Iedereen onderweg by Stichting Lezen Vlaanderen

STICHTING LEZEN PRESENTEERT

g e w r e d on

IEDEREEN LEEST ONDERWEG

Je bent onderweg. Naar een ander land, naar een vriend, naar het werk. Het is een ideaal moment om te lezen. Want lezen is altijd een beetje reizen. Je ontdekt onbekende culturen, komt terecht in imaginaire werelden en en passant kom je boeiende personages tegen. Met dit boekje kom je al een eind. Vijf auteurs maakten een nieuw verhaal en lezers vertellen wat en vooral hoe zij onderweg lezen. Om de leeszomer helemaal in te luiden, vind je achteraan een lijstje met leestips voor onderweg. Wil je meer lezen of heb je zelf een goeie leestip? Op www.iedereenleest.be vind je duizenden boekentips. Van en voor lezers. Veel leesplezier onderweg!

Iedereen Leest is een project van Stichting Lezen in samenwerking met NMBS.

BOB VAN LAERHOVEN

Voyage au bout de la nuit

In het vliegtuig las ze Céline. Af en toe wierp ze een blik op me: bruut, je hebt me vernederd door het vlak voor onze liefdesreis uit te maken. Na twee maanden verkering en vijf dagen voor onze reis naar Isla Margarita had ik de deur van haar appartement geopend en eruit geflapt: “Ik denk niet dat onze relatie werkt.” Rats vergeten: onze ‘liefdesreis’ was last minute geboekt. Mogelijkheid tot annuleren? Ah nee. Dezelfde hotelkamer? Ah ja. Bof, we waren toch open-minded, zoals dat tegenwoordig heet? Konden we niet als vrienden gaan? Ah ja. Ze lag in een zwarte bikini aan het zwembad in Playa del agua en las verder in Céline. De bruut in mij foeterde: welke godvergeten idioot maakt het uit net voor zon, zee, strand, bed? Kijk hoe ze daar ligt, loco!

Ze had geloken oogleden: vriend, ik voel ’s nachts hoeveel moeite je hebt om je handen thuis te houden in bed. Voor mijn part rotten ze van je lijf. Ik probeerde de bruut in mij te overtuigen dat ik er goed aan had gedaan om het uit te maken. Qua leeftijd kon ik haar vader zijn. Vroeg of laat had zij mij gedumpt. Ik was haar voor geweest, joepie, eer gered. Bindingsangst! loeide hij in mij. En: kijk naar dat figuur. Een snoepfiguur! Rewind, zoals dat tegenwoordig heet. Ça passe ou ça casse in moderne relaties. Er moet worden getest vanaf het eerste moment. Zij had haar slipje naar mijn hoofd gegooid, ik had de borst vooruitgestoken. De 22 jaren leeftijdsverschil waren een “fusee in mijn gat”, zoals mijn moedertje vroeger placht te meesmuilen als ik mijn beste form moest tonen. We besloten dat een reis ons zou leren of we werkelijk bij elkaar pasten. Ze stelde Isla Margarita voor: zon, zee, strand, bed (knipoog), goedkoop (idem). Ik dacht: o god, cliché.

Ik knipoogde niet. Het bonenzaadje van twijfel in mijn hart groeide in een tel tot een reuzenstaak. Francesco, de kelner van de nachtclub La Cançon was een latin lover met gevoelige neusvleugels. Hij rook de spanning tussen ons en betuigde haar gretig lof: een gringa die met zoveel passie de salsa danste, ay la bonita. Je liet je gekrulde wimpers wapperen. En wie is die grijsaard met zijn smalle lippen naast je, mi corazon? Ik zag de bui hangen. De avond daarna wilde ze terug naar La Cançon. Na middernacht vroeg Francesco grijnzend of we een lijntje wilden. Goedkope coke, daarna gran sexo, garantiza. El tío mocht toekijken als hij dat wilde. Twee keer raden wie het suikeroompje was. Ze weigerde beleefd maar bleef flirten met Francesco. Ze strooide een ware zoutmijn op mijn staart.

De hemel zij dank: het was een budgetreis van slechts zes dagen. Nog één dag – en vooral een nacht - en ik had haar op mijn knieën gesmeekt of ik haar terug mocht – euh -. In de avondschemering van de vertrekdatum schoven we aan voor de douane. Het duurde ontzettend lang. Er hing een opgepept sfeertje in de rij. Geruchten deden de ronde. Een Duits koppeltje zou zijn opgepakt met coke in hun bagage. Dat betekende vijftien jaar in een Venezolaanse cel. Ze zei – olala, nonchalance! –: “Stel nu dat ik gisteravond toen je sliep teruggegaan ben naar La Cançon, Francesco lief heb behandeld en een paar grammen coke in je koffer heb verstopt. Wat zou je dan nu doen, vijf meter voor de douanebeambten die elke koffer grondig doorsnuffelen?” “Dan wordt het voor mij een voyage au bout de la nuit,” antwoordde ik. Het had stoer moeten klinken, maar mijn adamsappel ging astmatisch tekeer. Nog slechts een koppeltje voor ons. Ze keek me strak aan. Ik had vroeger gezegd dat haar ogen de kleur hadden van gestold vulkaanas, fluwelig zwart. Nu zag ik de lava die erachter brandde.

KAREL LELIAERT LUISTERT LIEVER NAAR BOEKEN

“Ik kan mezelf er niet toe brengen om rustig in de zetel een boek te lezen. Er gebeurt altijd wel iets wat me afleidt: kinderen die aandacht nodig hebben, een afwas die ik dringend moet doen, een mail die ik wil versturen… Een jaar of zes geleden ontdekte ik via de bibliotheek luisterboeken. Ik leende een aantal cassettes met daarop De kleine blonde dood van de Nederlandse auteur Boudewijn Büch, voorgelezen door de auteur zelf. Dat was een openbaring. De stem van de auteur die in een bepaalde kadans en met de juiste intonatie zijn eigen verhaal voorleest, gaf een extra dimensie aan mijn leeservaring. Het is een heel directe manier om in een verhaal te stappen waarbij je toch gedwongen wordt om je eigen beelden te verzinnen.” “Ik lees sindsdien al mijn boeken via de koptelefoon. Terwijl ik het gras afrijd, tijdens lange autoritten, al sportend… Ik zet die luisterboeken op mijn mobiele telefoon en heb zo altijd een verhaal op zak. Ik let er wel op dat ik de volledige versie van het boek heb. Je vindt namelijk af en toe luisterboeken met een ingekorte versie van een verhaal. Op dit moment ben ik bezig in In de ban van de ring van Tolkien. Ik ben niet meteen een fantasy-fan maar op YouTube vond ik een prachtige audioversie van het boek, ingelezen door een amateur-voorlezer die heel creatief omging met achtergrondmuziek en geluidseffecten. Heel knap gedaan. Ideaal tijdens mijn dagelijkse fietstocht naar het werk.”

ANNELIES VERBEKE

Meneer Schatteman over de grens

Meneer Schatteman hield niet van reizen en had het lang nodig gevonden daarop te hameren - ‘nog liever een openhartoperatie’, benadrukte hij in zulke gesprekken. Dat hij zelf een openhartoperatie had ondergaan, verleende zijn bewering enig gewicht. Dat hij niet op reis wilde, bleek vooral een hinderpaal op relationeel vlak. Tot dat inzicht was hij gekomen na de breuk met L. Meneer Schatteman had twaalf jaar met haar samengeleefd, twaalf jaar van eensgezindheid omtrent vrijwel alles, zo ook over het waarderen van de eigen haard. Tot L. een fascinatie opvatte voor tempelruïnes langs de Mekong en een ouwelijk kereltje genaamd Phoumi Vongphachanh, van wie Meneer Schatteman zich enkel een beeld kon vormen door de zorgwekkende naaktfoto op de harde schijf die L. bij hem had achtergelaten. De meeste relaties die hij daarna aanknoopte, werden na enkele weken weer ontbonden. Hij slaagde er nooit in zijn weerzin voor reizen verborgen te houden en de ervaring leerde hem dat ook elke toekomstige partner een zekere hang naar avontuur van hem zou eisen. Daarom kwam Meneer Schatteman uiteindelijk tot het voornemen zich te oefenen in reislust. Hij zei wel vaak dat hij graag alleen was, maar met opgelegde eenzaamheid had die bewering uiteraard niets te maken. Een zee oversteken of een vliegtuig vertrouwen nam hij niet in overweging. Overmoedig mocht hij niet worden, maar buitenland moest

het zijn. De dichtstbijzijnde landsgrens was voor Meneer Schatteman die tussen België en Frankrijk, meerbepaald die tussen West-Vlaanderen en Frans-Vlaanderen. Hij reed erheen met zijn handen vlakbij elkaar om het stuur, zijn gezicht dicht bij de voorruit, onder een wolkenhemel die steeds breder en hoger leek te worden naarmate hij Frankrijk naderde. Hij dacht aan een reis die hij als kind moest hebben gemaakt, het was een nieuwe en vreemde herinnering, zijn kleine handen in zijn kleine schoot, bij een busraam, zingend: “Superlo davinjo onidonse onidonse.” Was hij dat wel, bij dat busraam, en hier, aan het stuur? Meneer Schatteman voelde zijn hart slaan, hij kon het bijna horen. Hoewel hij had geleerd elk signaal van het orgaan te wantrouwen, reed hij verder. Als hij nu aan de kant zou gaan staan, dreigde het gevaar dat hij nadien rechtsomkeer zou maken. Zijn hartslag werd nog opgedreven toen hij de versleten gebouwen van de grenspost naderde en zag dat die minder verlaten waren dan hij had vermoed. Er hingen agenten rond, en enkelen onder hen keken met verscherpte aandacht toe terwijl hij, rood aangelopen en met een glibberig stuur, aan een slakkengang voorbij reed. Toch maanden ze hem niet aan te stoppen. ‘Prix Belge!’ las Meneer Schatteman op de gevel van een tabakswinkel. ‘English spoken here!’ Hij was er. Tot bij een aanpalend supermarktje hield hij het vol - hij rende er radeloos op af. Binnen stond hij lang naar

een savooiekool te staren, zich niet bewust van de blik van de caissiĂ¨re in zijn rug. Misschien was de groente kort geleden nog op een naburig Frans veld geoogst, dacht hij met enige opwinding. Misschien ook niet. Hoe dan ook: de kool wist hem te kalmeren, en met de kalmte voelde hij iets als trots opwellen. Opnieuw en opnieuw liet hij zijn blik langs de gezwollen nerven glijden, de tijd in.

In het kader van het project 300 jaar grens / 300 ans de frontiĂ¨re volgt Annelies Verbeke een jaar lang de gebeurtenissen rondom de voormalige grenspost Callicanes. Volg haar blog in het Nederlands en in het Frans op de website: www.300jaargrens.eu (klik Work in Progress / Grensposten)

“Lezen is mijn lange leven. Het maakt niet uit waar of wanneer: ik lees elke dag, al is het maar een kwartiertje. In dat opzicht zijn dwarsliggers een bijzonder goede uitvinding: ze zijn licht, klein en passen in een handtas. Ideaal voor onderweg, of als je ergens moet wachten.” “Ik heb er vrijwel altijd één bij. Omdat ze zo compact zijn, kan je ze overal mee naartoe nemen. En ik heb een zwak voor hun dunne bijbelpapier. Het roept herinneringen op aan vroeger, aan de godsdienstles die anders was dan de andere lessen, aan momenten in de kerk waar je je gedachten kon laten dwalen, aan exotische hotelkamers waar er steeds een bijbel in het nachtkastje lag. Als ik een dwarsligger vastneem, moet ik daar onwillekeurig aan denken. Dat maakt het lezen extra gezellig (lacht).” “Het liefste lees ik meeslepende verhalen met verschillende lagen. Nu ben ik bezig in De thuiskomst van Anna Enquist. Het is het verhaal van Elisabeth Batts, de vrouw van ontdekkingsreiziger James Cook. Terwijl hij op zee zit, moet zij een huishouden met vijf kinderen runnen – terwijl er een zesde op komst is. Knap hoe Enquist dit persoonlijke verhaal verweeft met historische feiten. Boeken die zoiets doen, daar hou ik van.”

EVA ADRIAENSENS HEEFT ALTIJD EEN DWARSLIGGER OP ZAK

13 13

GEERT DE KOCKERE

VAKANTIE

Vakanties behoren taalkundig tot de versjes. Ze zijn doorgaans speels, veel te kort, af en toe gewaagd of pikant en zorgen al eens voor een verrassing. En aan het eind van het ene kijk je al uit naar het volgende.

p o e z i e

V O O R S M A RT P H O NE S O F TAB L E TS ME T E E N Q R -APP

L U K T H E T N I E T M E TE E N, DE K DAN SO MMI G E CO DES AF

SELM WENSELAERS LEEST VOORAL ONDERWEG OP ZIJN TABLET

“Ik kom net terug uit Spanje. Ik heb er een stuk van de pelgrimstocht naar Santiago de Compestela gewandeld. Tijdens die reis heb ik bewust nauwelijks gelezen. Af en toe eens wat poëzie van Pablo Neruda maar daar bleef het bij. Ik wilde me volledig op de reis en de ontmoetingen met andere mensen focussen. Nu ik terug ben, is er wel weer plaats voor verhalen. Ik ben bezig in Gevoel voor richting van Gideon Lewis-Kraus. Het gaat, niet toevallig, over een man die ook de camino aflegt. Het begint als een weddenschap met vrienden maar gaandeweg krijg je door dat er toch iets meer aan de hand is. In z’n leven is er iets ontspoord geraakt en het is duidelijk dat hij op zoek is naar antwoorden. Zeer herkenbaar (lacht). Uiteindelijk heeft hij helemaal de smaak te pakken en onderneemt hij ook nog pelgrimstochten in Japan en Nepal.” “Als ik onderweg ben, lees ik graag op mijn iPad. Die heb ik toch meestal bij om wat te schrijven of te werken. Ik vind het een comfortabel gevoel dat ik tegelijkertijd een kleine bibliotheek meesleur. Dat zijn dan vooral kortverhalen of non-fictie. Ideaal om tijdens een treinrit wat te lezen. Ik vind het ook handig dat je makkelijk aantekeningen kunt maken bij passages en dat je via internet de betekenis van bepaalde woorden kan opzoeken. Toch beschouw ik m’n tablet vooral als aanvulling bij gewone boeken. Om uren aan een stuk te lezen of in hel zonlicht, blijft een papieren boek onvervangbaar.”

EVA MOUTON

AAN ZEE

“Omdat ik voor m’n werk heel regelmatig pdf-documenten moest lezen én omdat ik vaak op reis moest naar het buitenland, heb ik een e-reader gekocht. Het toestel is klein, compact en licht. Ik ben een overtuigde gebruiker geworden. Al blijf ik ook heel graag papieren boeken lezen. Het gevoel van een boek al lezend onder je duimen te krijgen, blijft een unieke ervaring. Hoewel je stilaan steeds meer e-readers ziet opduiken, voel ik me nog steeds een vreemde eend wanneer ik e-boeken lees. Het gebeurt af en toe dat wildvreemden me aanspreken en vragen naar informatie over de technische mogelijkheden. Er is dus zeker interesse. Voor mij is één van de belangrijkste voordelen dat het aanbod aan Engelstalige e-boeken enorm is. Veel groter dan wat je hier in België in de boekhandel vindt.” “Ik ben nu bezig in A thousand pardons van Jonathan Dee. Het gaat over een man die met zijn gezin in de suburbs van New York woont en zijn leven daar grondig beu is. Wanneer hij op z’n werk aan de universiteit beschuldigd wordt van ongewenste seksuele intimiteiten, wordt zijn hele wereld plots overhoop gehaald. Het leuke is dat het boek voortdurend wisselt van perspectief. Nu eens lees je het verhaal vanuit het standpunt van de man, dan weer vanuit dat van zijn vrouw, of van de meid enzovoort. Dat geeft een zeer gefragmenteerde maar bijzonder interessante leeservaring.”

GREG HOUWER

LEEST ANALOOG ÉN DIGITAAL

JEROEN OLYSLAEGERS

Bij steencirkel elfendertig

Het jaar is 1981. Ik ben een veertienjarige puber en reizen betekent op dat moment lezen. Als het moet op de achterbank van de gezinswagen tijdens een vakantiemaand, waarbij mijn ouders regelmatig en vrij vruchteloos tegen hun kroost roepen: “Kijk, gasten, kijk!”. Dat jaar moet het zuiden van Engeland eraan geloven. Mijn vader heeft voorwaar een schema gemaakt waarop elke rechthoek van vier bij vier centimeter staat voor een reisdag en waarvan elke omlijnde ruimte staat volgekrabbeld met de plaatsen die vader bezoeken wil. Op aandringen van mijn moeder heet één van die rechthoeken ‘de kinderen’. Dat zijn mijn broer en ik. Er staan die dag geen bezienswaardigheden vermeld. Toen ik dit offensief op mijn vakantietijd zo open en bloot op tafel zag liggen, wist ik wat me te doen stond. In het geheim (en louter in mijn hoofd) stelde ik een schema op waarbij een stapel te lezen boeken werden verdeeld over dezelfde reisdagen. Ik zwoer me aan het schema te houden en nam daarbij aan dat al die bezienswaardigheden van mijn vader konden worden herleid tot simpelweg vele uren per dag in de wagen te zitten. De reis blijkt mijn eerste poging tot vadermoord. Terwijl vader de stilte achter het stuur louter doorbreekt met enkele barse woorden als moeder de weg naar de volgende bezienswaardigheid niet op de kaart terug vindt, beperk ik me tot lezen en vooral niet naar het landschap kijken. Twee dingen verstoren deze toestand van zwijgzame en

vooral bedrieglijke harmonie. Ten eerste blijkt mijn leesschema niet te kloppen en zit ik na amper twee dagen al door mijn voorraad boeken. Kleine ramp. Ten tweede getuigen de bezienswaardigheden van mijn vader van diens tunnelvisie. Mijn vader is gek op steencirkels van liefst achtduizend jaar oud. En ik kom te weten dat het zuiden van Engeland werkelijk bezaaid is met steencirkels en dat vader ze allemaal wil zien. Verveling wordt een wurgkoord, een clash tussen vader en zoon wordt onvermijdelijk. Zo staan we tussen de zoveelste kring van opgerichte stenen, ergens in een veld vol koeienvlaaien, met een loden hemel boven ons hoofd en een al even terneerdrukkende stilte om ons heen. Na zes dagen ellende merkt mijn vader eindelijk mijn dodelijk vermoeide puberfrons op. Hij zegt: “Kijk om je heen, wat zie je?” Ik antwoord: “Niks.” Mijn vader vult aan: “Niks dat je aan onze eeuw doet denken?” Ik haal mijn schouders op, nu al moe over de les die komt. Mijn vader zegt: “Exact waar jij nu staat hebben mensen achtduizend jaar geleden beslist om deze plek te markeren. Jij bent nu aan het tijdreizen. Deze plek is al achtduizend jaar bijna volledig hetzelfde gebleven.” Nee, dat maakt op dat moment geen indruk. Ter compensatie wordt het vakje ‘de kinderen’ ingevuld met een bezoek aan een boekhandel, in een echte stad, ver van de geschiedenis. Ik krijg een stapel boeken, mijn broer een bezoek aan het strand. Maar dat ene gesprek aan steencirkel elfendertig zindert nog steeds na. Wijlen mijn vader had me te pakken; tijdreizen en boeken lezen zijn immers één.

LEESTIPS VOOR ONDERWEG Vakantieturf De Branding, Claudie Gallay, Cargo, 480 p. ”De plaats, de sfeer, de personages, alles klopt in dit boek.” (Kathleen op www.iedereenleest.be.) La Hague is een dorpje aan de Normandische kust waar alle dagen op elkaar lijken. De zee bepaalt het ritme: ze komt en gaat, ze geeft en neemt. Hier probeert een jonge vrouw zichzelf terug te vinden na een tragisch verlies. Topkwaliteit van bij ons Wij en ik, Saskia De Coster, Prometheus, 395 p. ”Een boek om nooit meer te vergeten.” (Marc Dilliën op www.iedereenleest.be.) In een villawijk op een Vlaamse berg wringt de familie Vandersanden zich een weg door het bestaan. Moeder de vrouw zit tussen vier muren, de echtgenoot timmert aan zijn carrière, de dochter hongert naar het echte leven, maar alle drie zijn ze gegijzeld door een familiegeheim.

Het ontdekken waard De man die de dagen niet telde, Alberto Cavanna, Serena Libri, 176 p. ”Een prachtig boek dat schittert door zijn eenvoud.” (André Oyen op www.iedereenleest.be) Een Tunesische bootvluchteling komt terecht bij een oude Italiaan. Samen werken ze aan een boot, vertellen over hun verleden en leren van elkaar. Wanneer de politie zich begint te moeien, kiezen ze het ruime sop. Denkstof De kunst van het reizen, Alain de Botton, Dwarsligger, 504 p. “Bijzonder rake observaties over dé manier om je horizon te verbreden: reizen.” (Tom De Schutter op www.iedereenleest.be) In negen filosofische essays geeft Alain de Botton via de bespiegelingen van een aantal denkers en kunstenaars à la Gustave Flaubert, Edward Hopper en Vincent Van Gogh zijn persoonlijke tips voor een betere reiservaring. Recht uit Zweden Twee soldaten, Roslund & Hellström, De Geus, 731 p. ”Geeft stof tot nadenken.” (Bart Verdeyen op www.iedereenleest.be.) Bendeleiders Leon en Gabriel heersen over de Stockholmse voorstad Råby. Ze noemen zich soldaten en vechten tegen de maat-

schappij. Als Leon een gevangenisbewaakster vermoordt, begint – onder leiding van rechercheur Ewert Grens – de klopjacht op hén. Weer helemaal mee Stoner, John Williams, Lebowski, 318 p. ”Ik vrees dat dit boek nooit meer uit mijn persoonlijke top vijf raakt.” (Gerd Boeren op www.iedereenleest.be) Dit is het levensverhaal van William Stoner, een arme boerenzoon die literatuurdocent wordt aan de universiteit van Columbia. Hij heeft twee passies in zijn leven: literatuur en liefde. Maar kan hij die trouw blijven in een wereld van intriges en hardheid? Kort & krachtig Zo raak je haar kwijt, Junot Díaz, Atlas, 221 p. “Kortverhalen met veel humor en energie.” (Alexander Vermeersch op www.iedereenleest.be.) De Dominicaanse Yunior is gek op vrouwen. Helaas slaagt hij er niet in een stabiele relatie op te bouwen. Ook het leven als LatijnsAmerikaanse migrant in Amerika is niet vanzelfsprekend. In deze verhalenbundel lees je hoe hij er toch probeert het beste van te maken. Met vallen en opstaan.

Onderweg De ruwe weg, Willy Vlautin, Nijgh & Van Ditmar, 271 p. “Simpelweg prachtig, je moet het gewoon zelf gaan lezen.” (Lien op www.boekenzoeker.org) Charley Thompson is 15, woont in Portland, heeft geen moeder en een waardeloze vader. Wanneer die sterft gaat Charley er vandoor met een versleten renpaard, richting Wyoming. In zijn bagage zit de foto en de naam van een tante uit een ver verleden. Zij is de enige die hem een toekomst kan geven. Sport in beeld

Helden van de Tour, Jan Cleijne, Oog & Blik, 144 p. “Dit is het beste boek over de Tour ooit!” (Bram Relouw op de FB-pagina van Helden van de Tour.) Met milde strengheid voor de dieptepunten, en passioneel enthousiasme over de hoogtepunten, schetst Jan Cleijne de heroïsche geschiedenis van de Tour van 1903 tot nu. Prachtige, vlot leesbare graphic novel met een uitgekiend kleurenpalet. Meer leestips op www.iedereenleest.be. Van en voor lezers.

Onderweg? De bibliotheek gaat met je mee. In de bib vind je alle boeken waar je tijdens de zomermaanden eindelijk de tijd voor hebt om ze te lezen. Heel wat bibliotheken voorzien tijdens de zomermaanden een extra aanbod of een uitzonderlijke dienstverlening voor lezers in vakantiestemming. Zo zijn er in sommige bibliotheken speciale verrassingspakketten, alternatieve tarieven of reservatietermijnen, inspirerende themastands of spaaracties. Er zijn ook bibliotheken met een filiaal op het strand of aan een waterplas. Anderen organiseren dan weer lezingen of voorleessessies. Benieuwd naar wat de bib in jouw buurt doet? Neem een kijkje op www.iedereenleest.be. Daar vind je informatie over de leukste initiatieven.

Iedereen Leest is een project van Stichting Lezen in samenwerking met NMBS. Stichting Lezen wordt gesteund door de Vlaamse overheid en staat onder de Hoge Bescherming van H.K.H. Prinses Mathilde.

v.u. Majo de Saedeleer • Stichting Lezen • Frankrijklei 130/4 • 2000 Antwerpen www.stichtinglezen.be • Wettelijk depot: D/2013/9654/3 • ISBN: 9789077178621 Vormgeving: Jo Adriaens, Magnifik.be • Foto’s: Koen Broos