europa valt natuurlijk niet los te zien van de Koude Oorlog tu sse n Oost en West, die kort na de nederlaag van Hitler· Duitsland in alle hevi ghe id losbrandde.

weerzin aan gedacht werd. Wie er nu binnenloopt, kan tegen een geringe entreeprijs de voormalige werkkamer van Mielke en enkele

belendende vertrekken in hun oude Slaal bezichtigen. De kamer

waar vroeger een van de machtigste personen in de DDR zetelde, valt nu vooral op door het reusachti ge bureau met de batterij tele· foons en de smakeloze plompe fauteuils met hun verouderde vonngeving, die samen met een

lage tafel een zithoek vormen. In een van de vertrekken is ook een

Berlijn, Glilmieker BrOekt: de plaats van de "spionnen· ruifen tussen Oost H

en West (foto ANP).

groot aantal objecten tentoongesteld die elders uit het gebouw bijeen zijn gebracht: een portret van Mie lke, diverse emblemen, medailles en dergelijke. Er is ook een schilderij te zien waarop Lenin aan Feli x Dzerzjinski (2) de oor· konde overhandigt waarmee eind 191 7 de geheime politie van de

. 61ienicker lnicia '--' -

Dit Ihr din lam.n

lrick, dir Elnhelt-Ulbln. - . IUeb die MI.lr. bit....... _ _ ~_l"",_ .. dit

De politieke ontwikkelingen in Polen, Roemenië, Bulgarije, Tsjechoslowakije, Hongarije en de DDR (3) waren niet in elk opzicht identiek, maar in aLle gevallen

werd een communistische staatsorde, een een partij-dictatuur, geïnstalleerd. Ook op het terrein van economie en cultuur gingen die staten sterke overeenkomsten met de Sovjet-Unie vertonen, vandaar de term "sovjetisering". Dat betekende onder andere dat commu-

nisten in die satellietstaten met intimidatie en geweld in het zadel werden geholpen (4); leden van andere politieke partijen of personen met een andere "staatsgevaarlijke" connectie werden vaak massaal gearresteerd of naar de Sovjet-Unie gedeporteerd. Velen van hen kwamen nooit terug. Het

kwam er in fei te op neer dat de Oosteuropese volkeren, die al het nodige onder de Duitse bezetting te lijden hadden gehad, nu

opnieuw een golf van terreur over zich heen kregen, maar dan van

communistische zijde. Bij het met geweld opleggen van de eenpartij-staat speelde de geheime politie KGB een belangrijke rol. Gezien de dominante rol die de KGB ten tijde van Stalin ook binnen de Sovjet-Unie zelf speelde, lag dat voor de hand. Daarnaast waren de Oosteuropese communisten (met uitzondering van die in Tsjechoslowakije) rond 1945 heel gering in getal; zij beschikten eenvoudigweg niet over voldoende mensen voor zo'n grootschalige terreuroperatie. Stalin, die met harde hand vanuit Moskou over Oost-Europa heerste, was bovendien ook iemand met uitgesproken paranoïde trekken en hij was er de man niet naar om het sovjetiseringsproces aan "onbetrouwbare" buitenlandse communisten over te laten. Daarom speelde zijn eigen KGB bij dit alles een sleutelrol, uiteraard met gebruikmak.ing van personeel uil de Oosteuropese landen zelf. Het werd de Oosteuropese communistische leiders na enige tijd wel toegestaan hun eigen geheime politie op te richten, maar onder streng toezicht van de KGB. De nieuwe Oosteuropese veiligheidsdiensten leken

qua structuur en methoden dan ook sterk op de sovjet-dienst. Tot ongeveer de tweede helft van de jaren' 50 werden de geheime diensten van landen als Polen, Tsjechoslowakije en de DDR vrijwel volledig door de KGB gedomineerd. Polen Michael Tsjetsjinski, een vroegere medewerker van de Poolse militaire inlichtingendienst, heeft de infiltratie van de KGB in de Poolse geheime dienst en het bestuursapparaat geschetst (5). Hij haalt onder meer Josef Swiatlo aan, een hoge officier van de Poolse geheime politie die in december 1953 naar het Westen overliep. Volgens Swiatlo werden in het begin van de jaren' 50 acht van de twintig afde Lingen van de Poolse Staatsveiligheid rechtstreeks geleid door sovjet-officieren, drie hadden sovjet-"adviseurs" en van de elf afdelingschefs die als Polen of Poolse joden werden beschou wd hadden er minstens vier vroeger bij de KOB gewerkt en was er een een voonnalig officier in de sovjetstrijdkrachten. Hoe ver die sovjetpenetratie van de Poolse veiligheidsdienst ging, blijkt bijvoorbeeld ook uit het door Tsjetsjinski gemelde feit dat de Poolse kardinaal Wyszynski, een fel tegenstander van het communistische bewind in zijn land, in december 1953 door twee KGBofficieren werd gearresteerd. De Poolse geheime politie week overigens in dit opzicht niet af van het reguliere leger, waar de meeste sleutelposities tot ergens in het midden van de jaren '50 ook werden ingenomen door sovjet-officieren.

Illustratief voor de situatie in de jaren ' 50 zijn de ervaringen van de officier van de Poolse militaire inlichtingendienst Pavel Monat, zoals hij die in zijn memoires heeft weergegeven (6). Monat was in 1955- I958 in de Verenigde Staten gestationeerd, waar hij verbonden was aan de Poolse ambassade. Voor zijn vertrek naar Washington had hij in Warschau een persoonlijk onderhoud gehad met de stafchef van het Poolse leger, die van

huis uit sovjet-burger was en beter Russisch sprak dan Pools. Het gesprek werd dan ook in het Russisch gevoerd. Inlichtingenofficieren uit de satell ietstaten zoals Monat waren naar zijn zeggen voor de KGB belangrijk, onder andere omdat zij in de Verenigde Staten naar plaatsen mochten gaan waar sovjet-personeel niet mocht komen. Monat krijgt dan ook regelmatig van zijn KGB-collega's van de ambassade van de USSR vragen lijsten mee als hij bepaalde delen van de Verenigde Staten gaat bezoeken en in het algemeen vindt er een levendige uitwisseling van gegevens plaats met de KGB. In het midden van de jaren' 50 werd een groot aantal sovjet-adviseurs uit Polen teruggetrokken en het

Stalin was er de man niet naar om het sovjetiseringsproces aan "onbetrouwbare" buitenlandse communisten over te laten ligt voor de hand te veronderstellen dat de greep van de KGB op de Poolse geheime dienst wat minder werd.

Oost-Duitsland In de vroegere DDR was de uitgangssituatie enigszins anders dan in Polen. De Sovjet-Unie had hier in 1945 immers te doen met een verslagen vijand, die de eerste jaren rechtstreeks bestuurd werd door de Sowjetische Militäradmiflistration in Deutschland (SMAD), die was gevestigd in Berlijn- Karishorst.

De onderzoeker K. W. Fricke schetst hoe in de eerste helft van de jaren '50 op alle niveaus binnen het Oostduitse MfS ook sovjetadviseurs waren geplaatst, die niet alleen het werk van de medewerkers van het MfS moesten controleren, maar ook scholing en onderricht gaven (7). Bepaalde acties mochten alleen met toestemming van de sovjet-adviseurs plaatsvinden. Die adviseurs van de KGB zouden steeds een hogere rang hebben gehad dan de officieren van het MfS die zij moesten in-

3 j

strueren. Een uiting van de nauwe samenwerking tussen KGB en MfS was ook dat verhoren van politieke gevangenen vaak door medewerkers van beide diensten gezamenlijk werden afgenomen. In het midden van de jaren' 50 zijn de KGB-adviseurs bij het MfS grotendeels teruggetrokken. Een vroegere hoge officier van het MfS zei na de "opheffing" van de DDR in een anoniem interview over de betrekkingen tussen de twee diensten dat de KGB tot 1958 de leiding had over elke afdeling van de Stasi. In de jaren '70 was de relatie anders geworden: "Wij waren geen ondergeschikte partners meer, maar gel ijken", zo zei hij (8).

Na 1960 zagen de Oosteuropese diensten de adviezen van de KGB als de raad van een oudere broer

bomproject kreeg de afdeling van de HVA waar Stiller werkte een uitvoerige opdracht van een KGB delegatie uit Moskou. Een van Stillers superieuren formu leerde het als volgt: "Overigens hebben de vrienden (de Russen, BdJ) een uitvoerig takenpakket voor jullie afdeling achtergelaten; om precies te zijn, jullie moeten wat meer aan de kernwapensector doen. Ik had niet gedacht dat het neutronenbomproject hun zo na aan het hart lag. Zij hebben mij duidelijk te verstaan gegeven dat met de invoering van de neutronenbom door de Amerikanen de krachtsverhoudingen weer ten gunste van de andere partij zijn verschoven. De vrienden zelf zijn nog niet in staat het ding te fabriceren. Volgens henzelf hebben ze nog een forse achterstand op dat gebied. Dus kameraden, jullie weten wat je te doen staat."

Tsjechoslowakije Dat laatste lijkt te worden bevestigd door de voormalige MfS-officier Werner Stiller, die in 1979 naar de Bondsrepubliek Duitsland overliep. Vanaf 1972 was hij werkzaam geweest bij de afdeling die verantwoordelijk was voor spionage in hel buitenland, de roemruchte Hauptverwaltung Aufklärung (HVA). Hoewel de samenwerking tussen KGB en MfS niet een van de hoofdthema's is van zijn memoires zegt hij er wel een aantal dingen over (9). Een van de taken van de HVA was het stelen van technische vindingen in het Westen, om daarmee zowel de civiele als de militaire economie van de DDR te ondersteunen. Van die diefstal profiteerden de Russen volgens Stiller ook in hoge mate, aangezien zij van de meeste informatie een kopie kregen. Dergelijke opmerkingen over het doorgeven van materiaal aan de KGB komen in Stillers boek regelmatig voor. Daarbij is een aantal keren sprake van KGB-officieren die naar believen rondneuzen in materiaal van het MfS , om uit te zoeken wat zij naar Moskou doorgestuurd willen ZIen.

In de periode dat de Amerikanen bezig waren met het neutronen-

Na de machtsovername door de communisten in Praag in 1948 nam Stalin door middel van de KGB ook Tsjechoslowakije in een ijzeren greep. Onder niet-communisten vielen vele slachtoffers, maar ook de Tsjechoslowaakse communisten moesten het ontgelden. Het meest beruchte voorbeeld is in dit verband het proces tegen Rudolf Slánsky en tien andere vooraanstaande communisten die eind 1952 in Praag na een showproces op grond van verzonnen beschuldigingen werden terechtgesteld. De regie van dit proces en de arrestaties en martelingen die eraan voorafgingen, berusue achter de schermen bij KGB-officieren in Praag, die rechtstreeks in verbinding stond met de sovjetleiders in Moskou ( 10). De opvattingen van die KGB-ers over recht waren nogal ongecompliceerd. Toen een officier van de Tsjechoslowaakse veiligheidsdienst bezwaren maakte tegen de wat grote voortvarendheid van de Russen bij het aanpakken van de "verdachten", werd hem door een van hen toegeschreeuwd: "Stalin heeft me hierheen gestuurd om een proces voor te bereiden en ik heb geen tijd te verliezen. lk ben hier niet gekomen om te praten. Ik ben naar

Tsjechoslowakije gekomen om koppen te zien rollen. Ik draai liever honderdvijftig anderen de nek om dan dat het mij mijn nek kost. Hoe je aan je informatie komt interesseert me niet en ook niet hoe waar die is. Ik geloof alles en laat de rest maar aan mij over." Net als in het geval van Polen en de DDR werd de geheime politie van Tsjechoslowakije (in het Tsjechisch afgekort tot STB), lange tijd door de KGB gedomineerd. Ladislav Bittman heeft in 19541968 bij de inlichtingentak van de STB gewerkt en doet verslag van zijn ervaringen in zijn boek The Deception Game (11). De invloed van de KGB was volgens Bittman tot het begin van de jaren '60 doorslaggevend, ook op het punt van het personeelsbeleid binnen de STB. Een wijd vertakt net van sovjet-adviseurs binnen de STB maakte de dienst uit. In een interview heeft Biuman de gang van zaken in die periode als volgt beschreven: "Het was toen zo dat ik eerst met een eventueel voorstel voor een operatie naar een sovjetadviseur moest, nadat het natuurlijk eerst in het Russisch was vertaald. Mijn adviseur becommentarieerde mijn ontwerpvoorstel en kwam met aanbevelingen voor veranderingen. Die bracht ik aan, ik typte vervolgens mijn voorstel in het net uit en pas daarna gaf ik het ter lezing aan mijn Tsjechische superieur. Deze besprak het op zijn beurt weer met zijn KGB-adviseur, die ook weer het recht had om van alles te veranderen. Na deze schakel in de keten te zijn gepasseerd, ging het voorstel naar de minister van Binnen landse Zaken, die ook weer een sovjet-adviseur naast zich had." Als een operatie in het Westen achter de rug was, ging het op dezelfde manier. Het verslag werd meteen in het Russisc h vertaald, aan de KGB-adviseur voorgelegd en naar Moskou doorgestuurd. Bittman: "In feite was de KGB dus van elke Tsjechoslowaakse operatie meteen op de hoogte, terwijl het Politburo en het Centraal Comité in Praag nog van niets wisten (12)."

In de eerste helft van de jaren '60 trad er volgens Bittman een wijzi· ging op in de relatie tussen de STB en de KGB. De formele benaming van de sovjet-adviseurs we rd nu "verbindingsoffic ier". Na 1964 Iiet de KGB de details van operaties

aan Tsjechoslowaakse officieren over en bemoeiden ze zich alleen nog maar met belangrijke kwesties. Dat neemt niet weg dat ze nog steeds toegang hadden tot alle infonnatie die door de Tsjechen was vergaard .

Variabel De Amerikaanse deskundige op het gebied van het inlichtingen wezen l effrey Ri chelson heeft opgemerkt dat de relatie tu ssen de KGB

en de inlichtingenen ve iligheidsdiensten van de Warschaupactl an-

den per dienst varieerde. Hij meende dat de Bulgaarse di enst het meest door de KGB werd overheerst en dat de Roemeense dienst het meest ze lfstandig opereerde ( 13). Gezien de aard van de betrekkingen op andere terreinen

tussen de Sovjet- Unie en die landen is dat op zich geen verrassende conclusie. Uit dit artikel blijkt voorts ook dat de relatie tu ssen de KGB en de andere Oosteuropese diensten in de tijd heeft geva-

rieerd. Die relatie werd door diverse factoren bepaald, zoals de interne o nt wikkelingen in een bepaald land, de mate waarin de Sovjet-

Oosteuropese zusterdiensten overnam. Andersom lijkt dit niet te zij n voorgekomen ( 15).

Unie assistentie van haar bondge-

De relatie tussen de KGB en de Oosteuropese diensten zoals die in het voorgaande zijn geschetst, wordt in grote lij nen bevestigd door ex-generaa l-maj oor Oleg Kal oegi n van de KGB ( 16). Aan de situatie van onderschikking aan de KG B kwam volgens hem na de jaren '50 een einde: " We stopten onze directe bemoeienis met prakti sche en operati onele zaken. We consulteerden en gaven adviezen, maar we lieten de uiteindelijke besliss ing aan de Polen, Tsjechen en Bulgaren over; niet alleen bij interne veiligheidsoperati es, maar ook bij externe inlichtingenoperaties legden we niet rec htstreeks onze wi l op. Ik heb met elke dienst te maken gehad en ik weet het uit eigen ervaring. Ze luisterden meestal goed naar ons en deden vaak wat wij voorstelden, maar ze konden het met ons oneens zijn en er vond een nonnale zakelijke discussie plaats. Ze zagen onze adviezen als de raad van een oudere broer." Naar aanleiding van de vraag of de KGB betrokken was bij een affaire als de moord op de Poolse priester l erzy Popieluszko

noten nodig had en de male waarin de bondgenoten verzoeken om assistentie konden honoreren. Het ligt voor de hand te veronderstellen, zoa ls Riche lson doet, dat politiek destabiliserende o nt wikkelingen zoals de Praagse lente in 1968 en de opkomst van Solidariteit in Polen in 1980 resu lteerden in een grotere invloed van de KGB, al was die waarschijnlijk van tijdelijke aard. Interessant is in dit verband de opmerking van de vroegere STB-officier losef Frolfk, dat in de periode direct na augustus 1968 veel to pagenten van de Tsjechoslowaakse dienst in het buitenland door de KGB werden overgenomen ( 14). Hun informatie werd exclusief door de Russen opgeëist. Frolfk noem t het voorbeeld van een agent van de STB in GrootBrittannië, van wie het dossier uit Praag verd ween en naar Moskou werd overgebrac ht. Een o ppervlakkige besc houwing van de literatuur suggereert overigens dat het herhaa ldelijk voork wam dat de KGB een veelbelovende age nt in het buitenland van een van de

Een Westduitse poster uit de jaren 70 waarschuwt secreta· resses voor minnaars die vaar de Oostduitse inlichtingendienst kunnen werken (fata UP/i·

in 1984 antwoordde Kaloegin: " De KGB had met de zaak Popieluszko niets uit te staan. Het waren overijverige lokale veiligheidsofficieren die Popieluszko aanpakten en waarschijnlijk niet eens van plan waren hem te vermoorden. De KGB had altijd wel een verb indingseenheid bij het Poolse ministerie van Binnenlandse Zake n. Dat waren adviseurs die de contacten onderhielden tussen de KGB en de Poolse veiligheidsdienst. Die zouden zich nooit bemoeien met lokale problemen op een laag niveau, wat de operatie tegen Popieluszko in feite was. Ze waren natuurlijk goed op de hoogte van algemene Poolse binnen landse kwesties, maar niet van de concrete operationele details van het werk van de Poolse veiligheidsdienst. Wat buitenlandse operaties betreft was er natuurlijk wel volop uitwisseling van gegevens en soms gezamenlijke operaties. Dat laatste moet men ec hter niet overdrij ven, want de Polen waren altijd nogal op zichzelf en hielden afstand van de KGB, veel meer dan bijvoorbeeld de Bulgaren." Hierbij moet worden opgemerkt dat die rol van "oudere broer" waar Kaloegin naar verwijst (het klinkt bijna als "suikeroom", BdJ), een feitelijk machtsoverwicht van de KGB natuurlijk allenninst uitsluit.

9. Wcmcr 511l1er.lm unIrum tkr SplOllagr Mil ~in~m Nar·h ...or/ ''0/1 Karl ",ilh~lm Fndt. Main z. 1986.

Noten : I, De OJslduilSC Sla~i en de iUldere Oosteuropesc gehei· me diemten dlc tOl de val van hel communisme in 1989 actief Wd~n. onde~heidden zich in belangrijke oplich· ten van hun ""e~tenc tCilenhangers. De communistische dicIISten comhineerdcn taken in /!.et buitenland. wals spionage. met de WI'Jl voor de blnllCnhUldsc vei hgheld. Daarnaast hadden u nog ccn reeks gewone politietaken. zoals de fysieke beschemung van leiders en de bestriJdmg criminaliteIl. ook: .... erk. van bep.la.kIe VOlTl1Cll van len ze b nl\Clt een pohl1ekc cultuur die aan de werltuamheden un geheime dIensten veel minder beperkingen oplegde dan UI het Wcsten gebruikelijk is. VOor de KGB geldl dit alle!! nog steeds.

"""are

Het standaardwerk over de StllSi is KarI-Wi lhelm FricJ,:C'5 Di~ DDR-Slaatml·h~rhtil.

Entwici.:lung. Siruk/uITn.

Akrio/ls~ld~r.

Keulen. 1982. Een recent. degelijk wen.: over de KGB is Amy Knight'i TM KGB : Paliu aM Paliru:s lil I~ SQI'in U/I'(HI. Londen/Bo5fOn. 1988. De KGB heel ovengens officieel pas zo vanall9S4 en was rlaarvOtt onder een aanlallVldc~ namen bekrnd. Gcmak.Ihalve gebnuk Ik m dit anikei uil~luitend de Itrm KGB . In de Sovjet-Unie besW!.t naast de KGB ook nog de militain' inlichlingçndl('flst OROc. die echter alleen een buitenlandse Inhchtingentaa}:: heeft. Erich Midke (1907· ) was mini5lcr van Staa~~vei l igheid in de DDR van 1957- 1989. In 1934 werd hij in Duitsland bij verslek veroordeeld wegens maleplichtigheid aan de moord op twee Berlijnse polilir-offJci~n in 19) 1. In 19J6.19391ll1il1kle M iclkc ded ui t van de internationale brigadc$ In de Spaanse Burgeroorlog. I)(' jaren 1939- I94S bracht ~ij In de Sovjet-Unie door. 2. Feli_\ Dl.l:r7Jlnskl (1877· 1926). een communiS! van Poolse altomst. werd eInd 1917 de eerste ehef van de Tsjeh. de commun lslIsche geheime politie. d ie vrijwel metten na de Olaobem:volutic werd opgericht. Dzel7.jink. si zou die functie tOl lijn dood bekleden. 3. De DDR is fQllll(!CI opgericht IR 1949. Daarvoor heelte dat deel van Dult~land SowJetische Besat~ungszolle (SBZ). 4. De belangnjlSle onder de Oosteuropesc communisti sche leiders van na 1945 hadden de T ""eede Wen:ldoorlog in ballillgschap In de Sovjd·Unie doorgebracht en "'·aren daar opgeleid. Die kenden dus hel klappen van de 7. .....CC'p. Op die mamer Slelde de Sovjet-Unie haar invloed in Oosl· Europa ook ,·cilig.

Mid~1

Tsjetsjinski. Pmand: CammuniJm. Nu/iona· Ncw Vort. 1982.

IlJm.ltn"-S~m,,,sm.

6. Pavd Monat (wnh John DIlle). Sp)' YcrlJEyanstoo.I962.

lil /h~

US. New

7. VOor Fnde's standaardwerk over het MtS rie noot I.

10. Voor een fascin.erende kijk achter de schennen van dit zie Karel Kaplan. RI'f/or/ o/llh~ MI/ma of Ih~ Gt/lual S,crnary. wndt·" . 1990. procc.~

11 . Ladislav Binman. TMlRctptiun Ganw. Ncw Vork. 1981 (~kelijk verschenen in 1972). 12.l)('ze uitspraken van Siuman zIJn te VInden in Ben de Jong.IR~,,,,ormawQ. N,eu ..·so·tN»":"/I'"8

door (Û KGB, m: I"'~rm~diair. 22e jaargatlg nr. )2. 8 augustus 1986. bil. 39. Bntman hoefl een dccl van 1.ljn tijd bij de STB bij de afdeling desinformatie doorgebracht. Il ij bericht dat die afdeling same" met de lUIdere diensten van de Warsc hlaupactlandcn plannen voor de lange termijn opstelde. die doorgaans een pcriode van 5 104 7 jaar bestreken. Zie Ladi51Bv Biltman. TM KGB aM St,..,n DuinformaflO/I. A/llfUld~r's Vit,.,. FIJrrM'OfTi b)' Ra)' Godso/l. Washington. 1985. I ), Seffre:y T. Richelson. SM'Oni OM Sh,,/d. T~ SoI'iLl I/lI~I"golC~

and S~curity ÁpporalUJ. Cambndge (Mass.), 1986. blz. 212.

14. l osef FroHk. TM Fmlik IRf«/ion. TM MtmoirJ of a/l 1111t/ltg'/lCt Ag,nt. wnden. 1976, bl~. 188 (oorspronkelijk verschenen in 1975). IS . Froli\ noemt w' n geval uil 1963. Froll\:. a....... bil. IIJ· I I7. lnteressant is ook de 7.J1.11k van IhuT)' lloughton die begin 1961 in Engeland wegens q>tOnIIge voorde SoYJCt·Unle wml opgepakt en vcmordceld. De Britse: veiligheidsdienst MI5 d achl aanvllllkelijk met een operatie van de Poolse inlic htlllgendienSite maken Ie hebben. omdall-loughton begin jaren '50 m Warschau dool- de Polen was gerecruteerd. Peter Wright beJchrijft in zijn l.eer le~enswaardige memoires hoc men cr bij MI5 achterkwam dat Houghton inmiddels door de KGB WIlS overgenomcn. Pcter Wrighl. Spycatchn Tht Candid AulabioRroph)' of a Srnior Int,lIig' /lcc OjJid~r. Ncw York . 1987. bil. 128- 131. 16. KaJoegin verliet de actieve dIenst IR 1987. nadat hij vanar 1980 dc tweede man "an de KGB in Leningrad was gewttSl. Van 1958 101 1980 we .... le hij bij de afdeling Bui· Itnland!;e Inlichtingen van de KGB . het Eerste Boo(ddim:toraat. In de zomer van 1990 haalde Kaloegin de imerinterviews lil sovJet- en nationale pers met een westcrse media ...... aarin hij de rol van de KGB onder Gor-blItsjoven in een verder verleden fel bekritiseerde. Bij wijLt van vergelding werden hem lijn pensioenrechlen en ondcrxhcidingen o ntnomen . Voor de affaire rond Kaloe· gin zie Ben de Jong. Ex-gt/luool-majoor Kalrwgi/l'/I d~ KGB. in: Inlu/lallo/lal~ Spt'cta/or.jaargang 4S nr. I. januMi 1991. bil. 18·n. De hocma aangehaalde uitspraken van Kaloegm ~ijn te v"..Jen in Ben de Joog. Een gesprek met voormaJig KG B-generaal Oleg Kalocgm. TU5SCn GorbalSjov en de KGB bestaat een ..·~dtr:.'jdM afhank~· IIJAMid. in: 00ll·Ewmpu 1'~rb·IIn"'g~n. nr. t 12. dcttmber t990. blz.14- 19.

reen

pot Mam

In 1986 komt sovjetdissident Anatoll

(Nathan) Sjtsjaranski (zie pijl) vrij in het kader van een spionnenruil (fo to ANP).

....

PRO

IEL

naar Londen, waar hij door MI5 zonder veel succes - wordt ondervraagd. Hij moet wel zijn ontslag ontvangt een "gouden november 1952

Kim Philb "Kim" (Harold Adrian Philby wordt in 1912 Ambala (Punjab), opleiding als

In 1944 wordt hij hoofd van de nieuwe Ndeling 9 (anti-communistische operaties), verantwoordetijk voor "het vergaren en interpreteren van informatie met

betrekking tot sovjet- en communistische spionage en subversie over de gehele wereld buiten Brits grondgebied". Voor Moskou is dit een groot succes. In 1949 wordt hij benoemd tot tegenwoordiger van Washington, O.C. !dertIlssen de cod,~naam

een kennis uit Cambridge en agent van de sovjel-NKVD, 1948 werkzaam op de Britse amba"sa(le in Caro. In 195Ă&#x201C; wordt

mon, een huisvrielll familie Philby, van Philby's wan:

avond wordt diplomatfeke se ambassade. spoorloos.

ervan overtuigd dat bewijs is voor een wordt teruggeroepen

~d(",n,le

werkt omlentus"e als adviseur voor de KGB. schrijft rapporten over nale betrekkingen en aties uit van oOl,ratje 1988 overtijdt hij

Speeltuin der spionage? Door Hans van der Lee en Peter du Lingg Men is snel geneigd om te denken dat er op het gebied van inlichtingen c.q. spionage in Nederland weinig te beleven valt. Niets is minder waar. Ook ons land kent zijn affaires: de zaak van de Pakistaanse wetenschapper Dr. Khan, die bij Urenco nucleaire geheimen wist te bemachtigen om zijn land aan een atoombom te helpen; de zaak van het Russische consulaat, Transworld Marine Agency en het "zeemanshuis" in Rotterdam; de zaak van Iraakse en Surinaamse diplomaten die wegens spionage uitgewezen werden. In het onderstaande artikel werpt de redactie van jason Magazine een blik achter de schermen.

en organisatie, methoden en technieken; de medespelers en tegen-

spelers van de Nederlandse dien sten; de democrati sc he controle; de toekomst van deze diensten.

Interview Via de Nederlandse Vereni ging voor Bestuurskunde (N VB ) nam de redacti e van Jason Magazine voor een interview contact op met

Mr. A.W.H. Docte rs van Leeuwen, Hoofd van de Binnenlandse Ve ilighe idsdie nst (BVD). In verband met langduri ge afwezigheid wegens vakantie zo u zijn plaats-

vervanger ons te woord staan. Na een reek s brieven, faxen en tele-

foontjes was de zaak in principe rond. Hans van der Lee en

In dit artikel wordt ac hteree nvol-

Peter du Lingg zijn

gens ingegaan op de geschiedenis

redacteuren van Joson

van de Nederlandse inlichtingen-

Magozine.

en ve iligheidsdiensten, hun taken

Mr. A. WH. Docters van Leeuwen, sinds 1988 Hoofd van de

Binnenlandse Veilig路 heidsdienst (foto Sijthoff).

In het laatste tel efoongesprek over deze zaak we rd ons ec hter duidelijk gemaakt. dat het interview

toch geen doorgan g zou vinden. " De invalshoek is niet specifiek BVD. U vraagt naar de organisatie ... de activiteiten van 'v reemde ' inlichtingendiensten in Nederland. Daar kunnen we, zoals u begrijpen ZUil, niet op ingaan. We zouden elkaar maar een beetje bezig hou den," aldus het Hoofd van de Directi e Communicatie van het Mini sterie van Binnenlandse Zaken. Inlichtingendiensten zijn natuurlijk ni et gebaat bij een grote mate van openbaarheid en openheid. Blijkbaar is een beetje glasnost in deze tijd al te veel gevraagd. De vraag of men geheimzinnig doet om extra bezuinigingen te voorkomen - als zou uitkom en dat de BVD minder tot stand brengt dan men ons nu wil doen ge loven - blijft onbeantwoord.

G esc h ie d e n is In Nederland bestaan er sinds 19 14 inlichtin gendiensten. Van regeringswege werd in dat jaar naar aanleiding van het uitbreken van de Eerste Wereldoorl og de eerste (militaire) inlichtinge ndi enst opgeri cht: afde ling 111 van de Gene rale Staf, afgekort G S 111. Men hie ld zich bezig met het ve r-

zamelen van militaire inlichtingen en met contraspionage. Vier jaar later leidde de "pogin g to t revolutie" van TroelsIra tot de oprichting van een binne nlandse ve ili gheidsdienst: de Centrale Inlichtin gendie nst. afgeko rt C l. In de Tweede Wereldoorl og besc hikte de Nede rl andse rege rin g noch in Londen noch in hel bezette Nederland over een noemenswaardi ge infrastructuur op het gebied van in lichtin gen. Het Bu rea u Nationale Ve ilig heid (B NV), o pgericht in 1945, was een politiĂŤle d ienst met arrestati ebevoegdhe id, die belast was met de afwikkelin g van de nas lee p van de Tweede We reldoorl og: onder andere het opsporen va n in ons

land ac htergebleven Duitse sabotage- en spio nage-organi sati es. Het B NV voorzag ook in de coĂśrdina-

tie van acti viteiten die in verband sto nden met de nati ona le veiligheid. De Binnenlandse Ve ilighe idsdienst (BVD) kwam in 1949 voort uit de d rie jaar ee rde r gec reĂŤe rde Centrale Ve ilig he idsdienst (C VD).

1. Het ve rzame len van gegevens o mtrent o rgani sati es en personen we lke door de doelen die zij nastreven, dan we l door hun acti vite iten aanle iding geven tot het ern sti ge ve nnoeden dat zij een gevaar vonnen voor het voortbestaan van de democrati sche rechtsorde, dan wel voor de veilighe id of voor andere gew icht ige belangen van de Staat; 2. Het ve rrichten van ve iligheidsonderzoeken ter zake van de vervuiling van vert rouwe nsfun cti es, dan we l van fun cti es in het bedrij fsleven, we lke naar het oordeel van O nze terzake verantwoorde lijke Ministers de mogelijkhe id bieden de ve ili ghe id of andere gew ichtige belangen van de Staat te sc haden; 3. het bevorderen van maatregele n ter beveilig ing van gegevens waarvan de gehe imho udin g door het belang van de Staat wordt gebode n en van d ie onderdele n van de ove rheidsd ienst en van het bed rijfs leven, welke naar het oordee l van On ze terlake verantwoordelijke Mini sters van vitaal belang zijn voor de instandh o uding van het maatsc happe lijk leven. Wat moeten wij ons nu concreet voorste llen bij deze abstracte opsomming? De bovengenoemde taken li ggen o p het geb ied van contraspionage. te rreurbestrijding en de controle van binnenlands politiek ex tremisme. Z ie voor meer infonnati e over punt I. verderop het ko pje " tegenspelers", subkopje " buiten land".

Taken BVD Op 8 augustu s 1949 werd de BVD bij Ko ninklijk Bes luit (KB ) in het leven geroepen . Dit vertrou we lijke KB werd gewij zigd in 1951 en 1956, maar lange tijd geheim geho uden. Pas in 1972 kreeg de BVD, naar aanleiding van een herfo rmulering van zijn taken, op verzoek van het parlement ecn formeel wettelijke basis: de Wet op de in lichtingen- e n ve ili ghe ids-

Voor wat betreft punt 2. en 3. kun nen wij denk en aan het (doe n) uit voeren van ve ilig heidsonderzoeken en het bevorderen van de ve ilig heid bij de overheid en in het bed rijfs leve n, bv. bij Ho ll and Signaal, Mui den Chemie, Ph ilips. Veel BVD-fun cti o narissen d ie o p dit gebied werkzaam zij n. stappe n later o ver naar de pri vate sector.

diensten.

Organisa tie

De taken van de BVD zijn vo lge ns deze wet:

De BVD heeft zo ' n 700 medewerkers in di enst e n valt onder de verant woorde lijkheid van de Min iste r van Binnenl andse Zaken. Het bud-

get bed roeg in 1990 53 miljoe n gulden. De d ienst heeft zeke r 5 directies, waaronder de Directie Staat sve iligheid. Naast operatio nele afdelinge n, zoa ls spionage en terrorisme, kent de BVD ook ee n uitgebreid o nderloe ksapparaat dat zich bezigho udt met het analysere n en bestuderen van internat ionale ontwikkelinge n. Naast de BVD bestaat er ee n aanta l andere inlichtingendi ensten: - de Militai re Inlichtin gend ienst (MlD) in Den Haag, g root 450 personen, excl usief 60 personen van de 10ie Militaire Inlichtingend ienst Compagni e in Ape ldoorn , 45 personen van het 111 e ContraInl ichtingen Detachement en zo ' n

Naar aanleiding van de Eerste Wereldoorlog en de "poging tot revolutie" van Troelstra zijn inlichtingendiensten ontstaan 250 personen van de verbindingen-inlicillingend ienste n van de krij gsmachtonderdelen, o nder verantwoorde lij khe id van de Min is te r van Defe nsie. Doelstellin g: het verlamelen van tacti sc he milita ire in fo nnatie, het ve rri chten van veilighe idsonderzoeken voor vertrou we nsfun cti es, he l uit voeren van beveilig ings- en contras pionage-operaties: - de Po litie- Informatiedi enst (PID), verspreid over het land, groot 150 personen, bestaande uit politiepersonee l van Rij ks- en gemeentepol iti e dat ook voor de BVD en de vreemdelinge npo litie werkt , o nder verant woordelijkheid van de Min is ters van Binnenl andse Zaken en Justiti e. Doelste lling: het verza me len van info rm atie omtrent crimin alite it en po litiek ex tremi sme: - de Inli chtin gendienst Buitenl and (IDB ) in Wassenaar. groot 42 pe rsonen, bestaande uit d iplomaten, vaak met een opleidin g aan de

Uitgewezen inlichtingen-officieren (KGB en GRU) / 976-'9/

- de Amerikaanse Centrallntelligence Agency (CIA), Drugs Enforcemelll Ageney (DEA) en Federal Bureau of Investigatioll (FBI);

G.M. Burmistrov

1976

G.S. Karpensjenkov

1988

V.T. Khlystov

1976

A.A. Ki selev (GRU)

1975

A.F. Konoval (GRU )

1983

v.v. Leonov

1981

R.M. Lopukov

1978

A.!. Poletsjuk

1978

- de Franse Directiol1 Générale de Séel/rité Extérieur (DGSE) en DireClioll de la Surveillance du Territoire (DST);

S.v. Tsjernjajev (GRU)

1983

- de Israëlisc he Mossad.

A.B. Veli tsj ko

1988

In Nederland hebben de medespelers naar schaning zo' n 50 inlichtingen-officieren gestationeerd. De BVD en andere Nederlandse dien-

J. Barron, KGB Today: the Hidden Hand, blz. 437 e.v./diverse dagen weekbladen.

School Militaire Inlichtingendienst (SMID), gestationeerd op ambas-

sades en hel Ministerie van Bui-

Om hun taken uit Ie voeren bedienen de diensten zich van een breed scala aan technische en menselijke

tenlandse Zaken;

mogelijkheden. zoals recruterin g

Doel stellin g: "het verzamelen van

van "agenten" (informanten) en surveillance (aflui steren, fotogra-

- het Duitse BUlldesamt für Veilassuligssclllltz (BN ) en de Bu,, desllaehriehtelldiellst (BND);

sten werken in meerdere of mindere mate samen met de bovengenoemde diensten. Deze samenwerking kan zowel op het gebied van informatie-uitwisseling (over terrori sten, "vreemde" dien-

sten enz.) liggen als op dat van het

gegevens betreffende het buitenland, die voor de Staat van belang

feren, volgen).

kunnen zijn"'.

De BVD heeft gee n fonnele bevoegdheid tot het opsporen en

Verder bestaat er voor handen spandiensten een netwerk van zo' n 20 defensie- en militaire atlaché's

aanhouden van verdachte perso-

Wat waren tol voor kort nu de

nen. laat staan tot het in bewaring stellen van personen of het doen

" tegenspelers" van de Nederlandse

dat gecoördineerd wordt door de MlD en de IDB. Voorts bestaat er een aantal politiële diensten, zoals de Centrale Recherche-Informatiedienst (CRI ) en de Fiscale lnlichtingen- en Opsporin gsdienst (FIOD), dat ook inlichtingen-activitei ten ontplooit.

Methoden e n technieken De Nederlandse inlichtingenen veiligheidsdiensten maken voor

hun activiteiten gebruik van diverse bronnen van infonnatie. Naast

van huiszoek ingen. Hiervoor roept

zij de hulp in van de PlD, waarvan het (politie-)personeel wel over deze bevoegdheden beschikt. Formeel is voor het afluisteren van

de telefoon de handtekening nodi g

uitvoeren van gezamenlijke operaties.

Tegenspe lers

inlichtingenen veiligheidsdiensten en waar zou hun interesse naar uit kunnen gaan?

Buitenland: - de Chinese inlichtingendienst, o.a. geïnteresseerd in wapenexport naar Taiwan en Westerse (wapen-)

van 4 ministers per individueel geval (en voor het afluisteren van

technologie;

andere gesprekken 3): de premier,

- de "Midden-Oostel ijke' inlich-

de Ministers van Binnenlandse Zaken, Justiti e en Verkeer en

tingendiensten. o.a. geïnteresseerd in anti-terrori sme-operaties, oPPOsitiegroeperingen en Westerse

Waterstaat (alleen bij telefoongesprekken). Er bestaat echter voldoende reden om aan te nemen dat

publieke informatie, het anuisteren

de praktijk niet altijd in overeen-

van radi o e. d. wordt mensen "op

stemming is met de theorie.

basis van vrijwilligheid" om medewerking gevraagd. De BVD bevindt zich middenin een georga-

Med espe le rs Wat zijn nu de "medespelers" van

nÎseerd infonnatieweb, waarbij infonnatie uil diverse bronnen op

de Nederlandse inlichtingenen vei Iigheidsd iensten?

haar bureau 's belandt.

- de Britse Secret Service (ook wel MIS) en SeC/·et Intel/igence Service (S IS , vroeger MI6);

(wapen-)technologie: landen als Irak, Iran, Libië en Syrië (deze twee laatste vanuit Brussel); - de (meer onafhankelijke) Oosteuropese inlichtingendiensten, o.a. geïnteresseerd in militaire infor-

matie en Westerse (wapen-)technologie: de Hongaarse dienst; de Joegoslavische dienst; de Poolse

dienst; de Roemeense Securitate; - de "inlichtingendienst" van de

Pa/es/in e Lihera/ion OrKaniza{ion (PLO), O.a. geïnteresseerd in de acti viteiten van Israël en oppositiegroeperingen; - de samenwerkende sovjet- en Oosteuropese civiele en militaire inlichtingendiensten onder leiding van de KGB , o.a. geïnteresseerd in militaire infonnatie en Westerse

(wape n-)technologie: de Russische KGB en GRU; de Oostduitse Srasi; de Tsjechoslowaakse STB; de Bulgaarse dienst; de Cubaanse DGl ;

De meeste landen stationeren hun

inlichtin genpersoneel nog steeds hoofdzakelijk op hun ambassades, zodat hun officieren de diplomatieke status hebbe n en in het ergste geval personG non grata verklaard en het land uitgezet kunnen wor-

den. In enkele gevallen, mede afhankelijk van de stijl van opereren van een bepaald land, geeft

Het bedrijf treedt op als agent voor de Russische staatsrederijen, die zijn verenigd in hel bevrachtingskantoor Sovfracht. TWM is voor bijna 100 procent eigendom van Sovfracht. De vertegenwoord igers van Sovfracht waren officieren

van de KGB. Hun opdrachl was

men de voorkeur aan echte of fic-

het verzamelen van infannatie over de werk wijze van de Nederlandse inlichtingenen vei lig-

tieve als dekmantel.

heidsdiensten, alsmede over de

In Nederland hebben de tegenspelers naar schatting zo' n 100 inlich-

ben. De meeste infannatie bestaat

De meeste landen stationeren hun inlichtingen personeel nog steeds hoofdzakelijk op hun ambassades

- de Zuid-Afrikaanse inlichtingendienst BOSS, o.a. geïnteresseerd

over de Sovjet-Un ie, di e hier 20 KGB - en 10 GRU-officieren heeft,

activiteiten van de VS in de haven

in de anti-apartheidsbeweging en

verspreid over de vesti gingen van

oppositiegroeperingen.

Aeroflot, Novosti, TASS en de handelsvertegenwoordi gi ng in

Terrori sti sche organisaties: ETA,

Amsterdam, de ambassade en het con sulaat in Den Haag, alsmede Tran sworld Marine Agency in

IRA, onderdelen van de PLO, RAF enzovoorts.

tingen-officieren gestationeerd, die

enkele honderden personen als "agent" (i nformant) in di enst heb-

ven.

Het landgoed Nieuw Rh odenrijs werd in 1989 voor 5 miljoe n gekocht en verbou wd door TWM.

Binnenland:

De accomodat ie is officieel een sport - en ontspanningscentrum

Rotterdam en soortgelijke bedrij Het moge duidelijk zijn dat de veranderingen in het "Oostblok" doorgewerkt hebben in de inlichtingenen veiligheidsdiensten. Van het netwerk van KGB en bevrien-

de diensten uit Oost-Europa is wei nig meer over dan de KGB en

- groeperingen van (anarchistische, internationalisti sche, maosti sche. trotski sti sche enz.) extreem-linkse signatuur;

de GRU. De Stasi en de STB zij n nog nau we lijks acti ef, terwijl waarschijnlijk de Bulgaren en in elk geval de Cubanen proberen om zelfstandi g te opereren (hetgeen

- groeperingen van (fascisti sche, nazisti sche, raci sti sche enz.) extreem-rechtse signatuur.

bij gebrek aan financiën niet zal

"Zeemanshuis"

meevallen).

In 1972 werd in Rotterdam het sc heepvaartbedrijf Transworld Marine Agency (TWM) opgericht.

Als gevolg van de ontspanning tussen Oost en West is de nadruk voor de sovjet- en Oosteuropese diensten nog meer komen te liggen op het verzamelen van infonnatie over technologie; bovendien is binnen deze sector een verschuiving opgetreden van militaire naar

civiele techn ologie (i nfomlatiesystemen, nucleaire energie enz.). In het algemeen richten de dien-

van ROllerdam. In 1988 werd de Rus Karpensjenkov het land uitgezet vanwege een poging lot het omkopen van een polilie-agenl.

voor de 16.000 zeeliede n die jaarlijks Rotterdam aandoe n. De aanstelling van 3 Russische "sportin-

structeurs" werd geblokkeerd door het weigeren van een visum door

de Nederlandse overheid. Democratische controle Voor wat betreft de formele democralische controle op de BVD werd in 1952 in de Tweede Kamer de Vaste Commissie voor de

Inlichtingen- en Vei ligheidsdiensten opgericht. In deze commissie nemen de fractievoorzitters van de

4 grootste politieke partijen (lees: fracties) zilling. Het is de laak en de bevoegdheid van de commissie om de veran twoordelijke minister

- in het geval van de BVD de Minister van Binnenlandse Zaken - aan de tand te voelen omtrent het functioneren van een dienst. De leden van de commissie zijn echter

sten uit de Derde Wereld, zoals die

gehouden aan een plicht lol

van Irak, Libië en Pakistan, zich echter wel op militaire technologie (nucleaire. chemi sche en biologische wapens) en soms op tacti sche militaire infonnatie.

geheimhouding. Wel vindt er af en

toe formele verslaglegging plaats aan het parlement. In principe kan ook de minister door de Tweede Kamer altijd tot verantwoording

KGB-officier (fo to

geroepen worden.

Jason).

V. T. Khlystov. een in 1976 uitgewezen

Voor de burger bestaat er de formele mogelijkheid om zich in geval van klachten over de dienst te richten tot de bovengenoemde commissie. Ook kan hij zich wenden tot de Nationale Ombudsman en tOl de rechter. Daar staattegenover dat uit de praktijk blijkt dat deze klachten procedures vaak doodlopen als de BVD een beroep doet op gronden van staatsveil igheid. Publieke en parlementaire controle en toetsing houdt hier op.

Het verschil tussen inlichtingenen politiële diensten is, dat tegen de eerste niet en de laatste wel voldoende rechtsbescherming bestaat.

geworden. De taken van de BVD laten te veel discretionaire ruimte om er een eigen invulling aan te geven. Het onderzoeken van de antecedenten in het kader van vei-

ligheidsonderzoeken van de vele

tienduizenden mensen die jaarlijks solliciteren naar wgenaamde ver-

trouwensfuncties bij de overheid en "strategische" bedrijven laat voldoende ru imte over voor oncontroleerbare, subjectieve

Conclusie

of er over hem een aantekening

Het grootste probleem van de BVD is dat hij zic h bevindt in een

bestaat in de BVD-dossiers, ontbreekt het inzicht of hij daardoor wellicht al in de voorse lectie kans loopt om uit te vallen. Deze categorie burgers is niet representatief voor de wijze waarop de Neder-

landse bevolking benaderd wordt, erg zorgvuldig springt de BVD heid. Vernietiging dossiers

In 1990 maakte de BVD bekend dat zij wilde overgaan tot een snelle en grootschalige vernieti ging

ste karakteri stiek naar voren. De

BVD wil de democratie dienen. zij het - naar heersende maatstaven -

op ondemocratische wijze. Formeel zijn zijn taken en bevoegdheden uitsluitend bedoeld om de handhaving van de Nederlandse staat te bewerkstelligen. Er bestaat altijd de mogelijkheid dat zijn eigen aanwezigheid meer bedrei-

gend wordt dan hetgeen hij geacht wordt te bestrijden.

sterking. Dit geldt ook voor de Militaire Inlichtingendienst (MlD), waarbinnen de diverse onderdelen van de Nederlandse krijgsmacht erop uit zijn om elkaars sterkte vast te leggen. De BVD tracht zijn takenpakket echter uit te breiden in de richting van

de criminele/politiële sfeer. Dit is een slechte zaak, omdat er onvoldoende rechtsbescherming bestaat tegen dergelijke activiteiten van deze dienst. Ten aanzien van poli-

en van de Coornhen-liga tekende bezwaar aan tegen de haast van de

zaam was, van mening is dat er

Met de beperkte mogelijkheid van van de BVD komt haar belangrijk-

positie van zelfbevestiging en ver-

tie-optreden is di e bescherming er wel. Het is wellicht enigszins ongelukkig dat het huidi ge hoofd van de grootste inlichtingendienst van Nederl and, die voordien in de sfeer van de openbare orde werk-

van vele duizenden dossiers met persoonsgegevens. Een initiatiefgroep van 26 historici , juristen, medewerkers van de Stichting Waakzaamheid Persoonsregistratie

BVD. controle inzake het functioneren

men voor de staatsveiligheid? Deze fundamentele vraag is voor de BVD niet gemakkelijk te beantwoorden, maar daarom belangrijk genoeg voor een openbare discussie. Dat is hoogstens bedreigend voor de BVD zelf.

beoordelingen. Daar niemand weet

niet om met zjjn verantwoordelijk-

Een veranderende wereld heeft er inmiddels voor gezorgd dat de oorspronkelijke taken van de BVD gedateerd zijn. Sinds 1990 is de BVD daarom actief bezig om haar takenpakket aan te passen en zelfs uitte breiden. Ook het eigen bestaansrecht en de gehanteerde werkwij zen staan sindsdien opnieuw in de belangstelling. De discussie over andere taken en de reorganisatie wordt verderop belicht.

terreur- en criminele organisaties. Maar wat zijn de criteria voor personen die binnen onze grenzen geacht worden een dreiging te vor-

nauwelijks een onderscheid te maken is tu ssen in lichtingen- en

De opvatting leefde dat alle stuk ken voorlopig bewaard dienden te worden, zodat de geregistreerden de kans zouden krijgen om hun dossier in te zien. Op zich zou deze ÎnfonnatÎe voor de betrokkenen niet opzienbarend zijn, maar het zou wel inzicht geven in de

methoden en technieken di e de BVD gebruikt om dergelijke informatie te verkrijgen. De bezwaren

hadden geen effect. In december vorig jaar kreeg de BVD van de minister toestemming en waar-

schijnlijk is de vernietigingsoperatie enkele maanden geleden afgesloten.

De huidi ge directeur van de BVD, Mr. A.W.H. Docters van Leeuwen, stelt ook dat de BVD opereert op de grens van de legitimiteit. De scheidslijnen tussen staatsveiligheid en openbare orde, tussen de

De keuze van de na te speuren personen en organisaties staat niet open voor externe controle. In

belangen van de staat en die van de samenleving zijn volgens hem

gaan meI het optreden tegen inter-

de afgelopen jaren steeds vager

nationaal opererende spionage-,

principe zou men akkoord kunnen

politiële operaties.

Inlichtingen in de jaren '90 Door G.A. Carver In het onderstaande artikel geeft de auteur een inventarisatie van de belangrijkste problemen en uitdagingen waa rmee de Amerikaanse inlichtingengemeenschap d it decennium te maken krijgt. Deze bijdrage is ee n bewerking van een artikel dat een jaar geleden verschenen is; soms zijn de verwijzingen van de auteur dan ook niet geheel aktueel. Het feit dat dit artikel een goed overzicht geeft van de inlichtingen-problematiek in de jaren '90 heeft echter de doorslag gegeven bij de beslissing om het te plaatsen.

D e politieke orde zoal s w ij di e sinds het e inde van de Tweede Were ldoorlog gekend hebben, is aan het uiteenvallen en niemand weet wat ervoor in de plaats zal

komen. De gebeurtenissen van 1989- '90 doen denken aan de periode 19 18- ' 19. Een wapenstil· stand luidde toen het einde in van een oorlog di e de politieke orde had vernieti gd waarvan de fundamenten een eeuw eerder in Wenen gelegd ware n. O p de Conferenti e van Versailles probeerde men daarop een nieuwe en betere were ld tot stand te brengen. De toenmalige stemming van verwac htingsvolle eufo rie lij kt eni gszins op de heersende stemming van nu.

De e nige zekere voorspelling die men over de komende decenni a kan doen, is dat zij gekenmerkt zu ll en worden door in gewikke ld· heid, verschi llende vormen van o nrust en een diepgaande, versnellende veranderin g. Deze voortdu rende verandering, gepaard aan de behoefte om haar te begrij pen en inzicht te krij gen in haar richting, zal in de komende decenni a de g rootste uitdaging vormen voor de regering van de Vereni gde Staten. Het zal de belangrijkste taak van de Amerikaanse inlichtingengemeenschap zijn om aan deze uitdaging tegemoet te komen. Dit mag het tijdperk van glasnost zijn, het is er ook één waarin Amerika in lichtinge n van hoogwaard ige

kwali teit nod ig heeft om bovengenoemde verandering te kunnen begrijpen, interpreteren, beoordelen en - waar mogelijk - erop te anticiperen.

Geschiedenis De fundamenten van de huidige Amerikaanse defensie- en natio nale ve ilighe idsstructuur werden ge legd in de Nat;ollal SeclIrity Act van 1947; afde ling 102 vesti gde "onder de Nalional SeclIrity Council een Central lntelligence Agency (CIA) en een Director of Cemral illte/ligence (DCI)". Ge leide lijk is hieruit de Ameri kaan se inlichtingengemeenschap ontstaan - met de C IA a ls bindende facto r en onder het gezag van de DC I a ls belangrijkste adviseur van de president op het terrein van bu itenl andse inlichtingen. Naast de CIA en de DCI omvat deze gemeenschap de DIA, de buiten· landse inlichtingenen contrainlichtingendiensten van lege r, mari ne, luchtmacht en marin iers, de NSA, versc hillende afdelingen van het ministeri e van Defensie , de afdelingen inlichtingen van de ministeries van Buitenlandse Zaken, Financiën en Energie, en de afdelin g contra-inJichtingen van de FBJ.

De grootte van de Amerikaanse inlichtingengemeenschap is een goed bewaard geheim, evenals het total e NaTional Foreign lntelligellce Prowam BlIdget (NFIPB),

dat door de DCI be heerd wordt en jaarlij ks door hem gepresenteerd wordt aan de pres ident en het Congres, waarvan het budget van de C IA slechts één o nderdeel vormt. In de med ia wordt het totale budget van de inlichtingengemee nschap geschat op 7 à 8 procent van de defensiebegroting van 300 mil · jard US $, dat wil zeggen zo' n 24 mi ljard US $.

G.A. Corver is oud-

medewerl:er van de CIA. Laatstelijk was hij

assistent voor National Intelligence Officers van de Directar of Centrol Intelligence. Hij is nu Senior fellow aan het Center for Strategie and International Studies in Washington, D.e.

De Amerikaanse inlichtingengemeenschap o ntstond onder de rege ring van George Washing ton. Ko rt na zijn aant reden als presi-

De DCI verantwoord bestedingen door middel van een schriftelijke opgave dent vroeg hij het Congres om een " toereikend budget". Op I juli 1790 kende het Congres de president een colltingellt f l/lld of joreign intercourse toe, dat bekend werd als het geheime dienste nbudget, gebrui kt voor menselijke inlichti ngen-activ ite iten en heimelijke operaties. Washington verant woordde het gebruik van dit budget door middel van een schrifte lijke o pgave. Dezelfde pro· ced ure geldt nu nog voor de DC I, in overeenstemming met de bevoegdheden aan hem verleend van wege de Central l ntelligence Agency Act. In 1792 was het gehe ime di enstenbudget van Washingto n gestegen tot circa 12 procent van de totale begroti ng van de VS. 12 procent van de huidi ge begroting zou neerkomen op circa 143 mi ljard US $.

Sovjet-Unie G lasnost heeft de verant woordelij khe id van de Amerikaanse inlichtingengemeenschap voor de controle op nalev ing door de Sovjet-Unie van ve rdragen die betrek-

king hebben op de ve iligheid en vitale belangen van de VS niet ve rminde rd. De gemeenschap ziet toe op de nalev ing van het AI/ tihallistic MissiIe Treaty (A BM-verdrag) van 1972 en het II/termedia-

van de bedoelinge n van de SovjetUni e. Bij deze contro le is prestati e tot op zeke re hoogte een functi e van de midde len di e aangewend worden en daarom ook van de kosten va n deze middelen. De budgetta ire beslissingen inzake de controle van verdragen zij n ni et alleen tec hni sch e n economisch ingew ikkeld ; zij brenge n ook politieke oorde len met zich mee die de ve iligheid en zelfs het voortbestaan van de VS direc t rake n.

te-range Nuc/ear Farces Treaty

Een bladzijde uit een notitieblok, waarop codes en identificatie-signalen voor geheime ontmoetin· gen aangegeven staan (foto UP/i.

(INF-ve rdrag) van 1987. Er zijn onderh ande lingen gaande voor verdragen over de reductie van strategische wapens, van conve nti one le strijdkrachten in Europa (CSE-verdrag) , van chemisc he wapens, protocollen ler verifi catie van kern proeven en een overee nkomst betreffende defensie e n de ruimte. De mate waarin Mos kou zich aan deze verd ragen houdt , vonnt de continue lakmoes proef

Instabiliteit Zelfs als de Sovjet-Uni e nauwgezet de verdragen naleeft , is haar

/Vad S"'" 'vI/tes . Au ",,,,,,ei II~ • ~/"u

~.:- ... ~

t.w:" ~ ''l ~

c.... '!te" .tJ,..r "",

St""~,

•

""7

,,~

r'-"""rA'-r ,l's -~

(!" ,:,

- ,-)~ - ~,., -:, ~~ -1../;'$ ~ t:.-t! .

i,r

•

P""K Itlk'

-'.1':

(' 07"'" I 'i! .. ~/-~

1';(,

,/-NP'" 'p'>v'/- la ~ / • •" ,:.. tP-z'wo"·'e

,,,.,,{..... r 'I'It"'" rUM,

. ,~ ",

arsenaal aan strategische wapens nog indrukwekkend. Zou president Gorbatsjov of diens regering worde n afgezet, dan is het voor het Westen essentieel om te weten over welke strategische capaci teit een opvolger besc hikken kan. Zou er een serie uze bedreiging omstaan van de openbare orde, dan is het van cruc iaal belang om te kunnen vas tstellen wie er in de commando-structuur kan beslisse n over het gebruik van strategisc he en tactisc he nucleai re wapens, onder welke omstandi ghede n en tege n welke doelen.

u(,~r:.", ~ ,ffJt!II;-V

O nd anks de uitho lling van de oorlogsdre iging in Europa hebben de sovjets - ze lfs indie n het CSE-verdrag volledi g uitgevoerd wordt nog steeds meer dan 5 milj oen mensen in hun milita ire structuur. Uil trad itionele overwegi ngen bl ijft het belangrijk om de conve nti one le strijdkrachten te kunnen cont roleren. Met ex tra waakzaamhe id moet verder geke ken worden naar hun samenhang en tekenen van verdeeldheid in het land, in het bijzonder sche uren langs etni sche of politieke breukvlakken, waaruit offi c ieren naar voren kunnen komen met politieke aspiraties en voldoende manschappe n om deze na te jagen. Bijna 7 decenni a lang was de Sovjet-Unie een monolithisc he, communistische politiestaat, waarin gee n plaats was voor een afw ijkende menin g en waarin de staatsstruc tuur e igenlijk een façade was. Het bestuderen van de sovjet-politi ek was grotendeels een esoteri sche oefening in ·'kremlinologie". Er is vee l ve randerd, voorn ame lij k door Gorbatsjov, die in zijn streven naar verbetering van de economie veel politieke geesten uit de n es hee ft gehaald. Oude twisten van etni sc he en regionale oorsprong komen op en ni euwe mac htsgroepen ontstaan. Sommigen, zoals de Ru ssische nationalisten e n Pamyat, propageren oude, emoti oneel ge laden ideëen en concepten, onder andere slavofil ie, chauvinistisch nati onalisme, vreemdelingenhaat e n anti -semitisme.

In enkele opzichten lijkt Gorbatsjov erop uil te zijn om de hervormingsgezinde heerser te zijn die

Nicolaas 11 had moeten zijn. Vele

Russische en niet-Russische sovjet-burgers vinden zijn veranderingen echter te ver gaan, in het bijzonder de nomenklatura van de commun isti sche partij , wier positie en voorrec hten duidelijk bedreigd

variabele in de Europese vergelijking: de Duitse eenwording. Het Duitsland dal lid wordt van het Europa van 1992 zal niet de Bondsrepubliek Duitsland zijn,

India (dal waarschijnlij k over nucleaire wapens beschikt) en Pakistan (dat erg haar besl doet om erover te kunnen beschikken) op het punt staan de strijd aan te gaan

maar een verenigd Duitsland met

om Jammu en Kashmir. Een uitbreiding van hel netwerk zal vergezeld moeten gaan van een aktu-

een bevolking van bijna 80 miljoen en een BNP dat bijna even groot is als dat van Groot-Brittan-

ele, wereldomvattende

nië en Frankrijk lesamen. Of de Europese eenwording de Duitse

minimumvoorziening aan informatie, die snel uitgebreid kan wor-

voorstaat. wordt niet alom toege-

macht kan kanaliseren op een manier die voor iedereen voordelig

nieuwe regio's en/o f thema 's voor

juicht. Amerika zal deze politieke ontwikkeling goed moeten volgen

uitwerkt of juist het middel zal

de besluitvorming.

vonnen voor de projectie ervan, is

worden. H et vooruitzic ht van een

nieuwe tsaar die hervonningen

om een inschatting te kunnen

maken van haar invloed op de

hel grote politieke vraagstuk van de jaren '90.

interne stabi liteit en samenhang

van de Sovjet-Unie. haar militaire

Nieuwe dreiging

capaciteit en haar buitenlands beleid.

De ri sico's worden vergroot doordat er, terwijl de militaire dreiging van de sovjets verdwijnt, een nieuwe dreiging ontstaat: de proliferatie van nucleaire, chemische en

Europa Met dezelfde aandacht moet gekeken worden naar de politieke ontwikkeling in Oost-Europa, waar de sovjet-heerschappij en de communistische doctrine zijn verworpen in een reeks opvallend vreedzame revo luties. Ook hier komen oude

twisten aan de oppervlakte en de toekomstige ontwikkeling zal waarschijnlijk niet vloeiend verl open. De nieuwe regeringen staan voor enonne economische problemen, die ecn hervonning vragen waarvan de toekom stige voordelen groot mogen zijn, maar waarvan

Wereld, in combinatie met ballistische raketten en andere lanceer-

systemen voor de lange afstand. Deze verontrustende verspreiding van massa-vemieti gingswapens en

lanceersystemen is slechls hel topje van een groeiende, bedreigende ijsberg. Er is een paraIIele, wijder verbreide proliferatie van niet-strategische, maar toch even

dodelijke militaire technologie en wapens - onder andere SA-7 rakelten, gemaakt voor het tacti sch gebruik tegen helicopters, maar evenzeer geschikt voor het gebruik tegen civiele passagiersvliegtuigen

West-Europa is ook aan snelle verandering onderhevig. De Europese

door terroristen. Nu de mogelijk-

het einde van 1992 zu llen de 12 lidstaten van de Europese Gemeenschap één markt vormen van 320 miljoen mensen (de VS heeft 289 miljoen inwoners) met een bruto produkt van 4,3 biljoen US $ - om kort te gaan, een nieu-

heid van een oorlog in Europa snel verd wijnt, groeit het potentieel voor gewelddadige regionale conflicten elders in de wereld.

De afge lopen 4 decennia heeft de VS haar inspanning geconcentreerd op de Sovjet-Unie en het Warschaupact, met bij zondere aandacht voor hel centrale Europese

front. De algehele waakzaamheid

de VS die groler is dan Japan. Het is nu nog niet te voorspellen

gendiensten moeten bijvoorbeeld kunnen signaleren dat Irak op hel

wat de betekenis zal zijn voor de politieke en economi sche evolutie van West-Europa van de nieuwe

Economie en technologie Econom ische en technologische bekwaamheid worden meer maatgevend voor nationale sterkte dan de traditionele maat van de militaire macht. In het grootste deel van de wereld wordt militaire concurrentie vervangen door economische concurrentie - een gegeven

dal de wereld ni et noodzakelijkerwijs minder Darwiniaans maakt; economische concurrentie is vaak even fel al s militaire concurrentie. Hoe kan de Amerikaanse regering effecti ef gebruik maken van economische inlichtingen om haar economische en nationale belangen te bevorderen? In het Amerikaanse staatsbestel bestaat een

juridisc h bepaalde afstand tussen staat en private sector. Er zijn ook

wettelijke bepalingen met betrekking tot de toegestane mate van

moel in stand gehouden worden, maar de inspanning dient nu de hele wereld te omvatten. Inlichtin-

we economische concurrent voor

Gorbatsjov heeft in zijn streven naar verbetering van de economie veel politieke geesten uit de fles gehaald

biologische wapens in de Derde

de directe effecten niet erg welkom zijn: werkloosheid, hogere voedselprijzen en algehele inflatie.

bondgenoten zien de sovjet-dreiging verdwijnen en zien de SovjetUnie en Oost-Europa meer en meer al s lucratieve markten. Aan

den, al naar gelang hel belang van

samenwerking - bijvoorbeeld op het gebied van informatie-uitwisseling - binnen de private sec tor. Weinig economische concurrenten

van de VS hebben meI zulke beperkingen te maken. Veel Amerikanen , zowel in de pri-

vate als de publieke seClor, zouden het erg ongepast vinden als de regering haar inlichtingenappamat

punt staat een massa-vernieti gingswapen te lanceren tegen lran

zou inzetten om de buitenlandse

of Israël - of andersom - of dat

kaan se bedrijven te bevorderen.

belangen van bepaalde Ameri-

De concurrenten van de VS vinden

dit een vreemde opvatting. Zij werpen regelmatig het volle gewicht van hun diplomatieke en inlichtingenapparaat in de strijd

Computerdeskundigen maken zich zorgen om de kwetsbaarheid van

tingengel11eenschap dienovereen-

computersystemen en -netwerken. gezien het feit dat amateur-compu-

den. Niets is minder waar! Sommige uitdagingen waarvoor de

terkrakers al binnengedrongen zijn

Verenigde Staten komt te staan,

om nationale bedrijven te onder-

in onderl ing verbonden weten-

zijn weliswaar geen inlichtingen-

steunen. Toen enkele jaren geleden een Brits bedrijf concurreerde om een groot Saoedisch contract, dat het uiteindelijk ook in de wacht sleepte, werd Koningin Elizabeth II naar Riyadh gevlogen voor een uitermate goed getimed staatsbezoek.

schappelijke, commerciĂŤle en mili-

problemen in engere zin, zij kennen allemaal een belangrijke inlichtingen-dimensie. Kort

Bovendien , zo ste lde de Democratische senator David Boren, voor-

zitter van de Senate Select Committee oll lnte/ligellce, vorig jaar:

taire computernetwerken , die soms

de hele wereld beslaan. Als wij bedenken hoe snel de computertechnologie zich ontwikkelt, dan is het niet moei lijk ons voor te stellen wat voor onheil aangericht kan worden door een geheime penetratie en manipulatie van het wereldwijde computernetwerk waannee internationale financiĂŤle transac-

ties gerege ld worden.

"Een groeiend deel van de spiona-

Nieuwe taken

ge die gericht is tegen de Verenigde Staten komt voort uit het bespioneren door buitenlandse

Er zijn genoeg nieuwe aandachts-

stonn van protest ontSlaan, indien

velden voor de regerin g en haar inlichtingenapparaat. Sommigenzoals terrorisme en drugssmokkelzijn bekend; anderen worden zeiden in deze context beschouwd. Milieuvraagstukken lijken bijvoorbeeld ver verwijderd van de wereld van inlichtingen, zij zij n

de Amerikaanse regering betrapt

een bron van groeiende zorg voor

regeringen van Amerikaanse

bedrijven, met als doel het bemachtigen van commerciĂŤle geheimen, die tot economisch

voordeel strekken." Er zou een

zou worden op het doorgeven van

de Verenigde Staten. De Ameri-

inlichtingen aan bedrijven - laat

kaanse inlichtingengemeenschap

staan op inlichtingen-operati es

kan een bijdrage leveren door con-

tegen bijvoorbeeld Mitsubishi ten behoeve van General Motors of AT&T.

trole op de internationale naleving van milieuverdragen, het constateren van olievervuiling en ontbossing en, in het algemeen, door het

Technologie is nu het voornaamste doel van spionage

sterk met elkaar verbonden. Er is echter ook een op zichzelf staande zorg om technologie, in het bijzonder om technologische " lekken", die grote economische, politieke of militaire gevolgen kunnen hebben. Een voorbeeld: ontwikkelingen in gerichte energie-technolo-

perk zullen de behoefte aan inlichtingen van hoogwaardige kwaliteit vergroten en niet venninderen.

Vergaring De aanpassing aan dit nieuwe tijd-

perk en haar uitdagingen, vergt een drastische herbezinning op taken en benadering, methoden en technieken; op relevante budgettaire, structurele en organisatorische overwegingen; en, niet in de

laatste plaats, op toezicht, zodat de inlichtingengemeenschap op de juiste wijze gecontroleerd kan worden en te zelfder tijd optimaal effectief kan zijn. Deze revaluatie moet starten bij het eerste stadium in het inlichtingenproces: inlichtingen-vergaring. Amerikaanse inlichtingendiensten vergaren ru we gegevens met een scala aan methoden en technieken

dat slechts beperkt wordt door de menselijke vindingrijkheid en de grenzen van de huidige technolo-

gie. Conceptueel gezien kan een onderscheid in menselijke en tech-

De Amerikaanse regering - en

nische vergaring behulpzaam zijn

haar inlichtingengemeenschap zal de conceptuele en organisatori-

maar dit onderscheid is vaag en

die gevormd wordt door de uitholling van de traditionele afbakening van bevoegdheden: niet alleen buitenlands tegenover binnenlands, maar ook economisch tegenover politiek, militair tegenover civiel, inlichtingen- tegenover politietaken, federale tegenover staats- en lokale taken, privaat tegenover

gie - die geladen deeltjes-wapens, zoals laserkanonnen, mogelijk maken - kunnen op militair gebied

publiek en, in het buitenlands beleid, vriend tegenover vijand.

dezelfde revolutionaire invloed

hebben als de komst van het

Er wordt wel gesteld dat er in dit tijdperk van glasnost en fax -appa-

machinegeweer of van nucleaire wapens.

raten niet langer geheimen bestaan, dat er daarom veel minder

Bovenstaande problemen zijn niet

behoefte zou bestaan aan inlichtingen en dat de grootte, taken en kosten van de Amerikaanse inlich-

beperkt tot het militaire gebied.

samengevat, de eisen van dit tijd-

ondersteunen van het miliebeleid.

sche uitdaging moeten aannemen Economie en technologie zijn

komstig beperkt zou moeten wor-

voor een goed begrip van de zaak, misleidend. Methoden voor menselijke en technische vergaring complementeren elkaar: beiden zijn onmisbaar.

De t echniek Techni sche vergaring omvat onder andere signalen-inlichtingen, electroni sche inlichtingen en beelden

afkomstig van satellieten in de ruimte - ook wel eufemistisch "nationale technische middelen" genoemd - en een verscheidenheid aan andere apparatuur die zich in

de lucht of op de grond bevindt. In de afgelopen decennia heeft de technologie een omwenteling

teweeg gebracht in de inlichtingen-vergaring. Methoden voor techni sche vergaring zijn onover-

de vragen "wat?" en "hoeveel?",

troffen bij het beantwoorden van

men openlijke, legale activiteiten ontplooit, tot klassieke spionage-

bijvoorbeeld hoeveel tanks of

operaties die uitgevoerd worden

raketten , van welk type, zijn waar gestationeerd? Zonder "nationale

aan clandestiene methoden en

technische middelen" zou de nalev ing van strategische en conventionele wapenverdragen niet gecontroleerd kunnen worden.

Technologie is echter minder bruikbaar bij het beantwoorden

met behulp van het gehele arsenaal technieken . Er is geen scherpe afbakening. In het tijdperk van glasnost zullen Amerikaanse inlichtingen-managers en -officieren zich moeten concentreren op

de openlijke kant, zonder de hei-

van de "waarom?"-vragen, bij-

melijke te verwaarlozen en te

voorbeeld waarom werden er

tanks naar Litouwen gestuurd?

gebruiken als illegale vergaring noodzakelijk of onmisbaar is.

De meeste sys temen voor technische vergaring werden ontworpen

De behoefte aan inlichtingen afkomsti g uit menselijke bron zal

toen de Sovjet-Unie het voor-

naamste doel was en Europa het

niet afnemen, maar de nadruk zal verschuiven, nu voorheen ontoe-

voornaamste onderwerp van haar inspanning was. Dit netwerk zal

geworden. Slechts indien openlijke

op kostbare wijze opnieuw geprogrammeerd moeten worden, aan-

gepast aan de gewij zigde prioritei-

gankelijke doelen toegankelijk zij n bronnen ontoereikend blijken te zijn of een contra-expertise nodig

ten, zoals de proliferatie van geavanceerde militaire technologie en wapensystemen in de Derde

is, zouden de Amerikaanse inlichtin gen-managers aan andere methoden kunnen denken. Deze situatie zal zich in de toekomst

Wereld.

vaak genoeg voordoen.

De mens

De uitvoering van menselijke inlichtingen-acti vitei ten moet ook drasti sch herzien worden om de kans op succes in een nieuwe omgeving t.e vergroten en het risi-

Er zijn vee l inlichtingentaken die alleen of in elk geval beter door mensen uitgevoerd kunnen worden dan door technische appardtuur.

Geen enkele satell iet kan de stemming peilen in een soukh , een bui-

tenlandse hoofdstad, een onrust ige provincie of van ontevreden dissi-

denten. Satellieten kunnen de oor-

co van voor alle partijen pijnlijke blunders zo klein mogelijk te maken. In het verleden werd het talenonderwijs bijvoorbeeld nogal eens geofferd op diverse bureau-

delen van mensen doorgeven, maar niet zelf maken. Zij kunnen geen intenties duiden, of de achter-

cratische altaren; in de toekomst zal het voor een Amerikaanse

grond en het perspectief verzorgen

zijn om goed te functioneren als deze niet thui s is in de taal van zijn land van stati onering - en de taal van zijn bronnen. De inlichtingen-

die Amerikaanse inlichtingen-analisten in staat moeten stellen om de informatie te interpreteren en evalueren die met "nationale techni-

sc he middelen" verkregen is. Alleen een goed geplaatste menselijke bron kan dat doen. Voorts kunnen alleen mensen gedetailleerde informatie verstrekken over

zaken als de samenstelling en plannen van terrori sti sche groepe-

ringen of dru gssmokkelaars. Menselijke vergaring en andere operaties laten zich niet mooi verdelen in de categorieën "openlijk" en "heimelijk". Zij omvatten een spectrum dat varieert van het gebruik van ogen en oren, terwijl

inlichtin gen-officier on mogelijk

officier van de jaren '90 zal ook kennis moeten opbouwen van nieuwe terreinen, zoals de finan-

sche en beoordelende functie heeft een centrale plaats in hel inlichtingenproces; dit is een van de belangrijkste redenen waaraan de Amerikaanse inlichtingengemeenschap haar bestaansrecht ontleent. De zorg voor een goede uitvoering van deze taak is een andere uitda-

Een analytische bureaucratie kan

zich moeilijk instellen op rad icale veranderingen van het soort dat

wij de komende 10 jaar kunnen verwachten; zij zullen traditionele

scheidslijnen doorsnijden, een herbezinning op concepten en intellectuele classificaties met zich meebrengen en fundamentele, ja

zelfs gekoesterde vooronderstellingen ondermijnen . In de komende jaren zouden Amerikaanse inlichtingen-analisten er verstandig aan

doen om af en toe stil te staan bij het feit dat er in de lente van 1989 korte menen gemaakt zou zijn met

een rapport dat de sit uati e in de lente van 1990 juist weergegeven had.

door terrori sten en drugssmokkelaars.

Amerikaanse inlichtingen-analisten worden overspoeld door informatie. Temidden van een exponenti ële groei van satellieten en glasvezel-optica, computernetwerken en databestanden , modems en

A fgezien van hoe infonnatie verzameld wordt en van wie zjj

afkomstig is, is het analyse die de ruwe gegevens verfijnt en destilleert tot inlichtin gen. De analyti -

gua (foto ANP).

ging voor de gemeenschap.

ciële wereld, in het bijzonder betreffende het onopva lIend verplaatsen van grote geldsommen technieken die gebruikt worden

Analyse

"Nationale techni· sche middelen" in actie: satellietfoto uit 1982 van een noor Cubaans model opgebouwde militai· re basis in Nicara·

fax-apparaten , 24-uur nieuws per kabel-tv en het toegankelijk wo rden van gebieden, onderwerpen en

lang na het aanrichten van de scha-

de ingesteld worden. Een belangrijk feit: de eerste naoorlogse generatie spionnen werd vooral

gedreven door ideo logie, terwijl de huidige generati e vooral gemoti-

veerd lijkt door hebzucht en de bevestiging van het ego.

Bescherming Contra-in lichtingen- en politietaken zijn, hoewel vaak verward, niet identiek. De voornaamste doelstelling van contra-inlichtingen is de preventie, niet de opspo-

ring en bestraffing van het strafbare feit. Dit concept is niet

gemakkelijk toe te passen in een maatschappij zoals de VS, met een rechtssysteem ge baseerd op de vooronderstelling van onschuld. Een grote verrassing voor Westerse inlich· tingendiensten was de val van de Berlijnse Muur. Hier een overgang tussen Oost- en West-Berlijn (foto EPA).

bronnen die tot dan toe ontoegan-

verschuivingen die nu plaatsvin-

kelijk waren, zijn zij infonnatiejunkies, nooit ver van een overdosis verwijderd. Indien deze infonnatiestroom beheerst en gekanaliseerd, en verstandig

den willen begrijpen en beoordelen, dan moeten zij hun neiging tot

gebruikt wordt, kan zij de kwaliteit

kwantificerin g en hun fascinatie

Zij wordt gehinderd door bureau-

met modellen die de werkelijkheid

cratische ruzi es en competentiestrijd, een classificatiesysteem van

nauwelijks weergeven bedwingen en de verleiding weerstaan om

geheimhouding dat haar doel

van Amerikaanse inlichtingen drastisch verbeteren; zjj creëert echter net zo snel nieuwe proble-

gegevens te gebruiken (zoals sov-

voorbij geschoten is, en een te

jet-statistieken van de economie),

grote hoeveelheid veiligheidson-

enkel en alleen omdat zij toch

men als zij oude oplost.

voorhanden zijn.

derzoeken, waardoor echte geheimen moeilijk te beschennen zijn.

De Amerikaanse inlichtingengemeenschap heeft op vele terreinen uitstekend werk verricht, zoals het

De Koude Oorlog mag voorbij zijn, in de inlichtingenoorlog is van ontspanning geen sprake. Zonder enige merkbare venninderin g van de inspanning tegen de traditionele doelen - zoals Amerikaanse

Met een rapport dat de situatie van 1990 juist voorspeld had, zou in 1989 korte metten zijn gemaakt

besluitvormers in het buitenland of zaken op het ge bied van de Amerikaanse cryptografie- en communi -

catie-in lichtin gen - heeft de KGB haar inspanning geïntensiveerd om

signaleren van de evolutie van de strategische wapencapaciteit van

de Sovjet-Unie, maar haar analisten moeten niet vergeten dat de methoden en technieken die in dat geval zo goed werkten volstrek t ontoereikend zijn voor het beoordelen van door emotie gedreven politieke omwentelingen zoals die

in 1989 plaatsvonden. Zulke situaties lenen zich niet voor kwantifi cering en zouden totaal vervonnd worden, indien zij in een conceptuele matrix gedwongen worden

die beter past bij het beoordelen van gegevens van rakel-telemetrie.

Als de Amerikaanse inlichtingenanalisten de historische politieke

De Amerikaanse inspanning op dit terrein dient verbeterd te worden.

Westerse technologie te verkrij ge n. Haar Oosteuropese "dochters", reeds lang actief op dit terrein. verkeerden de afgelopen tijd begrijpelijkerwijs in verwarring. De inspanning op dit gebied is niet allee n geri cht tegen ove rheidsinstanties, maar ook tegen bedrijven.

Ook de bondgenoten van de VS doen hieraan mee.

Heimelijke operaties Een andere laak van de inlichtingengemeenschap is even controversieel als sommige aspecten van contra-inlichtingen: heimelijke operati es, een begrip waarvan de inhoud niet te definiëren is. Zij omvatten alles van het aanmoedigen van een buitenlandse journalist om een artikel te schrijven, tot het ondersteunen of leiden van

massale militaire operaties (bijvoorbeeld het bevoorraden en bewapenen van rebellen in Afghanistan ). Het doel hiervan is om het gedrag en beleid belangrijke buitenl andse personen. groepen en staten te beïnvloeden, zodanig dat zij de belangen bevorderen van het land dat de betreffende operatie(s) uitvoert . Dit dan op een wijze dat dit land op zijn minst in staat is

Het is slechts mogelijk om een

haar verantwoordelijkheid offi-

indicatie te krijgen van de om vang van deze inspanning, omdat het huidige niveau ervan niet te kwan-

cieel te ontkennen. Misschien is

tifi ceren is. Strafrechtelijke vervolgingen, bijvoorbeeld. kunnen misleidend werken, omdat zij vaak erg

het het beste om heimelijke operati es te beschouwen als een vonn van internati onaal lobbyen, die

idealiter discreet geschiedt. Heimelij ke opemties zijn een

intemationaaifacl of life. Zij dienen wel met voorzichtigheid uitgevoerd te worden, getuige het lran-

contra-schandaal. Mits verstandig gebruikt , kunnen zij een bruikbare

aanvulling vormen van beleid. Zij kunnen echter nooit beleid vervangen. Het huidige eufemi sme voor heimel ijke operaties is " bijzondere activiteiten", waarmee de CIA is belast volgens Executh'e Order 12333. Dit is ee n belangrijke, maar ondergeschikte taak. waa raan 3 procent van de total e uitgaven besteed wordt, maar die 99 procent van de totale problemen mei het Congres en de media veroorzaken. Heimelijke operaties hebben niet altijd een militaire dimensie. Zo werden zij in het eerste naoorlogse decennium op vreedzame en doelmatige wij ze toegepast bij het steunen van de democrati sche

krachten in West-Europa. De democratische evolutie van WestEuropa is voor een groot deel te danken aan deze niet-militaire bijzondere acti vi teiten.

In regeringsk rin gen blijft de neigi ng bestaan om heimelijke operati es voor eens en voor altijd te 路'regelen". Voorzichtigheid is geboden, zodm voorkomen kan worden dat de inlichtingen-vergaring bemoei lijkt wordt.

Om een aantal redenen is het budget van de Amerikaanse inlichtinge ngemeenschap " verstopt" in de defensiebegroting, di e fors verlaagd wordt. De druk op de gemeenschap om een evenredig deel van de bezuinigingen voor haar rekening te nemen zou wel eens te groot kunnen zijn. Wanneer de defensiecapaciteit verkleind wordt, is er juist meer behoefte aan inlichtingen. Amerikaanse systemen voor vroegtijdige waarsc huwing moeten uitgebreid worden. Inlichtingen vonnen een belangrijke ve rzekerin g; in een tijd met veel ri sico's is dat wel het laatste waarop bezuinigd kan worden. Twee zaken zouden catastrofale gevolge n kunnen hebben. Het niveau van menselijke activiteit. zowel vergaring als analyse mag niet verlaagd worden. Dit is een bovendien een terrein waar een bescheiden ex tra uitgave of bezuiniging een enonn verschil kan uitmaken. VOOrIS moet er geen hypotheek genomen worden op de toekomst door bezuinigingen die op korte tennijn politiek aantrekkelijk zijn , maar op lange tennijn fataal kunnen zijn . Het ontwikkelen van een inlichtingencapaciteit, technisch of menselijk , vergt een jarenlange inspanning. waarbij het

resultaat bepaald wordt door de aanlooptijd.

Reorganisatie? Hoewel de VS zich op dit moment geen grootscheepse reorganisatie van de inlichtingengemeenschap kan veroorloven, is enige bijstelling wel nodi g. Om met succes te kunnen concurreren om de schaarser wordende financi毛le middelen, dienen de verantwoordelijke managers iets te verwezenlijken dat nu ontbreekt: een mate van controle, versterkt door bevoegdheden die in overeenstemming zijn met hun verantwoordelijkheden. Dit brengt problemen met zich mee die uitstijgen boven de inlichtingengemeenschap. bijvoorbeeld de zeggenschap van de Director oJCemral lmelligellce over onderdelen van de gemeensc hap die onder het mini sterie van Defensie vallen. Het zal moeite kosten van president en Congres om hier een beslissing te nemen. Dit is echter wel het aangewezen moment ervoor. De Conl1nittees on lntelligence van Huis en Senaat zijn de gemeenschap gun stig gezi nd. evena ls de president, die als voormalig De l uit eigen ervarin g begrip heeft voor de we reld van inlichtingen.

In 1975 bereikte de hetze tegen de CIA haar hoogtepunt. Een lid van een onderzoekscommissie toont een pistool voor het afschieten van vergiftigde pij/tjes (foto UPI).

Na het lran-contra-schandaal zijn procedures ontworpen om soortgelijke on twikkelingen te kunnen voorkomen. Heimel ijke operaties blijven controversieel, maar tijdens het onderzoek naar dit schandaal stelden de lede n van de commissies van Huis en Senaat dat zij "een onontbeerlijk onderdeel zijn van het buitenlands beleid".

Glasnost d ivide nd? De nieuwe eisen op het gebied van inlichtingen zijn een kostbare zaak. In de Amerikaanse pol itiek begint zich nu de strijdorde af te tekenen tussen degenen die dit erkennen en zij die menen dat het tijd is voor een "glasnost dividend" in de vonn van een drastische beperk ing van de uitgaven op dit gebied.

Regenjas uit, zakenpak aan Cocom wordt marktgevoeliger, maar blijft waakzaam Doo r Pe t e r du lingg

Peter du Lingg is

redacteur van }oson Magazine

Met ingang van september aanstaande zal de nieuwe Cocom-Iijst van kracht worden . De Cocom, de Coordinatill g CommitteeJor Mu/tilateral Export COn/rols, geeft in

deze lijst een opsomming van Slrategische, technologisc h hoogwaardi ge goederen en know-how die

slechts onder strenge restricties mogen worde n uitgevoerd naar de voormali ge Oostbl oklanden. In 1990 vond een eerste versoepeling

plaats van de geheime lijst van gevoel ige Westerse produkten en infonnatic. Dit jaar vindt er echter opnieuw een drasti sche opschoning plaats in de exportbeperkingen. Met name de Amerikane n e n Engelsen kunnen niet langer toezien hoe de overige Europeanen, Japanners en ook Australiërs voor hun neus de markten in het Oostblok aan het verde len zijn. Ln dit artike l worden het bestaan en de achtergrond van de Cocom belicht. Sp ionn e n verb o nd ? Vrij kort na het beë indigen van de Tweede Were ldoorlog we rd in 1949 de Cocom opgericht, met haar hoofd zete l in Parijs. Tot de leden van de Cocom behoren alle NAVO-leden - minus IJsland-, Japan en Australi ë. Officieel bestaat de Cocom niet. Voor een forme le bekrachti ging is nooit een verdrag getekend. De doelstell ing van de Cocom is uformeel" de multilaterale controle van de leden op de export van bovengenoemde strategische goederen en knowhow. Reeds veerti g jaar lang wordt weke lijks op diplomatenni vea u in semi-spionnenvermomming vergaderd. De betekeni s van de gezamenlij ke doelstelling was (en is waarschijnlijk nog steeds) het behoud van een militaire voorsprong op het

Oostblok. Lang7.amerh and kwam er in de praktijk ee n tweede wezenlijke betekeni s bij : de ve rwording tot een technologische strijd en concurrentieslag tussen de VS, Japan en de BRD. In het kader van de Koude Oorl og is het functioneren van de Cocom een duide lijke tegenzet van het Weste n geweest, name lijk: je gaat het je tegenstander niet makke lijker maken dan nodi g is. Voor Drs. F.A. Engering, de Nederlandse EZ- topambtenaar di e betrokken is bij de Cocom, was de Cocom simpelweg "een stati sche reacti e op de strategische bedre igi ng van het statische en monolithi sc he Oostblok" ( I). De prijs voor het behoud van de gewenste milita ire voorsprong is onder andere het pot.e nti ële verli es voor de betrokken (multinational e) producenten van vele miljaren guldens. In hoeverre de zwarte boycotlijst ook daadwerke lijk gewerkt heeft en sc hade heeft aangericht is niet makke lijk meetbaar. Lekvrij is het gespannen net om het Oostbl ok nooit geweest. Er zij n immers genoeg praktijk voorbeelden geweest van ilIegalc handel in goederen en inform ati e. Het effect van het plotseling lanceren van de eerste Russische Spoetnik-sate ll iet zullcn de Amerikanen niet snel kunnen vergeten. Ophe ffing ? Nu het voormali ge Oostblok bezig is ninke schoonmaak te houden in eigen land en huis, bestaat er genoeg aan leiding om ook eens fl ink de bezem te halen door de Cocomlijst. In het debat daarover tussen de Cocom-Ieden is het huidige standpunt dat opheffing van de Cocom nog nict aan de orde is.

Maar over de wij ze waarop de doelstellingen uitgevoerd worden, de werkbaarheid van een veerti g

jaar oud instrument. zal nog Uilvoeri g vergaderd en overlegd WOTden.

Tot voor kort bleven de Amerikanen en Engelsen in het proces van

versoepeling van de restricties het meest terughoudend en vasthoudend. Scepsis over de situatie van onzekerheid in de Sovjet-U nie en de Ooste uropese landen is hi ervoor de hoofdreden.

In april 1990 verscheen een belangrijk rapport van de Ameri kaanse National Security Council, waarin uitdrukkelijk werd geconc1udeerd dat de militaire dreiging van de Sovjet-Unie was afgenomen. Het tegenhouden van de leverantie van een groot aantal goederen was aldus zinloos geworden. Bovendien, naarmate de tijd voortschreed nam het aantal lekken in het Cocom-bolwerk toe. "GehoorLaamhe id" blijkt steeds moeilij ke r af te dwingen. Maar voora l niet-leden als Zuid -Korea en Taiwan exporteren naar believen naar he t voorm ali ge Oostblok. St rategisc h e h e rwaa rde rin g De ni euwe, opgeschoonde lijst van beschermde technologieë n bestaat uit: elec tronischc componenten, hoogwaardi ge materi alen, materiaal verwe rking, telecommunicatie, sensoren, lasers, marine-technologie en voortstu wingssystemen. Om hi ertoe te komen, hebben de Amerik anen en Engelsen concessies gedaan, met name om de bedrij ven in e igen landen tegemoet te komen. Vori g jaar bestonde n er vooral op drie terreinen tegensteIlingen, di e inmidde ls verholpen

zijn . Dit waren computers. gereedschapswerktui gen en telecommunicati e. Wetende dat in Oosteuropa grootscheepse plannen bestaan voor modernisering van de telecommunicatie en industri e. is de plotselinge haast en het overstag gaan van met name de VS begrijpelijk.

Hel bedrijfsleve n in de EG, ScandinaviĂŤ e n Japan heeft de lijd gehad om netwerken van klanten en relaties op te zetten. Gezien de enornle geschatte omvang van de nieuwe markten zijn deze economische beweegredenen zeer zwaar gaan wegen voor de strategen en besluitvonners. Vooral Japan is zeer actief in de Sovjel-U nie en Hongarije, meI name in de vonn vanjoilll \'emures. Weigerachtigheid van Japanse banken om le ninge n Ie ve rstrekke n speelde een rol van beleken is bij hel feil dal Polen in deze ont wikkeling ach Ier liep. De algehele Cocom-strategie ten opzichte van Polen, Hongarije en Tsjechoslowakije is dat zij een voorkeursbehandeling krijgen.

Hel Nederlandse standpunl binnen de Cocom is er altijd een van aan-

passing geweest. Nederland zil wel in hel "progressieve" kamp, maar zonder extreme stellingnames. Volgens Engering zal Nederland zich ook nooit echt van met name de Amerikanen verwijderen. Bedrijven zoals Phil ips juichen de huidige versoepeling naluurlijk loe. Philips heefl een aparte afdeling die zich alleen maar bezig houdl meI de afwikkeling van Cocom-aanvragen. De administrati eve rompslomp was vaak een bron van grote ergernis. Toeko m st Gezien met name de recente Golfoorlog zal er aanpassing van het beleid plaalsvinden inzake welke landen door de Cocom als "risicogevoelig" betiteld moeten worden. Wal dil betreft blijven pol itieke e n machtsstrategische belangen zeer belangrijk. Vermoedelijk zal de control e op gevoel ige goederen verscherpt worden, dat kan nu ook beter aangezien de lijsten korter worden. Ook de Nederl andse inlichtingendiens ten blijven hi erin een rol spelen. De moeizame doch noodzakelijke ombui gi ng van militaire produktie van high-tech naar civiele produktie lijkt een belangrijke stap in de ri chting van samenwerkin g en naar economi-

sche-politieke wederzijdse afhankelijkheid. Dit kan de vrede tussen Oost en West verder versterken. In hoeverre door het Cocom-beleid van de afgelopen vee rtig jaar sprake is geweest van grootscheepse hinder op en inmenging in de economische ontwikkeling van de Oostbloklanden, vraagt nader onderzoek. In welke mate deze hinde r e n inmenging ook gelegiti meerd kunnen en mogen worden, dient te worden aangekaart in een ethi sch, relTospectief en historisch debat. Ofschoon de mac ht van het vrije-marktdenken vee l goeds en

Politieke en machtsstrategische belangen blijven zeer belangrijk

evenwicht kan brengen. is de discussie over alternatieve olltwikkelings paden en zelfbeschikkingsrecht zeker nog niet zover dat zij in een museum geplaats kan worden. De Cocom heeft in dit kader net zo goed een verantwoordelijkheid, zoals de EG een stuk medeverantwoordelijkheid wi l drage n in de ontwikkeling van het voormalige Oostblok.

Een sovjet-truck, waarin "strategische technologie" op weg was naar de SovjetUnie, is aangehouden in Zwitserland (foto UP/i .

JASON

TER

PLEKKE

Slovenië onafhankelijk Door Drs. E.]. Weterings "Eigenlijk zit niemand op een onafhankelijk Slo· venië te wachten . Als over een paar dagen de republiek wordt uitgeroepen, houdt de president een toespraak en daarna plant hij een boom. Het is nog niet zeker of de aartsbisschop die linde zal zegenen . Voor de meeste mensen lijkt dat momenteel een grotere zorg dan de vraag of straks het federale leger ingrijpt."

en ze spreken dezelfde taal. Het probleem is vooral de religie, de Kroaten zijn katholiek en de Ser· viërs orthodox. De Kroaten hebben het idee dat zij eeuwenlang de barrière zijn geweest tegen de oprukkende Turken, terwijl de Serviërs zich pas in de vorige eeuw vrijvochten, na een eeuwenlange overheersing. "

Nationaliteiten Drs. EI Weterings is journalist en lid van de Raad van Advies van de

S'khting Ja,on.

S lavco Pras, journalist bij het gezaghebbende Sloveense dagblad

De/o, oogt vermoeid. Het zijn drukke dagen, kort voordat Slovenië van Joegoslavische deelrepubliek een onafhankelijke staat wordt. Vanuit zijn werkkamer in een kantoorflat aan de rand van de

hoofdstad Ljubljana kijkt de gerimpelde zestiger naar het gekrioel buiten. Vanaf de tiende verdieping lijkt het leven zijn gewone gang te gaan. Ljubljana in de lome zomerhine heeft meer

Het nationaliteitenprobleem in Joegoslavië raakt ook de buurlanden. In de noordelijke provincie Vojvodina leven Hongaren, in het zuiden in Macedonië Turken en in de provincie Kosovo vormen Albanezen de meerderheid. Op het noordelijke schiereiland Istrië woont een bijna vergeten kleine Italiaanse minderheid. Hoewel de groep niet groter is dan enkele tienduizenden mensen, wordt in het noorden van Italië fel met ze meegeleefd.

weg van een Oostenrijks provin-

cieplaatsje dan van een roerig Bal· kanoord. "Eigenlijk zit niemand op de onafhankelijkheid te wachten", verklaart Fras het gebrek aan enthousiasme. Uit een door zijn krant georganiseerde enquete blijkt dat 43 procent van de Slovenen "pessimistisch" is over de naderende nieuwe slaat. "De ideale staatsvorm voor Slovenië zou een con-

federatie met de andere Joegoslavische deelrepublieken zijn, maar we moeten eerst een stap verder zeUen. De problemen zitten te

diep, niet alleen hier, maar vooral in Kroatië.

Eigenlijk zijn de Serviërs in Kroatië het enige echte probleem",

doceert de Sloveense journalist. " De Serviërs wonen in alle Joegoslavische republieken, behalve in Slovenië. Wij Slovenen zien geen verschil tussen Serviërs en Kro-

aten, ze behoren tot hetzelfde ras

De nieuwe grens tussen Slovenië

en Kroatië loopt dwars over het schierei land. " Istrië wordt gespleten", schreeuwt een kop op de voorpagina van 11 Piccolo, een paar dagen voordat de Sloveense en Kroatische onafhankelijkheid een feit is. Het gezaghebbende dagb lad voor Noord-Italië maakt zich erg boos over "zogenaamde wegwerkzaamheden", die niets anders zouden zijn dan de aanleg van grensposten tussen Slovenië en Kroatië. In een reportage beschrijft de krant hoe landbouwgrond van nietsvermoedende Italiaanse boeren wordt onteigend. Ze krijgen een paar uur de tijd om te vertrekken, de compensatie komt later wel. Leden van de Sloveense militie krijgen ruzie met een boer die zijn veld niet wil afstaan, maar uiteindelijk vertrekt de man mokkend, "omdat de oogst voor dit jaar al binnen is". Even later plaatsen militairen twee containers waarin een grenswacht wordt geïnstalleerd.

Geschiedenis De Joegoslavische federatie van zes deelrepublieken valt, elf jaar na de dood van maarschalk Tito, langzaam uiteen . De legendarische partizanenleider uit de Tweede Wereldoorlog wist de etnische lappendeken bijeen te houden dankzij een strak centralistisch systeem en zijn persoonlijke autoriteit. Elf jaar na zijn dood willen Slovenië en Kroatië niet langer in de door Servië gedomineerde eenheidsstaat blijven. Sinds vorig jaar in alle deelrepub lieken na verkiezingen democratisch gekozen nietcommunistische regeringen aan het roer kwamen, kwam het staatkundig model onder druk te staan. In de grootste deelrepubliek Servië kreeg de voormalige communist en nationalist Milosevic de macht in handen. Zijn streven naar Servische suprematie voerde de spanningen hoog op. De welvarende westelijke deelrepublieken Slovenië en Kroatië willen niet langer voor de federale tekorten opdraaien. Eind vorig jaar werd in beide landen een volksstemming gehouden, waarbij een meerderheid van de bevolking zich voor onafhankelijkheid uitsprak. Het kleine Slovenië (2 miljoen inwoners) lijkt vooral te gokken op een wat lossere band binnen de federatie, in het 6 miljoen inwoners tellende Kroatië lopen de nationalistische sentimenten hoog op.

JASON

TER

PLEKKE

Pristina Enige dagen voordat Slovenië en

Kroati ë hun onafhankelijkheid uitroepen manifesteert het Joegoslavische nati onaliteitenprobleem zich voor de reiziger al in de trein

van hel Noorditaliaanse Triëst naar de Sloveense hoofdstad Lj ublj ana, nog voordat de gren s is gepasseerd. Bij de grensplaats Villa Opicina vraagt ecn Italiaanse douanier twec reizigers hun paspoort te

tonen. Op zijn vri endelijke vraag of ze op weg zijn naar Slovenië reageren ze verongelijkt. "Nee, naar Joegoslav ië natuurlijk", klinkt het nors. Na de grens passage bij Sezana stroomt de coupé vol e n de Joegoslaven krijge n gezelschap van een aantal landgenoten. Brood en worst worden broederlij k gedeeld en met handen en voeten komt de conversati e moeizaam op gang. "Slovenia und Kroatia apart ist nicht gut, Jugoslavia iSl ein", weet het gezelsc hap zeker. Ze bl ijken Serviërs, afkomstig uit Pristina, ecn streek waar Serv iërs en Kroaten elkaar al langer nadrukke lijk in de weg zitten.

In Ljubljana reageren voorbijgangers opva llend lauw op de naderende onafhankelijkheid. Slavco Fras lijkt er niet ver naast te zitten

met de voorspelling in zijn krant. "Niet nu", "een signaal aan Servië" en "we moeten deze operette niet te ver doorvoeren", zijn veelgehoorde reac ties. In de snikhete

l ju b lja na

stad heerst ee n landerige sfeer, de

Op de dag voordat de onafh ankelijkheid wordt uitgeroepen heerst in het perscentrum van Ljubljana

terrassen zitten vol. Hier en daar slentert een Sloveense militieman

een nerveuze drukte. H et centrum

met mensen op straat.

is gevesti gd aan een plein tegenover het parlementsgebou w, in een

lelijke jaren-zestig blokkendoos, zoals er in het Oostblok zoveel staan.

Achter een balie deelt een zenuw-

achtige dame persmappen uit, voor het grootste deel gev uld met toeristi sche folders. Verder ligge n ten behoeve van de ongeveer 1.000 journalisten die dezer dagen in de stad zijn persberichten en andere

oekazen gereed. Opgewonden loopt een Sloveense voorlichter

in uniform, genoeglijk koutend

In kraampjes worden Sloveense paspoorten verkoc ht. Bij nader inzien blijken het slechts paspoorthoezen te zijn, echte grensdocumenten bestaan nog niet. Ook andere parafernalia als posters met de nieuwe nationale munt en t-

wil het verzamelde journ aille weten. "Om succesvol te kunnen integreren in Europa moet je eerst een Slaat hebben die in staat is

daaraan mee te doen", orakelt de bebaarde bewindsman. " Please put it clearrrl y", ratelt een Schotse journali st: "Heeft Europa morgen 33 of 34 staten?" "Ja, inderdaad, dat zou best kunnen."

shirts di e de onafhankelijkheid bejubelen vinden maar mager

het midden welke maatregelen ze

aftrek. Alleen een shirt met de tekst "Yu as ked fo r it" wordt goed verkocht.

zal nemen. In het perscentrum

maken Joegoslavisc he journalisten zich zorgen over de opstelling van het door Serviërs gedomineerde

landse zaken Igor Bavcar blijkt

veense dagblad Vecer weet te mei-

een meester in mystificati es. "Hoe

den dal Slovenië zijn recruten uit

ver gaat de onafhank elijkheid?",

het nati onale leger terugtrekt.

bureau. Op een balie ligt het

Dela op 2 S juni j/.

(foto EPA).

"Heeft Europa morgen 33 of 34 staten? Ja, inderdaad, dat zou best kunnen "

van Tanj ug, het offi ciële Joegoslavische agentschap.

van het Sloveense nati onale pers-

het gezaghebbende Sloveense dagblad

heid niet te tolereren, maar laat in

papier broederlijk naast een stencil

wege het eerste officiële bericht

speciale editie van

Aan het einde van deze dag sijpelen de eerste grimmiger be ri chten door. De centrale Joegoslav ische regerin g laat weten onafhankelijk-

De autoritei ten proberen de spanning er in te houden door de ene nade andere persconferentie te beleggen, maar veel nieuws leveren die sessies niet op. Vooral de Sloveense minister van binnen-

rond. Hij is "a linie exci ted" van-

"Slovenië is onaf· hankelijk ", aldus een

leger, hoewel niemand zich een

grootschalig optreden kan voorstellen. Pesterijtjes aan de grenzen, troepenverp laatsingen en andere acti es met de bedoeling te intimideren, verwacht men. Het Slo-

JASON

TER

Later ontkent het Sloveense minis-

boxen Lau Reed met het nummer

terie van defensie dat bericht. "Maar natuurlijk zijn ze welkom in onze eigen burgerwacht."

Buslaad offaith. " You can't belie-

revolutie wacht een menigte van duizenden mensen op de verkla-

ve in yo ur w ise men, yo u call ' t

ring van president Kuçan. Kort

believe in the president", schalt de stem van de Amerikaanse bard over het plein. De verantwoordelijke techni cus blijkt geen Engels

voor de ceremonie om half negen

Onafhankelijk

De dag waarop het parlement 's-avonds over de onafhankelijkheid zal stemmen lijkt in Ljubljana de tijd stil te staan. De hele stad lijkt lamgeslagen door een broeierige hitte. Enkele gevechtsv liegtuigen en helicopters cirkelen boven de stad, glimlachend gadegeslagen door mense n op de propvolle terrasjes. Op een inderhaast belegde persconferentie geeft de minister van infonnatie toe dat Slovenië "nog niet" de controle over haar

eigen luchtruim heeft. "Maar die vliegtuigen doen momenteel niets

anders dan lucht verplaatsen." Overal in de stad worden voorbereidingen getroffen voor het onaf-

hankelijkheidsfeest, van een enkel openbaar gebouw wappert al de nieuwe Sloveense vlag. Op het

Feest in Ljubljana: de menigte zwaait met de nieuwe Sloveense vlag (foto

MP).

PLEKKE

geluidsbarri ère ruimschoots door-

te ve rstaan .

brekend. Steeds barst een fluitcon cert los als de toestellen terugko-

Na enkele uren debatteren stem-

men en massaal worden

men de 200 Sloveense volksvertegenwoordi gers 's-avonds om half

enige minuten verdwijnen de toe-

negen met een overweldigende meerderheid voor de onafhanke-

stellen. Naast enkele Sloveense vlaggen zijn op het plein geen

lijkheidsverklaring. In het perscen-

nationalisti sche symbolen te zien.

trum breek t grote verwarring uit,

Ergens in de menigte wappert de vlag van de Amerikaanse Confederatie.

want hoe onafhankelijk is "onafhank elijk"? De woorden dissocia-

middelvingers opgestoken. Na

';011 en secessiOfl blijken geen een-

duidige betekenis betekenis te hebben en ook de tolken kunnen geen uitsluitsel bieden. Uiteindelijk kiezen journalisten uit alle windstreken eenstemmi g voor de meest vergaande vertaling, waarna het bericht over de nieuwe staat de

Na een korte speech van de presi-

dent marcheert onder luid applaus een regiment van de nieuwe natio-

nale garde het plei n op. Een militaire kapel toetert een krijgshaftige deun, een acteur declameert een

tekst en tenslotte wordt het volkslied gezongen. Na een half uur is

telex op kan. Weliswaar volgt de officiële proclamatie pas een dag

de ceremoni e voorbij. Van omrin-

plein van de revolutie , waar de

later, de eerste fonnele stap is

gende gebouwen wordt een groot

onafhankelijkheid wordt uitgeroepen verrijzen stellages met geluidsapparatuur, podia met rode lopers en bloembakken met verse

gezet. Te zelfder tijd wordt bekend dat ook het Kroati sche parlement de onafhankelijkheid heeft uitge-

geraniums. die in de brandende zon al snel verpieteren. Als test-

se.

stad knalt en spettert het kleurenspel. In de stad barst een volksfeest los dat tot in de kleine uurtjes zal du ren.

mu ziek klinkt uit grote geluids-

Feest

Tanks

roepen. een uur voor het Sloveen-

Terwijl de Sloveense onafhankelijkheidsve rklaring een liberaal, humanisti sch document is, waar geen enkele Westerse democratie zich voor zou hoeven te schamen,

staat de Kroatische verklaring bol van gezwollen taal. Het land rechtvaardigt zijn onafhankelijkheid, omdat het eeuwenlang pal heeft gestaan voor de Westerse bescha-

ving. "The border between Eastem and Western christianity, two often opposing civilizations and structu res with differing intereS1S." Onaf-

hankelijkheid is onontkoombaar, want "today we are faced with attempts of organized hindrance and terrori sm to deslroy the consti-

tuti onal order and integrity of the republic of Croatia." De volgende dag kabbelt loom voort en tegen de avond vullen de straten van Ljubljana zich langzaam voor het grote onafhankelijkheidsfeest. Op het plein van de

begint scheuren twee MiGs een aantal keren ove r het plei n, de

vuurwerk afgestoken en ook in de

De Sloveense tv toont die avond

minder feestelijke beelden. Tanks van het federal e leger blokkeren wegen rond Ljubljana en zouden

op verschillende plaatsen in Kroatië acties uitvoeren. Ook langs de grens met Oosl.enrijk en Italië zouden federal e troepen zich samentrekken, maar niemand kan deze

berichten bevestigen. Het straatfeest gaat ongestoord verder. De volgende ochtend begint met het lawaai van boven de stad rondcirkelende helicopters. Tanks hebben vannacht Ljubljana bereikt en het vliegveld bezet. De sfeer in de stad is plotseling grimmig. De podia van de vorige nacht zijn 'soc htends vroeg al afgebroken en de straten zijn sc hoongeveegd. Overal patrouilleren agenten en militairen, bewapend met machinegeweren en in een enkel geval

met raketwerpers. Openbare gebouwen worden bewaakt.

JASON Rond het station lijkt all es normaal. de meeste treinen rijden nog. Op weg naar de Kroati sche hoofdstad Zagreb passeert o ngeme rkt de grens tu ssen Kroatië en Slovenië. Bruggen en belang rijke verkee rsaders worden door militairen bewaakt, in de meeste gevallen getoo id in het blauwgrij ze unifo rm van de Sloveense nationale garde.

/,.l_~

111111111

PLEKKE

Nederzettingen van Serviërs

• Ljubljana

\ Slovenlê "), ,

(""

l'. .~.~ . /,\:, N )

• 111111 , Zagreb

VOlvod,"a

C'.

Kroatiê 11111, '"( '1111 I(':;',. _ •Novi Sad jC··."-'.!'···f'··V · -.-....~.-.~- .•-..;.

~\'

~'l'~.~III .I·\'\. " ,. '"

·.... v

! ',.~;~~/

t:\

Bosnlê <.; ". 11111, \Herzegovina • . '.-?.... . ' ~~ '-.. Sarajevo .)

\,~>

Een reisgenoot afkom stig uit de

buurt van Ljubljana vertelt dat hij grote moeite had het station te bere iken. Milities hebben rond de stad control eposten ingenomen, maar ook het federale leger blo kkeert wegen. De Joegoslavische president ve rkl aa rt op de BBCradio dat " niet a ll es o p insti gatie van de regerin g gebeun" . Hel leger lijkt op eigen houtje actie te

,.--.. .-... j_.\

__ _ -../

TER

"~ t.

':?

!.~S: <',·\

"<;.-

Serviê

,..! Monte...... • •.•._ .J,...... ". -..... ! 'i.i ,• . '-0j """ •.•._., Negro ,.... PrisMa ..·•.•

":--":-'"

~Jj,tograd· Q

~/ -?.l'

0 ~, L {\ \j

?, \

•• •

/S,C/-f 150 Kilometer '

ê ZE E

ondernemen.

Zagreb, een dag na de onafhankelijkheid In een zonove rgoten Zagreb is all es rustig. Het Ministerie van Infonnati e is ' s-middags dicht en ook de hekken bij het parlementsgebo uw blijven ges loten. De ni euwe Kroati sche vlag wappert overal in de straten en het portret van president Tudjman grijn st passanten tegemoet vanuit postkantoren en andere openbare gebou wen. Hoewel deze felle natio nalist het met de democrati sc he principes ni et alt ijd e ven nauw schijnt te nemen, lij kt het po rtret meer op dat van een vriende lijke ke lner die zoj uist zijn 25-jarig die nstverband heeft gev ierd. Hel centrale ple in van Zag reb staat vol krantestall etjes. De ko ppen schreeuwen dat Slove ni ë wordt aangevall en en het land beschou wt zich in oorlog met Joegoslavië. Bij gevec hten lan gs de grenzen en in de noorde lijke garni zoensplaats Mari bor zouden al mee r dan 100 doden en gewonden zijn geva ll en. A lle grenzen zijn di cht. Een krantenve rk oper biedt Kroati sche landkaarten aan, waarop " GrootKroatië" slaat afgebeeld . inclusief het g rootste deel van Servi ë. Ro nd de kaart staan afbeeldinge n van Kroati sche leiders door de eeuwen heen, van de ee rste koning in 900 tot het portret van Ante Pave lic. Deze leider van de fasc istische Ustajabeweging stond van 194 1-'45 aan het hoofd van de door de Duitse bezetter gecontroleerde mari onettenstaat. De Kroaten joegen in die jaren ongeveer 700.000 tegenstanders, veelal Servi ërs, de dood in . "De Serviërs zijn maar een kle ine minderhe id, die door een historical accident binne n de g renzen van hel ' hi storisc he' Kroati ë zijn terechtgekomen", legt een man uit. O nder goedke urend knikken van toestromende omstanders legt hij uit dat Pavelic niet fo ut was in de oorlog. " Integendeel, de Kroaten waren eerder ze lf slachtoffers dan beul en, wij verdedigen immers al eeu we nl ang de chri ste nhe id tegen de Turken." Een filmpl oeg van de Dui tse tv maakt o pnamen op het ple in en de cameraman loopt zich zichtbaar te ergeren. " AI dagenlang ho ren wij die praatjes over hun oorlogsverl eden. Ik mag ze gewoon niet, die Kroaten, ze zwe lgen in een o ngezond nationalisme en als Duitser weet ik waar ik het over heb. Wij Duitsers hebben het verl eden ac hter o ns gelaten. wij zijn ee rlij k geweest. Die Kroaten koesteren nog de collectieve leugen over hun e igen geschi edeni s."

JASON

TER

PLEKKE

Joegoslavië 1991

Boven: een gewapende Sloveense grenswacht bewaakt een nieuw bord met de telest "Republiek Slovenië bij de grens met H

Oostenrijk (foto AP).

Boven: een colonne T·SS tanks is op weg naar de Kroatische hoofdstad Zagreb (foto AFP). Links: Sloveense elitetroepen

bewaken de "Ljubl-lijn ", 70 km van dl! hoofdstad Ljubljana (foto EPA).

BIBLIOGRAFIE

Inlichtingen Bij het selecteren van betrouwbare c.q. geloofwaardige literatuur op het gebied van inlichtingen en spionage stuitten wij op een aantal problemen. Ten eerste is over de ene dienst (bv. de CIA) meer geschreven dan over de andere (bv. de KGB). Ten tweede is het bijna onmogelijk om vast te stellen of en in welke mate een

publicatie gefinancierd dan wel gepubliceerd is door een inlichtingen- of veiligheidsdienst. Ten derde neigen verhalen op dit gebied al snel naar sensatie.

P. Agee, Inside the Company: CIA Diary, Pengui n, Harmondworth, 1975, ISBN 0-553-20256- 1.

J. Ranelagh, The Agency: the Rise and Deeiine ofthe CIA, Cambridge Publishing, Londen, 1987, ISBN 0-340-41230-5.

l . Barron, KGB Today: the Hidden Hand, Reader 's Digest Press, New Vork, 1983, ISB N 0-340-35212-4.

D. Raviv & Y. Melman, Every Spy a Prinee: the Complete History of Israel's Intelligence Community, Houghton Mifflin, Boston, 1990, ISBN 0-395-58120-6.

R.S. Cline, The CIA Under Reagan, Bush and Casey, Acropolis Books, Washington D.e., 1981. G.e. Constantinides, Intelligence and Espionage: an AnalyticaI Bibliography, Westview Press, Boulder, 1983. e. Dobson en R. Payne, The Dictionary of Espionage, Harrap, Londen, 1984.

w. V. Kennedy (et. aL), The Inte ll igence War: penetrating the Secret World of Today 's Advanced Technology Conflict, Salamander Books, Londen, 1983. P. Knightley, The Second Oldest Profession: the Spy as Patriot, Bureaucrat, Fantasist and Whore, Andr Deutsch(Bumetl Books, Londen, 1986, ISBN 0-330-29963-8. P. Kni ghtley, The Master Spy: the Story of Kim Philby, Random House, New Vork, 1988 ( I st Vintage Books ed. 1990), ISBN 0679-72688-8.

V. Marchetti & J.D. Marks, The CIA and the Cult of Intelligence, Dell Publishing, New Vork, 1974, ISBN 0-440- 11 329-6. C. Meyer, Facing Reality: from World Federalism to the CIA, Harper & Row, New Vork, 1980.

Het onderstaande overzicht omvat een aantal van de meer betrouwbare "klassiekers" in het genre.

l .T. Richelson, The US [ntelligence Community, Ballinger, Cambridge, 1985. J.B. Smith, Portrait of a Cold Warrior: second Thoughts of a Top CIA Age nt, Ballantine Books, New Vork, 1976. N. West, M15: British Secret Service Operations 1909-1945, The Bodley Head, Londen, 1981. N. West, A MatlerofTrust: MI5 1909- 1972, Weidenfeld & Nicolson, Londen, 1982. N. West, M16: British Secret Intelligence Service Operations 1909- 1945, Weidenfeld & Nicolson, Londen, 1983. N. West, Games of Intelligence: th e Classified Conflict of International Espionage, Weidenfeld & Nicolson, Londen, 1989, ISBN 0-340-53026-X. e. Whiting, Gehlen: Germany's Master Spy, Ballantine Books, New Vork, 1972, SBN 345-02555-5- 125. D. Wi se & T.B. Ross, The Espionage Establishment, Random House, New Vork, 1967.

W. Pforzheimer, Bibliography of Intelligence Literature, Defense Intelligence College, Washington D.e., 1985 .

ATLANTISCH PERSPECTIEF magazine voor veiligheidsvraagstukken en transatlantische betrekkingen

Atlantisch Perspectief is geheel vernieuwd. Atlantisch Perspectief verschijnt 10 x per jaar. Atlantisch Perspectief blijft zeer betaalbaar. Vraag nu een gratis proefnummer aan of neem een introductieabonnement voor f 25,' (14 nummers tOt 1januari 1993!). Bel 070 . 364 57 11 of knip de bon uit en stuur die naar de Atlantische Commissie, antwoordnummer 304, 2500 EB DEN HAAG. Als welkomstgeschenk kunt U kiezen uit het Lexicon Militair-Politiek路Strategische Termen of Nederland en de Kernwapens, een historisch overzicht.

o o

Ja, stuurt U mij gratis een proefnummer van het geheel vernieuwde Atlantisch Perspectief. Ja, ik neem nu extra voordelig een abonnement Atlantisch Perspectief. Als welkomstgeschenk ontvang ik het Lexicon of Nederland en de Kernwapens (Uw keuze aankruisen).

Naam: .................................................................................... . Adres: .................................................................................... . Woonplaats: ........................................................................... .

WAT

JASON?

De Stichting Jason is in 1975 door jongeren opgericht om te voorzien in een duidelijke behoefte van jongeren aan evenwichtige informatie over internationale vraagstukken. Jason is niet gebonden aan enige politieke partij en heeft geen levensbeschouwelijke grondslag. Jason informeert op twee manieren . Door het tweemaandelijks uitgeven van dit blad en door het organiseren van activiteiten, zoals buitenland-borrels, congressen, excursies, fora en uitwisselingen . Recente thema's van Jason Magazine waren: de positie van Nederland in de wereld (90/6), het Tndiase subcontinent (91/1), en de internationale vluchtelingenproblematiek (91/2). Wil je meer informatie over de activiteiten en/of een gratis proefnummer? Bel 070 - 3 60 56 58 of schrijf naar: Stichting Jason, Laan van Meerdervoort 96, 2517 AR Den Haag. Voor nadere informatie kun je ook de hieronder vermelde personen bellen. Tilburg Hakky Raymakers of Mark Beersmans 013-433200

Copyright Overname van bijdragen is slechts toegestaan met een bronvermelding naar het volgende voorbeeld, waarbij tussen haakjes de gevraagde gegevens moeten zijn ingevuld:

Yvette Schiffelers 020-6750622 Eindhoven:

Rotterdam Arnaud du Pont 010-4117812

"Onderstaande bijdrage van (auteur) is overgenomen uit Jason Magazine, jaargang (nr.) , nummer (nr.), (maand , jaar), dat gewijd is aan het thema (thema). Jason Magazine is een tweemaandelijkse uitgave van Jason, Stichting voor Internationale Vraagstukken, Den Haag."

Erik Jansen

040-515324

Groningen: Jan Dirk van Beusekom 050-128509

Breda Ton Luner 076-22869 1 Amsterdam Rutger Bierens de Haan

Leiden: Maarten Perquin 071-149570

020-6251539 Marona van den Heuvel 020-6243659

Margaretha Ravensbergen 071-125328

Aankondiging

"De Golfoorlog: een evaluatie" Conferentie t.g.v. het 70-jarig bestaan van de Marinestafschool Sprekers: A.L. ter Beek , Minister van Defensie; Drs. R. Hoff, Midden-Oostendeskundige. Or. H.P.M. Knapen. hoofdredacteur NRC/Handel sblad; Prof.Dr. P.H. Kooijmans. hoogleraar Volkenrecht RUL; Prof.Dr. A. van Staden, voorzitter Adviesraad Vrede en Veiligheid; Prof.Dr. M.e. Brands, hoogleraar Nieuwste Geschiedenis UvA; Prof.Dr.lr. l.J.e. Voorhoeve, directeur N11B Clingendael; Cdr. H.W. van Vliet , chef-staf Commandant Zeemacht Nederland; Cdre. B.A.e. Droste, sous-chef OperatiĂŤn Luchtmachtstaf; Prof.Jhr.Dr. G. van Benthem van den Bergh , voorzitter Nederlands Genootschap voor Internationale Zaken: Vadm. lhr. H. van Foreest, bevelhebber der Zeestrijdkrachten. Datum: Woensdag 11 september 1991. Plaats: De Nieuwe Kerk, Spui 175 te Den Haag. Deelnamekosten: f 75.= (incl. koffie, thee, lunch en borrel); gratis voor militair en burgerpersoneel van de Koninklijke Marine.

Inlichtingen: Marinestafschool, secretariaat 2597 KL Den Haag, lel. 070 - 3 16 30 72.

"De

Golfoorlog:

een evaluatie",

Violenweg

10- 12,

Index Jason Magazine 1990 '91 90/3, Haalt de Sovjet-Unie het jaar 2000?

90/6, World AfTairs, Dutch AfTairs" (E nglish edition)

Dr. J.H .L. Löwenhardt :

De Sovjcl-centrifuge

Mr. H. v.d. Broek:

Message 10 Ihe Reader

F. Kleibrink :

Gorbalsjov moet de oppositie erkennen

R.B. Dentener:

H .P. Andriesscn:

Ontmoeting met Sacharov op de valreep

Absolutcs and Obsoletes: DulCh Post· war Foreign Policy

Sacharov-congres 1990:

F. K leibrink & - J. Recrink :

DiplonlalS Go Dutch

Jason Ter Plekke I:

de fin ish ligt in Moskou

Jaso n On Thc Spot:

Tule of Two Con rerences; CSCE Summi,

Clingcndacl -rollcnspel 1990:

J.L. Sussana. B.Sc.:

Tht! NClherlands and Ihe European

Jason Ter Plekke 11 :

crisis in het Balticum

Com munily

Dr. K. v. h. Revc: (interview)

Ik hoop dat het geen Libanon wordt

Dr. W . Dekker: (imerview)

The World Ewnomy Afler "Europe 1992"'

Mr. G.P. v.d. Berg:

Sovjet-recht tegen het verval

Dr. W. Tims:

Development Coopenuion: a Dutc h Preoccupation

F. Kaplan & K. Gr..tdov: (intervie w)

Russ isc he romantie k P.F.P. du Lingg:

A World of Difference Betwee n Concept and Reali lY

T . Atabaki: (intervie w)

Nationll lismc e n perestrojk:1

90/4, Het Midden-Oosten: de nieuwe vijand"

91 /1. Het Indiase subcontinent

Dr. J.J .G. lansen: (interview)

Een sc haap in wolfsklere n

Drs. P.E. Baak & Drs. A . de Haan:

Het Indiase suocontinc nl: een he id e n tegenstell ingen

K.S mi t:

Saddam de geweld(dad)ige

Profiel:

Raji v Gandhi

Drs. R.M. Naftaniël : (intervie w)

lrnmigr..tt ie versterkt positie

Drs. J.P. Poley:

Bhutan : de droom voorbij?

G.P. H. Kre ijen:

Sri L,mka: een !>piraal van geweld

A .M. Crcmcrs: (profiel)

Hosni Mubarak Prof.Dr. D. H.A Kolff:

India: het ei nde van een beproefde con\Cnsus

G.P.H. Krcijen:

Achtergrond van een e inde loze vende lla

A Safieh: (interview)

Weinig hoop op vrede:.proce:.

Ja:.on Ter Plekke:

Sc hiete n in Darm e n s lopen in Gadani

Dr. BJ.S. Hoetjes:

Incli .. : big brother of vredesduif!

R.B. Dcnlene r:

Kiele-kiele-Koewe it

90/5, Europa, Quo Vadis?/Jason viert feest! Drs. R.W . Zaagman :

Vijftien jaar CVSE: bat .. ns e n perspectief

Dr. F. Wielenga: (imerview)

Het Duitse Hu is

A.M . Cremcrs:

Tussen eenwording en stembus

Profiel :

Willy Bmnd!

A.W.L. V.d . Lee:

Europese vei ligheid : een utopie'!

Jason Ter Ple kke :

Ve iligheid en Groen Link ..

F. Kle ibrink & - A. W.L. V.d. Lee:

nonsense and lots of beer

A.W.L. V.d. Lee:

Vijftien jaar Jason: balans e n perspectief

Mr. F.AM . V.d. He uvel :

Jason. de queeste gaat voon .

91 /2, Vtuchtelingen, Oorzaken van een groeiend probleem AW.L. V.d . Lee:

He t vluchtelingenvraagstuk

AW.L. V.d . Lee:

De kwestie-Sehengen

J ason Ter Plekke :

EB N -kadercon fe rent ie

R.B. Dcnlener:

UN HC R: een kensche ts

Mr. R. Bruin :

Polit ie ke beoordeling in asiel zaken: rechtspraak of beleid'!

Bibliografie:

Vluc lllclingcn